Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 45

жукъларгъа жатханды. Эрттенликде танг
жарыгъы бла ишге барыучусуну
себебинден а, юйдегилери анга аш элтип,
эрттенликде къопса ашар деп, алай салып
къоюучу эдиле. Ол кече да аны азыгъын
келтирип къоюп кетген эдиле.
Эрттенликде жигит жаш уяннганды.
Къобуп, бет-къол жуууп, ашар къайгъыгъа
кирсе – не сейир-аламат! – анга салып
кетген ашларыны экиден бири ашалып
тургъанын кёргенди.
– Бу не сейирди, ашны жартысы уа
къайдады? – деп, жигит жаш юйдегилерин
чакъырып соргъанды.
Юйдегиле да, сейирге къалып:
– Биз кёрмегенбиз, хар заманда бериучю
аш марданы бюгюн да бергенбиз, –
дегендиле.
Жигит жаш не этерге, не сунаргъа
билмегенди. нёгерлери да кюбюрню
ачаргъа келмегендиле. Аны аласыз
ачаргъа уа ол да кюрешмегенди.
Экинчи эрттенде да биягъыча болуп
чыкъгъанды.
Жаш да, юйдегилери да бютюнда бек
сейирсиннгендиле.
Ючюнчю кече уа жигит жаш, жатханлай
окъуна жукълагъанча этип,
хурулдагъанды. Кеси уа сакъ болуп
къарап тургъанды.
Бир заманда кюбюрню башы ачылгъанды да,
аны ичинден а бир ариу жаш тиширыу
чыкъгъанды, шош атлап, хант къанга таба
тебирегенди.
Ол ариу тиширыуну къолу ашха
жетер-жетмез, жигит жаш, сермеп, аны
къолундан тутханды.
Тиширыу, къоркъуп, ычхыныргъа
кюрешгенди, алай ычхыналмагъанды. Ол
заманда жаш:
– Менден къоркъма! – деп, ариу
айтханды. – Кимсе, къайданса, бизни
жерлерибизге къалай бла тюшгенсе?
Тиширыу да, эс жыйып, кесини хапарын
айтып бергенди. Сора:
– Мен сенден тилейме, къоруула мени! Ол
обурду: «Къайры къачып букъсанг да, мен
сени табарма», – дегенди. Тапса, ол мени
да ашап къоярыкъды, – деп тилегенди.
– Къоркъма. Мени юйюмде тохта да,
тынч-ырахат жаша, эфенди санга бир зат
да эталмаз. Бери келеме десе да, биз
анга тюбей билирбиз, – дегенди жаш.
Заман озгъанды... Жигит жаш бла ол
тиширыу эр бла къатын болгъандыла,
алагъа бир жашчыкъ бла къызчыкъ да
туугъанды. Эфенди ол тийрелеге келсе
деп, жигит жаш алгъадан окъуна юйюне
бла юй буруууна бек къадаула бла
киритле ишлетгенди. Эфендини хапарын а
тийресинде къоншуларына бла ахшы
тенглерине, ышаннгылы адамларына
хапарлагъанды. Къабакъ эшиклени эки
жанында да эки уллу бёрюкес парийле
такъгъанды. «Мен юйде болмагъанлай,
эфенди келсе, сакъ болугъуз», – деп
тилегенди.
Эфенди уа кесини къачхан къатынын
излеп айланнганды. Аны юсюнден хар
жолукъгъан адамына сора эди. Кюнлени
биринде, айлана келип, обур эфенди бир
къуртха къатыннга жолугъуп соргъанда,
ол аны къатыныны юсюнден толу хапар
айтханды.
Къуртха къатынны юйретгени бла, эфенди
бир кюн къатыны жашап тургъан элге
жетгенди. Эки къозу мыллыкны эки
инбашына атып, эки хуржунуна да эки
шеша суу салып, жигит жашны юйюне
баргъанды. Бир шешаны ичинде къара суу,
бирси шешаны ичинде ариу, жарыкъ,
шаудандан чыкъгъан суу кибик, аллай суу
болгъанды. Ол юй аллына жетгенди да,
итле чапхынчы, ол эки къозу мыллыкны
экисине атханды. Итле къозу
мыллыклагъа болгъанлай, эфенди
арбазгъа ычхыннганды.
Арбазгъа киргенлей, тёгерекге
къарагъанды. Хар нени да кёргенлей,
къара сууу болгъан шешаны башын ачып,
битеу шешаны ичинде ол сууну тёгерекге
чачханды да, арбаз битеулей бир кючлю
аман ийисден толгъанды. Аны себебинден
арбазда болгъан адамла, хайыуанла,
тауукъла, тап, юй башында чорбат
чыпчыкъла окъуна къаты жукълагъандыла.
Ол угъай эсенг а, тап, къоншу
арбаздагъыла окъуна уяталмазлыкъ
жукъугъа батылгъандыла. Ол дарман
жаланда ол эки парийни
жукълаталмагъанды. Хар зат алай
уюгъандан сора, эфенди, къаллай эшикни
да ачыучу ачхычын чыгъарып, бек
бегитилип тургъан эшикни ачып, юйюню
ичине къутулгъанды.
Эфенди юйню бир бёлюмюнден бирси
бёлюмюне кире баргъанды да, юйню бек
къыйыр отоуунда кесини алгъыннгы
къатыны, олтуруп, бир сабийчикни
башчыгъын уппа эте, кесине да ёшюнюн
ичире, къууанчлы кюле тургъанын
кёргенди.
– Аха, къолума тюшдюнгмю?! – деп
къычыргъанды эфенди. – Сен менден
къутулмазса, мен сени къайда букъсанг
да табарма деген эдим да!.. Кимни алгъа
ашайым, кесингими огъесе сабийингими?
Къатын, секирип къобуп:
– Болушугъуз! Болушугъуз! – деп
къычырыкъ этгенди.
Алай анга болушлукъгъа бир адам да
келмегенди. Эри юйюнде жокъ, къалгъанла
уа бары да жукълап эдиле.
Къатын, сабийин да къоюнуна къысып,
башын тыш отоугъа атханды. Алай эфенди,
аны ызындан жетип:
– Хайда, айт, къайсынгы алгъа ашайым:
сеними, сабийингими? –
деп гырылдагъанды.
Къатын, этер мадарын тауусуп, эфендини
аякъларына аууп, жиляп:
– Жазыкъсын, жазыкъсын! – деп
тилегенди.
Эфенди да кесин жарашдыра тургъанлай,
къатын аны хуржунунда ариу таза сууу
болгъан шешаны эслегенди да, сермеп
алып, юй тюбюне уруп ууатханды. Шеша
ууалгъанлай, юйню ичи, арбаз да бир ариу
хауадан толгъандыла, ол жукълап
тургъанла да уяннгандыла. Халжар
башында къалкъып тургъан хораз да,
уянып, къанатларын къагъып
къычыргъанды. Чорбат чыпчыкъла да
чирк-чирк этгендиле, огъурсуз парийле
да къыстау юргендиле.
– Болушугъуз! Болушугъуз! Бери
чыгъыгъыз! – деп къычыргъанды къатын.
Ишни осал болгъанын кёрген эфенди
мыллыгын эшикге атханды, уручу кибик,
тёрт гуппур болуп, ызына да къарамай,
къабакъ эшикле таба чапханды. Алай
огъурсуз итле, гырылдап, аллына туруп,
эфендини жибермей тохтагъандыла.
– Тутугъуз! Тутугъуз! Эфендини
тутугъуз, ол халкъны алдагъан этеди,
адам къанын ичип жашайды! – деп
къычыргъанды къатын.
Къоншулары, чабып, эфендини жетгендиле
да, тутуп, къолларын, аякъларын да къаты
байлагъандыла.
Ол кезиуге жортууулдан къайтхан жигит
жаш арбазына киргенди. Ол эриши,
сыфатсыз къарт аны къатыныны алгъыннгы
эри болгъанын билгенди. Къоншуларына,
тенглерине да:
– Къаты байлагъыз бу итни, ёлтюрген а
этмегиз, биз аны эки аягъындан къабакъ
эшиклени башына тагъарбыз.
Керти окъуна алай этгендиле. Эфендини
эки аягъындан, къара аркъан бла
буудуруп, баш энишге айландырып,
къабакъ эшиклени башларындан энишге
салындырып такъгъандыла. Алай
тагъылгъанлай, эфенди бир талай кюнню
тургъанды. Баш энишге айланып тургъан
обур эфендини къаты бла озгъан хар адам
анга налат берип кете эди.
Алай бла обур эфендини хапары битеу
тийрелеге белгили болгъан эди.
КЕРТИ ТЕНГ БЛА ЖАЛГЪАН ТЕНГЛЕ
Эртте-эртте ата-анасы бла бир жангыз
жаш жашап болгъанды. Ол ачыкъ, халал,
хатерли, тенглик тута билген, чомарт
жаш эди да, аны тенглери да бек кёп
эдиле. Ол алагъа хаман да болушханлай,
эс бёлгенлей тургъанды. Кенгеш керек
да, улоу-ёзге керек да, ары-бери
барыргъа нёгер сайлагъан,
жакълыкъ-болушлукъ излеген да мынга
келгендиле. Жаш а, аланы бирине да угъай
демей, не кереклилерине да жарап, хаман
юйюне жыйып, ашатып-ичирип да
тургъанды. Бир жол а атасы бла анасы
жашха:
– Ай жаш, жаныбыз-кёзюбюз, биз сенден
да, сени тенглерингден да жугъубузну
аямайбыз, алай а кёпню ичинде аман да
болур, иги да болур, кёпню юсюнге былай
жыйып нек тураса? Аланы санга жюреклери
сенича ачыкъ болгъанын къайдан билесе?
Мардасызлыкъ иги тюйюлдю, кесинги эсле,
– дегендиле.
Жаш бираз сагъыш этгенди да:
– Сиз кёпню кёргенсиз, тюз айта
болурсуз. Алай а аланы ючюсю мени ючюн
жанларын да берликдиле. Къалгъанланы
уа бираз сууутайым, – дегенди.
– Къайдам, ючюсюне базарча болгъа
эдинг!.. Хо, кел, бир сынайыкъ. Сен
чардакъгъа мин. Жашла да келирле, мен а
ала бла бир сёлешейим, –
дегенди жашны атасы.
– Хайыр, – деп, жаш чардакъгъа
миннгенди.
Къарт, машокга салам кеплеп, ауур
болурча, ортасы бла да ташла салгъанды,
сора, башын къысып, мулжар тюбюне
салгъанды.
Жашны тенглери да хаман да келиучю
тенглерини юйюне жыйылгъандыла. Къарт,
мудах, сагъышлы халлы болуп:
– Жашла, иги болду келгенигиз! Бу жаш,
эслемей, ханны эм сюйген, жаныча кёрген
уучу итин ёлтюргенди да къойгъанды. Не
этерге билмей, мыллыкны да мулжар
тюбюне басдырып, сиз болушурсуз деп,
аллыгъызгъа къарап тура эдим, –
дегенди. – Жашымы сизден сюйген
тенглери болмагъанын билесиз. Не
этерик эсегиз да, сиз этериксиз, ансы
башха кимге айтыр къарыу барды! Хан
билсе, жашымы сау къоярыкъ тюйюлдю! Аны
кесигиз да билесиз! – дегенди.
– Кече бла чегетге элт да, анда басдыр
мыллыгын, – дегенди бир жаш.
– Итле, къазып, ачып къояргъа
боллукъдула. Андан эсе суугъа ат! –
дегенди экинчи жаш.
– Суудан къалкъып чыгъып къалыр.
Узакъгъа элтип атайыкъ, –
дегенди ючюнчю.
– Узакъда да табылмай къалмаз. Андан
эсе мал, ырысхы беригиз да, къутулугъуз,
– дегенди тёртюнчю.
– Келигиз, былайдан кёчейик да кетейик,
– дегенди бешинчи.
– Биреу аманлыкъ этгенди деп, кёче
айланыргъа мен нек керекме!
Юйю-юйдегиси кёчсюн, – дегенди алтынчы.
– Келигиз, мыллыкны эрлай барыбыз да
ашайыкъ да къояйыкъ. Ол да ичибизде
къалыр, киши да жукъ да билмез, –
дегенди жетинчи.
– Тоба де, ол ассылыкъны ауузунга
келтирип да къалай айталдынг? –
дегендиле башхала.
Сора, туруп, чачылып кетгендиле. Жалан
жетинчи жаш къалгъанды.
– Атабыз, жанынг къыйналмасын, –
дегенди бу жаш къартха. –
Мен сени жашынгы бек иги билеме. Ол
чибинни окъуна ёлтюрлюк тюйюлдю. Бу
ишде аны терслиги болур амалы жокъду.
Терслиги болмагъан жеринде уа ачыргъа
да керек тюйюлдю. Мен бу мыллыкны алып
кетеме. Муну бир адам билсе, мени
ёлгеними билирсе. Билинсе да, муну ючюн
ол тюйюл, мен жууап берликме! Сени
жашынг мени бек татлы тенгимди! –
деп, машокну сыртына атып, чыгъып
тебирегенди.
– Ай, жаш, алай тохтачы! – деп, къарт аны
тыйгъанды. – Хайда, сен да бери тюш! –
деп, кесини жашын да чардакъдан
тюшюргенди да, анга: – Кимни ким
болгъанын кёрдюнгмю?! Ма бу жаш бла
жюрют тенглик-шуёхлукъ! Керти тенгле
жетген кюн таныладыла! – дегенди.
Алайда жашы керти тенгин
къучакълагъанды.
– Атамы сынауу эди бу, – деп, жашха ишни
болушун айтханды, къоймай, атын да
саугъагъа бергенди.
Атасы да, жашым керти нёгер тапханды
деп, тууар къурманлыкъ этгенди.
БАШСЫЗ АДАМ
Эртте-эртте бир элде тёрт жаш
жашагъандыла. Ала уучулукъ бла баш
кечиндирип тургъандыла. Бир жолда ала
уугъа тебирегендиле. Жомакъ, элбер
айта, ала, танг атхынчы барып, бир уллу
суудан ётюп, бир ариу кенг талагъа
жетгендиле.
Сора таматалары:
– Энди, жашла, былайда солугъан да
этейик, не бар, не жокъ деп, тёгерекге да
бир къарайыкъ. Окъ аямазча, бир
тишликликге да тюбемегенбиз алыкъын.
Ачдан да сорукъгъанбыз, – дегенни
айтханды тенглерине.
Ала да, ыразы болуп, бир аууп тургъан
къуу терекни юсюне тизилип
олтургъандыла. Ушакъ эте, тёгерекге кёз
жетдире тургъанлайларына, жашланы бири
арлакъда къая тюбюнде бир дорбунчукъну
эслегенди. Къопханды да:
– Ярабий, ол дорбун ичинде не болур эке?
– деп, барып, ийилип, ичине къарагъанды.

Къарангыда жукъ кёралмагъанды да,
башын ары сукъгъанды.
Иги кесек заман кетеди. Нёгерлери, аны
ызына къайтмагъанын эсгерип:
– Эй, бу не эсе да анда кёпге къалып
кетди да, аллай бир къарап турур кибик,
не кёрген болур, – деп, къатына
баргъандыла.
Аякъларындан тартып, дорбундан
чыгъарып къарасала, – жашны башы жокъ.
Сейирсиннгендиле жашла, не дерге
билмегендиле.
– Ий, аланла, биз бирге-бирге бери келе
тургъан заманда, муну башы бармы эди,
жокъму эди? – дегенди жашланы бири,
асыры алжагъандан.
– Къайдам... – деп, жашла сагъышха
къалгъандыла.
Не дерге билмегендиле да:
– Келигиз, юйге барайыкъ да, юй
бийчесине сорайыкъ, – дегендиле.
Элге энип, барып, жашны юй бийчесине
хапар айтып:
– Аны башы бармы эди? – деп
соргъандыла.
– Аны башы болса, ол аны къайда эсе да
бир билмеген жеринде дорбуннга сугъамы
эди! – дегенди тиширыу да.
АЛТЫН АХЧА
Бир къызчыкъ жолда алтын ахча тапханды
да, къууанып, хуржунуна салгъанды. Бара
барып, бир къартха тюбегенди. Ол къарт
киши къызчыкъгъа:
– Къызчыкъ, бир алтын ахчам бар эди да,
жолда тюшюрюп кетгенме. Аны излей
къайтып келеме, кёрмегенмисе жолда? –
деп соргъанды.
Къызчыкъны ахчагъа кёзю къарап, иесине
бералмай:
– Угъай, кёрмегенме! – деп, ойнаргъа
кетгенди.
Ингирде юйге келсе, анасы жиляй тура.
– Анам, нек жиляйса? – деди къызчыкъ.
– Бир тёрт алтын ахчам бар эди да,
къайда эсе да тюшюрюп, тас этип
къойгъанма. Энди ашаргъа жугъубуз
жокъду, ач боллукъбуз, ол къолумда
болгъан ахыр ахчачыгъым эди, – дегенди
анасы.
– Къоркъма, анам, ач боллукъ тюйюлбюз,
ма, мен да жолда ахча тапханма, бир
къарт да соргъан эди, алтын сомуму тас
этгенме деп, бермеген эдим ансы, – деп,
къызчыкъ хапарын айтханды.
Анамы къууандырама деп, хуржунундан
чыгъарып, ахчаны да анга узатханды.
Анасыны кёзлерине жилямукъ уруп,
ахчаны ары тюртюп:
– Сора ахчаны иесине нек бермеген
эдинг? – дегенди.
– Мен ахчаны тапханымы ол кёрмеген эди
да! Мен аны урламагъанма, табып
алгъанма! Ахча меникиди! – дегенди
къызчыкъ.
Анасы, андан да бек жиляп:
– Кёрсе, кёрмесе да, не башхасы бар эди,
ол аны ахчасы болуп тюшгенди сора?
Дагъыда урламагъанма дейсе! Ол ахча
сени аллынга сынаугъа чыкъгъан эди. Сен
аны иесине къайтармагъанынг ючюн тас
болгъанды бизни ахчабыз. Сендеги ахча
бизге харамды. Женгил барып, къартха
ахчасын берип кел! – дегенди анасы. –
Харам хакъ адамгъа жарашмайды.
ХАННЫ ЭРИНЧЕКЛЕРИ
Бир ханны эки эринчек, жараусуз жашы
болгъанды. Сойлана да, кёкге къарай,
томала да, муш-мушну баса, къоба келе да,
жукъ къаба да, ызларына ауа да, эсней,
жукъусурай туруучу бирле.
Аланы жукъ этерге алландыралмай, безип,
хан къоюп олтургъан эди. Алай а дагъыда,
тёзалмай, къара капекге тийишмеген
болумсузласыз деп урушханды. Жашла
аталарындан уялгъандыла. Экинчи кюн
бир бирине:
– Кел, былай эринчекленип турмайыкъ да,
бахчагъа барып, бир жукъгъа жарайыкъ,
анда иш кёп болуучанды! – дегендиле.
Баргъандыла юй артында бахчагъа.
Барсала, болгъан – жарыкъ, къанатлыла
жырлай, терекледе бишген алмала
къызара. Тёгерек – берекетли.
– Кел, бир кесек солуюкъ, – дегенди
бири.
– Солуюкъ, – дегенди ол бири да.
Сора бир алма терекни тюбюнде къалын
кырдыкга аугъандыла да, тёгерекге, ёрге
къарай, бираз жатхандыла. Жашладан
бири, бишген алмалагъа къарай кетип:
– Ол къызыл алмаланы бирери кеслери
ауузларыбызгъа тюшюп къалсала, къалай
иги боллукъ эди! – дегенди.
– Энди, эринмей, аны уа къалай айтаса?!
– дегенди экинчи.
Ингир ала, арыдыкъ деп, юйге кетгендиле.
КЪАТЫН КЪАЗГЪАН ЖОЛ
Эртте заманда Мисир шахарында
Абдурахман деп бир бай саудюгер
болгъанды. Аны къатыны дуниягъа
айтылгъан бир ариу жаш тапханды. Жашны
ариулугъу ючюн атына Хамерил-Заман
атайдыла. Хамерил-Заман ойнаргъа
орамгъа чыкъса, аны тёгерегине басынып,
жашны ариулугъуна къарай
башлагъанларында, атасы-анасы аны
эшикге иймезден болдула. Онбеш жылдан
атлагъанында, жашны такъсала да, юйде
тыялмадыла. Къатын, къыз, жашны сюйюп,
тёгерегине кёп айланнган себепден,
жашны да къыз-къатын къайгъысы
эрттеден замансыз башланады. Бир кюн
жаш, орамгъа чыгъып, бир талай адам бир
жерге жоппу болуп сёлеше тургъанларын
кёрюп, юслерине барады. Аланы ичинде
жерни башын кёп аулагъан бир саудюгер:
– Дуния башында ариу адам жангыз бир
болмайды, сиз, Хамерил-Замандан башха,
ариу жокъду деп турасыз, мен а Басра
шахарында бир ариу къыз кёрдюм да,
неллай бир жашагъан эсем да, андан ариу
жаннга кёз ачмагъанма, – дегенди.
Хамерил-Заман саудюгерни сёзюн эшитеди
да, кёрген да этгинчи, ол ариу къызгъа
къаны-жаны бла да талпынып башлайды.
Юйюне барып, ахсынып, жатады. Кечени
кече узуну жукълаялмай чыгъып,
эрттенбла атасындан:
– Мен юйге къачаннга дери кирип
турлукъма? Мени кибик жашла, жерни
башын аулап, неллай бир хайыр этип
турадыла, манга да керек затымы берип,
сатыугъа чыгъарыгъыз. Мен кесим да
Басра шахарны таныргъа сюеме, – деп
тилейди.
Абдурахман къатыны бла кенгешеди.
Къатыны къаршчы болмайды.
– Жиберейик, кёзюн ачсын, хар затны
кёрюп, халиге юйренип келир, – дейди.
Минг алтыннга къумач алып,
саудюгерлеге къошуп, жашларын жолгъа
хазырлайдыла. Анасы, жашын юйюне
чакъырып:
– Жашым, жолунг мамукъдан, бар, Аллах
жол берсин! Ма, быланы да ала бар, ич
хуржунунга сал. Бек керекли болмайын –
жойма, къайтарып алып келирсе, – деп,
сахтиян бохчагъа салып, жюзюкге
салыргъа жарагъан багъалы ташланы
береди.
Хамерил-Заман, бохчаны ич хуржунуна
салып:
– Сау къалыгъыз, – деп, атасыны-анасыны
къолларын тутуп, атланып кетеди.
Басрагъа жетерге биркюнлюк жол
къалгъанында, алларына гудучу арапла
чыгъып, болгъан адамны барын къырып,
мюлклерин аладыла. Хамерил-Заман,
къылыч тиймегенлей, жыгъылып, кеси
кесин ёлген адамча этип, къымылдамай
жатады. Гудучула аны да, ёлгенди деп,
мюлкюн алып кетедиле. Гудучула
кетгенден сора, ол, туруп, Басра
шахаргъа келеди. Хамерил-Заманны, анасы
берген багъалы ташладан сора, жанында
жугъу къалмагъанды да, алтын тюкеннге
келип, жюзюкге тёрт кёз боллукъ ташны
тёрт минг алтыннга сатады. Кёп ахча
тюшгенине къууанып, юсюне сыйлы
кийимле алып киеди. Турургъа юй да
алады.
Хамамгъа кирип, жууунуп, сыйлы
кийимлерин кийип, сакъал жюлюучюге
сакъалын жюлютеди.
Сакъал жюлюучю къарт киши
Хамерил-Заманнга:
– Мен бу шахарны ичинде танымагъан
адам жокъду, сен бу шахарны адамына
ушамайса, къайдан келдинг? – дейди.
– Мисирден, – деп, нек, къалай келгенин
башдан-аякъ къартха ангылатады.
Къарт, Хамерил-Заманны бетине къарап:
– Ол хапарны манга айтдынг эсенг да,
башха адамгъа айтма, жашым, ол къыз
бетине къарагъан адамны ёлтюрюп
турады, гюняхсыз талай адамны да
къурутханды. Сен, жаш адам, аны атын не
аз да сагъынма, мен аны ким болгъанын да
толу билмейме, менден эсе, аны хапарын
къарт къатын иги биледи, – дейди.
Хамерил-Заман къартха бир уууч алтын
береди.
– Бу алтынны къатынынга бер, муну да
кесинг ал, – деп, къартха дагъыда бир
уууч алтын береди, – мындан ары сени
атамча, къатынынгы да анамча кёрлюкме,
– дейди.
Эсинде болмагъанлай, кёп алтын
бергенине къарт бир да мардасыз
къууанып, ашыгъыш юйюне барады.
– Къатын, къарачы, Аллах бизге не
берди?! – деп, алтынны къатыннга
узатады.
– Къайдан алдынг, жаным? – деп, къатын,
къууанып, алтынны, алып, асырайды.
– Э-эй, бизге байлыгъы да, чомартлыгъы
да, акъылы да, сыфаты да болгъан бир
саудюгер жаш келип кетди, аны
излегенине болушсанг, алтынны андан да
кёп берликди, – дейди.
– Не излейди да? – деп, къатын ышарады.
– Атха минип, байрым кюн сайын базаргъа
барыучу къызны сюеди, –
деп, ишни башдан-аякъ къатыннга
ангылатады.
– Аны ючюн келген эсе, аны хапарын мен
бек ариу билеме. Ол къыз тюйюлдю,
къатынды, сабий тапмайды, кесин
сылап-сыйпап, къызча кёрюнеди. Аны сюе
эсе, тамбла юйге чакъыр, кёлюн
басдырайым, –
дейди къатын.
Къарт, эрттенбла эртте туруп, эшикге
чыкъса, Хамерил-Заманны эшик аллында
сакълап тургъанын кёрюп, юйюне
чакъырады. Хамерил-Заман, юйге кирип,
саламлашады да, къарт къатынны къатына
олтуруп:
– Мен санга алып келген саугъады бу, –
деп, жюз алтын береди.
Къатын алтыннга бек къууанады да:
– Жашым, сен сюйген къызны, кесими беш
бармагъымы къалай биле эсем, алай
билеме, – дейди. Сора былай деп хапар
айтды: – Мындан бир жыл алгъа Басра
шахарны патчахына къоншу патчахындан
саугъагъа бир багъалы таш келген эди,
ол ташны тешдирирге патчах шахарны
ичинде алтынчыланы, кюмюшчюлени жыйып:
«Муну сындырмай тешигиз, сындырсагъыз,
ёлтюртюрюкме, сындырмай тешсегиз а, не
тилесегиз, аны берликме», – дегенди.
Жыйылгъан кюмюшчюле бары да анга: «Биз
муну тешаллыкъ тюйюлбюз, тешалса, бизни
устазыбыз барды, аты Габид-Шыйыхды,
анга айтсанг, ол тешерикди», –
дегендиле.
Патчах Габид-Шыйыхха айтханды. Ол
багъалы ташны, тешип, патчахха
бергенинде, патчах: «Не тилейсе? Не
тилесенг да, тилегенинги береме», –
дегенди.
Габид-Шыйых, къатыны бла кенгешмей,
жукъ айталмагъанды. Барып, къатыны бла
кенгешгенди. Къатыны: «Бизни
мюлк-ырысхы кереклибиз жокъду. Мен сени
къолунга келгенли, юйден чыкъмай
турама, бир зат бла кёлюм
кётюрюлмегенди. Мени байрым кюн сайын
бир кере атха миндирип, тёгерегиме
айланыргъа жумушчу къызла да берсин,
мени бетиме киши къарамасын, бетиме
къарагъан адамны ёлтюрюрге эркинлик
берсин, алай этип, эрикгеними кетере
турайым», – дейди. Габид-Шыйых
патчахдан къатыны айтханланы тиледи.
– Бары да къатынынг айтханча болсун! –
деп, патчах эркинлик берди.
Къатын хар байрым кюн сайын айтханыча
этип тургъанына бир жыл болду, талай
адамны да ёлтюртдю. Энди сен сюйюп
келгенни хапары ма буду, – деп, къарт
къатын барын жашха ангылатады.
Хамерил-Заман, ахсынып:
– Амма, мен ол ханны къызыды деп
эшитген эдим, эри болгъанын билмей
эдим, – дейди. – Энди, келгенимден ары,
мен анга тюбемей кетмейме, тюбер амал
эт, – деп тилейди.
– Алай болса, сен кюмюшчю Габид-Шыйыхны
ишлеген жерине бар, анга беш жюз алтын
багъасы бир багъалы ташны бер да, жюзюк
ишлет. Ол хар заманда аллай багъалы
затны юйюнде ишлейди. Юйюне алып барса,
къатыны андан сорлукъду, къатынындан
жашыргъан заты уа аны жокъду. Жюзюкню
битдирсе, хакъына жыйырма алтын бер,
нёгерлерине да бирер алтын бер: хар ким,
чомартлыгъынга сейирсинип, бир бирине
айтсын. Кюмюшчюге тюбегенингден сора,
ишни къалай болгъанын а манга да
билдире тур, – дейди амма.
Хамерил-Заман, амма айтханча,
Габид-Шыйых кюмюшчюню ишлеген жерине
барады. Уллубурун, орта бойлу
Габид-Шыйых, къатында да тёрт нёгери,
Хамерил-Заманны саламын алып, сыйлы
кёрюп, тёрге олтуртады. Хамерил-Заман,
багъалы ташны анга берип:
– Сени усталыгъынгы эшитип келеме,
мени бармагъыма тенг бир жюзюк этип
бер. Кюмюшчю Габид-Шыйых этген жюзюкдю
деп, Мисирде сени кёзюнгден кёрюп
турурма. Ызыма ашыгъышма, амалынг
болса, тамблагъа битдир, – дейди.
Кюмюшчю, ташны ары-бери айландырып
къарап:
– Муну багъасы беш жюз алтын боллукъду,
– деп, багъасын сормагъанлай биледи.
Хамерил-Заман, кюмюшчюге жыйырма алтын,
тёрт нёгерине да тёрт алтын берип:
– Бу – танышханыбыз ючюн, жюзюк битсе,
санга берлик саугъам башхады, – деп,
чыгъып кетеди.
Ол кетгенлей, кюмюшчюле, бир бирине
айтып, жашны чомартлыгъын, адамлыгъын
махтайдыла. Кюмюшчю Габид-Шыйых, юйюне
келип, жюзюкню ишлей башлайды. Жулдузча
жаннган ташны кёргенинде, къатыны,
къолуна алып, айландырып къарайды да:
– Бу жюзюкню манга эт! – деп къадалады.
– Жаным, бу биреуню аманатыды, – дейди
эри.
– Кимниди?
– Тюнене бир жаш адам, Мисирден
келгенме дей эди, мен андан ариу эр киши
кёрмегенме, къара къашлы, бурма чачлы,
кюн тийгенча, жангыз сен болмасанг,
андан ариу мен дунияны башында адам
кёрмегенме, – дейди.
Аны алай эшитгенлей, къатынны
ауузундан сёзю чыкъмай, тылпыуун ичине
тартып, ахсынып, несин да билмей,
сирелип къалады.
Эри, жюзюкню битдирип:
– Къатын, муну бармагъынга салып бир
кёрчю, – дейди.
Къатыны, бармагъына салып кёрюп:
– Бу жюзюк, туура манга ёлчелеп
этилгенчады, не берик эсенг да, манга
сатып ал, – деп, эринден тилейди.
– Иесине сорайым да, сатса, алырма,
сатарын-сатмазын билмейме, быллай
ташны тапхан къыйынды, – дейди эри.
Хамерил-Заман, эрттенбла сакъал
жюлюучюню къатынына келип, жюзюк
этдирирге бергенин айтып, жюз алтын
береди. Амма алтынны къууанып алады да,
жашха:
– Барып, жюзюкню кёр да: «Бу мени
бармагъыма гитче болады, башха жюзюк
эт», – де. Ол санга: «Муну, бузуп,
уллуракъ этейим», –
дер. Сен: «Бузуп къыйналма, жарарыкъ
эсе, муну къатынынга бер, манга башха
эт», – де да, багъалы ташынгдан бер.
Ишлеген хакъына да отуз алтын бер.
Тамбла, келип, манга хапарын айтырса, –
дейди.
Хамерил-Заман, амма айтханча этип,
экинчи жюзюкню этдирирге жети жюз
алтын багъасы таш береди. Хакъына отуз
алтын, нёгерлерине да экишер алтын
береди.
Кюмюшчю, уялып:
– Алан, жюзюкню багъасы беш жюз
алтынынгы ал, – дейди.
– Манга алтын керек тюйюлдю, къатынынг
жаратмай эсе, жумушчу къызгъа бер, –
дейди.
Амманы айтхан кенгеши бла,
Хамерил-Заман кюмюшчю Габид-Шыйыхха юч
кере жюзюк ишлетеди. Ючюсюн да
жаратмай, гитчеди деп, кюмюшчюню
къатынына саугъагъа береди. Тёртюнчю
жюзюкню ишлетирге ийгенинде, амма,
кесине тёрт жюз алтын, эрине да тёрт жюз
алтын алып, кенгешин айтады:
– Энди кюмюшчюге жюзюкню бармагъымы
ёлчелеп эт де да, битдирсе, бармагъынга
салырса, бар, кечге къалма! – дейди.
Тёртюнчю жюзюкню ишлерге айтып, къыркъ
алтынны да саугъагъа алып келип,
Габид-Шыйых къатынына:
– Къатын, мени кёлюме дуния башында бу
саудюгер жашча адам болмаз деп алай
келеди, энтта тёртюнчю бир жюзюк
ишлетирге бергенди. Ёлчеси бла этип,
бир къууандырайым, – деп,
ауузуна-тилине келгенни айтып
махтайды.
Къатыны:
– Аллай чомарт, иги адамны юйюнге нек
чакъырмайса? Ёмюрюбюзге жетерча
багъалы затларын бизден аямагъанын
кёресе, махтагъанынгы орунуна юйге
чакъырып сыйласанг а! – дейди.
– Мен аны чакъырыргъа сенден
къоркъдум, бетинге къарагъанны
ёлтюрген этесе, гюняхсыз аны да
ёлтюрюрсе деп къоркъдум, – дейди
кюмюшчю.
– Мен, юйге келген адамны ёлтюрюп,
хайыуанмы болгъанма! – дейди къатыны.
– Алай эсе, тамбла, жюзюгюн да берип,
къонакъгъа чакъырайым, –
дейди.
Эрттенбла, жюзюгюн да берип, кюмюшчю
жашны къонакъгъа чакъырды.
Хамерил-Заман, къаршчы болмай,
ыразылыгъын билдиреди. Сора, келип,
хапарны аммагъа айтады.
– Бир да къарамай бар, не болгъанынгы
уа, эрттенбла келип, манга билдирирсе,
– дейди амма.
Хамерил-Заман ингирде къонакъгъа
барады. Габид-Шыйых, къонакъны
кёргенлей, аллына келип, багъалы кёрюп,
юйюне киргизеди. Эртте заманда Арапда
эр киши тургъан юйге тиширыу кирген
адет болмагъанды. Габидни къатыны ол
адетни талай кере бузады. Жумушчу
къызны иер орунуна, къолуна бир затны
алып, жаш олтургъан юйге: «Билмей кирип
келгениме къара, эрим кеси тургъан
суннган эдим»,– деп, бир киреди. Башха
чепкен кийип, жулдуз жаннганча жанып,
ашарыкъ алып да бир киреди. Дагъыда
кийимин ауушдуруп: «Жюзюгюм бармагъыма
уллу болады, къонакъ кетгенден сора,
жангыдан этерсе», –
деп да, бир киреди.
Хар киргени сайын а Хамерил-Заманны
жюрегин дыгъы этдиреди. Ашарыкъ ашау
узакъгъа созулуп, жассы намаз
этгенлеринден сора, чагъыр бла шай
келеди. Экисине эки къошун аякъ чагъыр
къуюп, жумушчу къыз жатаргъа кетеди.
Кюмюшчю, чагъырны кётюралмай,
жыгъылады. Быллай кёп чагъыр иче
юйренмеген Хамерил-Заман да, жугъун
билмей, жукълап къалады.
Къатын, къонакъ юйге кирип, чыракъны
жандырады да, чагъыр ичип, къызарып
жатхан Хамерил-Заманны юсюн ачып,
тиймеген жерин къалдырмайды. Андан не
файда, ол не бек ийнакъласа да, танг
атхынчы да, жаш уянмады. Не этерге
билмей, жашны хуржунуна бир жюзюкню
салады да: «Бишмеген къап кибик, бу
башынг бла не сюйгенни билесе?» –
деп, ачыуланып, чыгъып кетеди. Барып,
жумушчу къызны уятып:
– Бар да, жатханланы уят, эрттен намаз
болду! – дейди.
Хамерил-Заман, орунундан туруп, абидез
алгъанында, суу тийген жерлери
ачыйдыла. Кёзлери кёбюп, башын
кётюралмай тургъан кюмюшчюге:
– Мени бетим, ауузум, хар не затым да
къызарып, кюлтюмле тюшюп турадыла, –
дейди.
– Бу эски юйдю, бюрчеле къапхан
болурла, – дейди ол да.
– Сенде да бармыды?
– Угъай. Мен юйреннгенме, аны ючюн
манга кюлтюм тюшмейди, –
дейди кюмюшчю.
Эрттенбла, ашап-ичип бошагъандан сора,
Хамерил-Заман, сакъал жюлюучюню
къатынына келип, хапарын айтып, кече
бюрчеле къабып, къызаргъан, кюлтюм
болгъан жерлерин кёргюзтеди.
Амма, барын да кёрюп: