Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 26

эдим, – деди.
Ол алай айтханда:
– Аллах-Аллах, бизни къонакъдан
сюйгенибиз жокъду! Жюрюгюз, жашла, –
деп, ишни къоюп, бары да къошха
тебирейдиле.
Сора Адилгерий ол къарасакъал кишиге:
– Къонакъны сёзюн къонакъбай жулады,
айып этме! Къарындашларынгы барындан
да сен жашса деп тюшюнеме, – деди.
– А, ахшы улан, дунияда къартлыкъ,
жашлыкъ да адамгъа тенг келмейди.
Къартлыкъ адамгъа жашаудан келирге да
болады. Мен быланы барындан да
таматама, алай барындан да мен жашма. Не
ючюн десенг, мен къатын бла жашагъанлы,
къыркъ жыл болады. Ол заманны ичинде не
тюрлю къыйынлыкъ, зауукълукъ кюнде да,
жууап этип, мени къатыным мени кёзюме
къарамагъанды. Эр кишиге бары
къыйынлыкъны да унутдургъан, не тюрлю
къайгъыны да тас этген къатынды. Юйюнде
къатынындан къууаннганнга къартлыкъ,
къарыусузлукъ да терк келир амалы
жокъду. Ма кёресе, мени къарындашларымы
эм кичиси барыбыздан да къартды, не
ючюн десенг, ол ёмюрде юй тынчлыкъ
кёрмегенди. Жюреги тынчайып, ох деп
солумагъанды. Ма анга ол къартлыкъ
андан жетгенди. Ансы, бизни
ашыбыз-сууубуз да бирди, биз алыкъа бир
бирден айырылмагъанбыз; не тапсакъ да,
бирге ашайбыз, ишлесек да, бирге
ишлейбиз. Ма алайды иш, ахшы
къарындашым. Энди сени да болур бир
сёзюнг, айт, ахшы улан! – деди
къарасакъал.
– Да сёзюм а олду: мен Зан улу
Адилгерийме, «Эрни сёзю ачыкъ» дегенча,
сизни бир жангыз эгечигиз барды деп
эшитгенме да, тийишли кёрсегиз, аны
тилей келгенме. Кесими таныялмасагъыз
да, атымы, хапарымы уа эшитген да
болурсуз.
– Аллах-Аллах, Зан улу Адилгерий
таныулу адамды, бизни сенден къачар
жерибиз жокъду. Алай биз да бир
сорушайыкъ, – деп, тогъуз къарындаш да
кенгеш боладыла. Сёз тылпыулары:
– Бизни эгечибизни Зан улу
Адилгерийден артыкъ тийишли болуп ким
тилей келликди? Берирге керекбиз. Алай,
базынып, аны эгечибизге ким айтсын? –
деп, бир бирин тежедиле.
Болсада, ахыргъа къалгъанда:
– Санга иги тынгылар, сен бар, – деп,
тамата къарындашларына айтдыла.
Таматалары, аккыл болуп:
– Кючюн-къарыуун кесигиз билесиз, кёлю
тутмагъан затны айтсакъ, тогъузубузну
да бир бири юсюбюзге салып тюймезми?
Мен, кесим барып, бу хапарны анга къалай
айтырыкъма? – деди.
– Келечиге барсанг, жукъ да айтмаз,
ыразы болуп къаллыкъ эсе уа, къайдан
билесе? Бар! – дедиле.
Ызы бла кеслерини ыразылыкъларын
Адилгерийге билдирдиле:
– Барайыкъ, эгечибизге айтайыкъ, ыразы
болса, берирбиз, ыразы болмаса уа,
зорлукъ жарамаз. Биз сюйгенликге, кеси
сюймесе, биз анга абери эталлыкъ
тюйюлбюз, – дедиле.
Тамата къарындаш кесини энчи отоуунда
тигиу эте тургъан эгечини къатына
барып олтурады.
– Къарындашым, бюгюн а ишге чыкъмай
къалай къалгъанса? – деди къыз.
– Ишге да баргъанма, алай, эгечим, сени
бла бир кенгешим болуп, аны ючюн
келгенме. Жанынга тиймесе, айтыр эдим.
– Да нек тиеди жаныма? Айт, бир да
къоркъма!
– Ахшы эгечим, сени тилей, Зан улу
Адилгерий деп, халкъ ортасында
адамлыкъ, жигитлик бла да аты айтылгъан
бир адам келгенди. Да энди, кесинге
сормай, къалай жууап берирге билмей,
мени келгеним анданды.
– Ха-ха-ха, – деп кюледи къыз. – Да,
жанымы къыйыры, сиз тогъуз къарындашым
да ыразы болупму жетди бу соруу манга?
– Угъай, сенден сёз эшитмей, биз
ыразылыгъыбызны да билдирмегенбиз. Сен
айтханнга кёре этерикбиз нени да.
– Алай эсе, мен сиз айтханнга ыразыма.
Тогъуз къарындашым да мени аман
адамгъа буюрмазларын мен уста билеме!
Къызны ол сёзлерин эшитгенлей,
къарындашы, секирип къобуп, эгечин
къучакълап, къарындашларына къууанып
келди да:
– «Сиз айтханлай этерме», – деп
айтханды эгечибиз, – деди.
Аны бла, жарашып, уллу къурманлыкъла
этип, бу тогъуз къарындаш жангыз
эгечлерин Адилгерийге бередиле.
Адилгерий, къызны алып, нёгерлери бла
юйюне атланады. Келе келип, аны
алгъыннгы къатыны тууралгъан жерде
тохтайдыла. Адилгерий алгъыннгы
къатыныны тууралгъан хапарын къызгъа
айта тургъанлай, къыз, тилеп, къамишге
кирип кетеди. Сора жашча кийинип
чыгъады да, Адилгерий таба атлайды.
– Кел-кел-кел, сау кел! Сен былайда мени
алгъыннгы къатынымы ёлтюрген
хапарынгы жангы къатыныма айта тура
эдим. Кеси да былай къамишге киргенди,
– деп сюйюндю.
– Адилгерий, энди уа не тукъум къатын
алдынг? – деп сорду.
– Энди уа, сени ахшылыгъынгдан, аламат
къатын алгъанма. Кел бизни бла, мен
жарагъандан уллу той этерикме. Сени
къыйынынгы да унутуп турмайма,
къайтарлыкъма, – деди Адилгерий.
– Да, сау бол, жан эсен болса, баргъан да
этербиз. Алай а жангы алгъан къатынынгы
былайда бир кёрсем, бек ахшы эди.
Адилгерий алыкъа жукъ да сезмейди.
– Айхай да, бусагъат кёрюрсе, энди
чыгъа болур, ашыкъма, – деди Адилгерий.
– Да мени кёп сакълар заманым жокъду.
– Алай эсе, сабыр бол! Мен аны алып
келейим, – деп, Адилгерий ызына
къарамаздан къамишге кирип барады.
«Жаш» а, терк окъуна къыз болуп,
Адилгерийни аллындан чыгъып:
– Адилгерий, къайры бараса? – деп
сёлешди.
– Да мен сени излей барама, – деди
Адилгерий. – ол мени къатынымы
ёлтюрген жаш, келип, къатынынгы бир
кёрсем эди дегенди да…
– Охо-охо-охо, кёрюр, ол бизни табар. Мен
аны иги таныйма. Кёрмесе да, ол мени ким
болгъанымы уста биледи, – деп, къайтып,
экиси да къамишден чыгъадыла.
Нечик эсе да Адилгерий ол жашны андан
сора сурап кюрешмеди. Нёгерлери бла
алайдан атланып, бир ненча кюнден
Адилгерийни юйюне жетедиле.
Адилгерий, битеу элни жыйып, кесини
къатыны бла болгъан хапарын, аны ким
урлагъанын, къалдырмай, ахшы
адамларына баянлады. Тамаша, сейир
той-оюн болду, къууанчын битеу эл
бирден этди.
Адилгерийни алгъыннгы къатыныны
къайда болгъанын айтхан, аны ёлтюрген,
тогъуз къарындашны эгечин ал деп
жиберген, аланы жангыз эгечлери да
Адилгерийни ма бу жангы къатыны болуп
чыкъды.
ЁКСЮЗ ФАТИМАТЧЫКЪ
Сабий Фатиматчыкъны анасы ёледи да, кёп
да мычымай, атасы бир сабийли къатын
алады. Ол кюнден башлаб’а, жазыкъ
Фатиматчыкъны халы ёксюзлюкден да аман
болады. Ёге анасы кеси къызын
ийнакълап, эркелеп, анга дарий, чилле,
къатапа кийимле кийдире эди. Ол а,
махтанып: «Сени быллай кийимлеринг да
жокъду!» – деп, Фатиматчыкъны табалай
эди. «Ёксюзню кюню къарангы» дегенлей,
Фатиматны жилямагъан, тюйюлмеген кюню
озмай эди. Кир да, зыккыл да болгъан
жыйрыкъчыгъын бла кёлекчигин жууаргъа
сапын тапмай, юсюн-башын къашый,
эрттенден ингирге дери юй жумушланы
тындырып келсе, дагъыда ашны игисин
кеси къызына берип, Фатиматны аллына
уа, къагъын-согъун этип, сууукъ хантны
тюртюучю эди. Эрттенбла эртте туруп,
суу алгъан, от этген, юй тюбюн
сыйпагъан, тёшеклени жыйгъан, урчугъун
къолуна алып, бузоуланы, ийнеклени
кютген Фатимат болуп турса да, ёге
анасы аны бир затына да бюсюремей эди.
Фатиматчыкъ, мугурайып, бурунчугъун
тарта, къолундан келмезлик жумушланы
да этерге кюрешгенде, ёге анасыны
къызы, кундушча кийинип, кюнюн гинжиле
бла ойнай ашыра эди.
Бир жол Фатимат, урчугъун да ийире, бир
уллу дорбун аллында ийнек кюте
тургъанлай, жашау къыйынлыгъына
тёзалмай, аяусуз жиляды. Алайынлай, жел
уруп, юзмелтин учурду. Юзмелт дорбун
таба учханда, ол да аны ызындан чапды.
Дорбунда уа бир эмеген къатын жашай
эди. Эмеген къатын, Фатиматны эслеп,
дорбун теренинден:
– Ий маржа, къызчыгъым, ол кюмюшлени
бирге жый да, бери манга бир бер! – деп
сёлешди.
Фатимат, дорбуннга киргенде, анда-мында
жайылып тургъан кюмюш кесеклени кёрдю.
Сора, аланы да жыйып, бир уллу тешик бла
энишге тюшдю. Къараса, анда уа бир
эмеген къатын кеси жангызлай олтуруп
тура. Эмеген анга:
– Къызчыгъым, бел бауунгу бир тешчи,
хуржунунгу да ичин тышына бир
айландырчы! – деп буюрду.
Фатимат ол айтханлай этгенде, эмеген
къатын кюмюшлери урланмагъанын билди.
Ызы бла уа:
– Къызым, энди мен бусагъат жукълагъан
этерикме. Юйню тюбю бла акъ суу саркъа
башласа, мени уятырса, – деди.
Эмеген игида къалкъыгъанлай, юйню тюбю
бла акъ суу саркъа тебиреди.
– Анай, тур, тур! – деп, къызчыкъ
эмегенни уятды.
Эмеген, туруп, ол акъ суудан ууучу бла
алып, Фатиматны бетин жууду. Сора:
– Къызчыгъым, энди кюзгюге бир къарачы!
– деди.
Фатимат, кюзгю аллына баргъанда, кесин
таныялмады: кюзгюден анга бир жаягъы
кюнча, бир жаягъы айча жылтырагъан бир
ариу къызчыкъ къарай эди. Кийимине уа
не айтырса! Алтын халыла бла тигилген,
сыйлы къумачладан этилген бир омакъ
быстырла!..
Ёксюз Фатиматчыкъ, кёлю да жарып, асыры
къууаннгандан, юсюне-башына къарай,
ариулугъу кёзюне кёрюне да, жюрекчиги
жарый, ийнеклени сюрюп, юйлерине
тебиреди.
Жолда аны кёрген адамла, таныялмай,
туракълай да, туурадан къарай,
ариулугъуна, омакълыгъына сейирсине,
хапаргъа алдыла. Ёге анасы уа, аны
кёргенде, кёз къакъмай, къынгыр къарап,
бир талай турду. Къаралды, кёгерди,
кёрюкча кёпдю, айтыргъа сёз тапмады.
Ачыуу чёкгенден сора, ийнакълагъан
кибик этип:
– Фатиматчыкъ, сен былай ариучукъ да,
омакъчыкъ да къалай болгъанса? – деп,
тынгысыз сорду.
Фатимат ишни къалай болгъанын
къалдырмай айтды. Энди экинчи кюн ёге
ана ийнеклени кютерге кесини къызын
жиберди.
Ёге ананы къызы да, Фатиматчыкъча,
дорбун аллында олтуруп, урчукъ ийире
тургъанлай, аны юзмелтин да жел дорбун
таба сюрдю. Ол да аны ызындан чабып
жетерге, дорбундан:
– Къызчыгъым, ол кюмюшлени бирге жый
да, бери манга бир узат! –
деп, бир таууш эшитди.
Къызчыкъ, бир бёлегин къоюнуна,
хуржунуна да салып, къалгъанын ол
биягъы тешик бла элтип барды.
– Къызым, бел бауунгу бир тешчи,
хуржунунгу да чюйресине бир
айландырчы! – деди.
Къызчыкъ алай этгенде, кюмюшле
зынгырдап тёгюлдюле.
– Къызым, мен бир кесекчик жукълайым.
Сен а, юйню тюбю бла къара суу саркъса,
мени уятырса! – деди эмеген.
Ол къалкъыгъанлай, къара суу чыкъды.
Къызчыкъ да эмегенни уятды. Ол заманда
эмеген ол къара суудан ууучу бла алып,
къызны бетин жууду. Къыз, ариу болдумму
деп, кюзгюге къарагъанда, кеси кесинден
къоркъду: бир жаягъы ит, бир жаягъы уа
маймул болуп кёрдю. Ингирде къыз юйюне
сытыла, жиляй келди.
ТАБЫЛГЪАН САУБАР
Эртте-эртте, адамла узун сакъал, мыйыкъ
ёсдюрген ёмюрледе, къуру тери, жюн
кийимле бла жашагъан ауукълада, жерни
юсюнде жаныуар, кийик да кёп болгъан
кезиуледе, адамланы онглусу онгсузун
урлап, хайыуанны орунунда жюрютген
чакълада Ийналукъ деп бир мардасыз
ёхтем хан жашап болгъанды.
Ол ёхтем Ийналукъну, замандан-заманнга
узакъ жерлеге атланып, дунияны
тюрлю-тюрлю сейирликлерин кёрюп, кёз
ача, эрикгенин кетере жюрюген адети
болгъанды.
Ма бир кюн да ол, атланып, жолгъа
чыгъады. Айлана, къыдыра барып, бир уллу
сууну жагъасына жетип къарагъанда,
олтуруп, китап окъуй тургъан бир къарт
кишини кёреди. Тюзюнлей тартып, къартны
къатына барады да, атындан тюшмей:
– Эй къарт! Обур кибик, сен былайда не
эте тураса? – деп, къамичини къыйыры
бла къатылып тюртеди.
Болсада ол къарт, анга бурулуп да
къарамай:
– Мен жашладан, къызладан да кимни
жазыуу кимге болгъанын окъуп жаза
турама, – деп, сансыз жууап къайтарды.
– Да, алай биле эсенг, къартчыкъ, мени
жангыз бир къызым барды да, аны жазыуу
кимге боллугъун бир айтчы!
– Да аны уа айтайым: сени къызынгы
жазыуу сени юй тюбюнгю сибирип тургъан
къарауаш къатынны къарынындан
жаратыллыкъ жашхады. ангыладынгмы?
Ёхтем Ийналукъ хан, аны эшитгенде,
ачыуланып, къартны къолундан китабын
тартып алып, чайкъалып баргъан уллу
суугъа быргъады да, кеси да алайдан
ызына къайтып кетди.
Юйюне жете келгенлей, жумушчуларын
чакъырып:
– Ол къарауаш къатынны ёлтюрюгюз да,
мыллыгын агъачны теренине элтип,
чауулгъа атыгъыз! – деп буюрду.
Ийналукъну жумушчулары къатынны элтип
барадыла да, буууп, чауулгъа ташлап,
ёлгенди деп, кетедиле. Алай ол къарауаш
къатын, ёлмей, тунчукъгъанлай къалады,
бир бёлек кюн да жашайды. Ахырында уа,
кюченнгиси жетип, жаш табады. Аны да
ёшюнюне къаплап, эмчегин эмизгенлей, бу
къатын кеси ёлюп, жашчыгъы къалады.
Ажалсызгъа мадар къайдан да табылады.
Тамам ол кезиучюкде Къазбек ханны
уучулары, айлана барып, чауулну юсю бла
ёте тебирегенлеринде, таш тюбюнден
сабий жилягъан тауушну эшитедиле.
Барып къарасала, къатын ёлюп, жанында
сабийи жиляй тургъанын кёредиле.
Тамаша боладыла да, къатынны
басдырадыла, сабийчигин а, элтип,
Къазбек ханнга саугъагъа бередиле.
Къазбек хан, къаратон болгъаны себепли,
табылгъан жашны бек къууанып алады.
Кесине да Саубар атап, асыраргъа
береди. Жаш мардасыз женгил ёседи,
юсюнде шарайыбы болмагъан акъыллы,
чырайлы, жигит жаш болады. Ол себепден
Къазбек хан Саубарны хыйсапсыз бек
сюеди. Хар кереклисин тапдырып, кесини
жашы кибик ёсдюреди.
Къазбек хан а Саубарны анасын
ёлтюртген Ийналукъ ханны сюйген татлы
тенги болгъанды. Аралары уа бек узакъ
жол эди.
Кюнлени биринде, Ийналукъ хан кесини
сюйген татлы тенги Къазбек ханны
тансыкълап, кёрюрге деп атланады. Узакъ
жолну къыдырып келип, къонакъгъа
тюшеди. Сюйген тенгле жарыкъ
саламлашып, бир бирин тансыкълай,
хапарлаша, ашай-иче олтурадыла. Ол
заманда Саубар, юйдегини бирича,
кире-чыгъа кёрюнеди. Ийналукъ хан, аны
чырайына сукъланып:
– Багъалы тенгим, сен къаратон болуучу
эдинг, бу чырайлы жанны къайда
тапханса? – деп сорду.
– Ол а табылгъан Саубарды, – деп ышарды
Къазбек хан.
– Да табылгъан Саубар деб’а нек
атагъансыз?
– Багъалы тенгим, сенден жашырыр мени
керти сёзюм жокъду. Бир бёлек жыл
мындан алда, мени уучуларым уугъа
айлана баргъан жерлеринде, бир чауулну
ичинде, анасы ёлюп, сабийи да ёшюнюнде
жиляй тургъанлай, табып келтиргендиле.
Мен аны кесиме жаш этип ёсдюргенме. Ма
кёресе бюгюн а къаллай жаш болгъанды!
Энди мен аны дунияда бир затха да тенг
этмейме, – дегенде, Ийналукъ хан, ишни
болушун сезип, чач тюклери забача
сюелдиле. Болсада Къазбек ханнга жукъ
билдирмеди, алай олсагъатлай окъуна
жашны жояр хыйла къурай башлайды. Сора,
лахор къызыу бара тургъанлай,
къуйругъуна шинжи чанчылгъанча,
секирип, ёрге турады.
– Ай медет, Къазбек, – дейди Ийналукъ,
– сени кёрюрге ашыгъып, бек керек бир
затны этерге унутуп кетгенме. Энди,
келгенден ары, бир бёлек кюнню сенден
тансыгъымы алмай болмайма. Ол себепден
юйюме къагъытчыкъ жазайым да, мен
барыргъа, аны тындырып турурла. Сен а
табылгъан Саубардан ол къагъытчыкъны
теркирек ашыр!
Къазбекни къагъытха жазылгъан затдан
хапары болмай, жарагъандан бир атха да
миндирип, Саубарны жолгъа ашырады.
Танымагъан, билмеген жерлеринде кёп
кюнлени къыйналып, ахырында Саубар
адам жатар кезиуге элге жетеди.
Ийналукъну юйюню тёгерегине айлана
келип, жукълагъанланы уятмаз ючюн, атын
кишенлеп, ат жерни жастыкъ этип,
жамычысын да узун жиберип, къыртышда
жатады.
Эрттенликде Ийналукъну къызы ариу
Алакёз, сарайгъа чыгъып къарагъанда,
кишенленнген атны отлай, жамычы
тюбюнде да биреуню жатып тургъанын
эслейди. Барып, жамычыны къанатын
кётюреди да, тамашагъа къалады: бет
чырайы, нюрю кесине мукъуладисча
тартхан бир ариу жашны кёреди. Юсюне
къапланып къалады дерча, жутланып,
Алакёз ол жашха, кёз къакъмай, иги
кесекни къарайды. Къызны жюрегине
сюймеклик желимча жабышып къалады.
Арып, талчыгъып келген жаш а уянмай
жукълайды.
Къыз, жамычыны ёргерек кётюрюп, жашны
хуржунундан къагъыт къыйыры къарап
тургъанын эслейди. Сора аны бери
акъыртынчыкъ алып окъуйду: «Бу
къагъытны алып баргъан сизге
жетгенлей, мычымай башын кесип,
тёммегин, башын да адам кёрмез терен
жерге кёмюгюз. Мени сакъламай, бу ишни
тындырыгъыз! Ийналукъ хан».
Къыз къагъытны дуккул-дуккул этип
атады да, сора: «Бу къагъытны алып
баргъан жаш сизге жетгенлей окъуна,
мени барырымы сакъламай, къызым
Алакёзню анга берип, тоюн-оюнун
тындырып туругъуз! Ийналукъ хан», –
дегенни жазып, жашны хуржунуна салады.
Табылгъан Саубар бир заманда жукъудан
уянып турады да, Ийналукъну
«къагъытын» элтип, жумушчуларына
береди. Алып, къагъытны окъуйдула, къол
ызын кёредиле.
– Аха, ханнга энди киеу табылды! – деп,
уллу къууанчда ишни болдурур жолуна
киришедиле.
Жашны да сыйлы къонакъ отоугъа
элтедиле. Юсюне шапала саладыла.
Эрикмей турурча, жырчыланы
чакъырадыла.
Табылгъан Саубар, бир уллу ханны
баласыча, жарыкъ жыйынны тёрюнде
эркеленип олтурады. Ийналукъ хан анга
ёлюм къагъытны берип жибергенинден аз
да хапары жокъду, Алакёзню бу жашха
беригиз деп жазгъан сунады. Саубар,
тамаша чырайлы жаш болгъанлыкъгъа,
окъуй билмей эди. Тышында уа аяусуз той
барады.
Кёгюрчюн боюнлу Алакёзню, шапа
къызлары кийиндирип, юсюне дух къуюп,
хазырлайдыла. Чачын тарайдыла,
кёзюн-къашын сымарлайдыла.
Энди къалай-алай болса да,
толкъун-толкъун алгъышла бла эки
ийнакъны жашау насыплары бир болду. Ала
къууанч жашау бардырадыла.
Ийналукъ Къазбек тенгинде бир бёлек
кюнню турады, тансыгъын алады, юйюне
жиберген къагъытын да ол жазгъанча
тындыргъандыла деген муратда, жолгъа
чыгъады. Ханлыгъына жууукълаша
келгенинде, жолда тюбеген адамла,
аллында ийилип:
– Сени жазып ийген къагъытынгы алып
келген киеуюнг да огъурлу болсун!
Тоюн-оюнун бек къууанып этгенбиз, – деп
алгъышлайдыла.
Ёхтем хан, ол сёзлени эшитгенде, къара
дыгаласха къалады. Мыйыкълары,
къашлары забача сюеледиле. Кёкюреги
кёрюкча урады. Алгъыш этгеннге жууап
къайтармай, къутургъан халлы жюрюйдю.
– Ай, эки итден бир туугъан, жетгенлей,
сени мен кюл-кёмюр этип къояйым! – деп,
атха къамичини сюртеди.
Жол-жолсуз деп къарамай, кёзлерине къан
чабып, атны тёртгюллетеди. Болсада,
элине жетгинчи, къарангылыкъ тутады. Эл
къыйырына жетип келе, аты юркюп, бир
жанына секиргенде, Ийналукъ, жыгъылып,
аягъы ёзенгиге бегитиледи. Ат, элгенип,
чочуйду да, иери къарын тюбюне айланып,
Ийналукъну бир хурттагы ёзенгиге
тагъылып, ат орунуну аллына барады.
Ийналукъну орунуна Саубар хан болуп
къалды.
ХАРИБ БЛА САНАМ
Эртте заманлада, бир бири бла антлы
шуёх болуп, эки къоншу жашагъандыла.
Аланы жашау болумлары окъуна бирчаракъ
эди. Ол эки шуёхну, бирине жаш, бирине
къыз тууса, экисин да бир юйюрлю этерге
деп, антлы бегимлери да болгъанды.
Заман бара, кюнле, ыйыкъла, айла да оза,
быланы экисини да къатынлары сабий
табадыла. Бирине улан, бирине къыз
тууады да, жашха Хариб, къызгъа Санам
атайдыла.
Хариб бла Санам кюнден-кюннге ёсе,
аякълана, бир бири бла ойнай
тебиредиле. Бири бирине илешдиле.
Ахырында, бир бирин кёрмеселе, тёзалмай
башладыла.
Хариб бла Санамны алай татлы
болгъанларын кёрюп, экисини да аталары,
аналары чексиз къууана эдиле.
Араларында этилген бегимге да
чогъожлукълары жокъ эди.
Тура турса, къала да оюлады. Харибни да
атасы ёледи. Быланы юйюр жашаулары
оюлады, иги муратлары тюнгюлюуге
айланады, жарлы боладыла. Жарлыны
жууукъ этерге уа ким сюйгенди?
Хариб бла Санамны онбешишер жыллары
толады. Санамны сюймеклиги бекден-бек
ёседи, Хариб да аны кибикди. Алгъын
сюйюулери сабий сюйюу эди, энди уа была
юйдегилениу сюйюуню аладыла. Болсада
Харибни, Санам сюйгенча, Санамны атасы,
бютюнда бег’а анасы сюймедиле.
Харибни атасы ёлюп, жашаулары
тозурагъанлай окъуна, Санамны атасы
бла анасы антлы бегимлерин бузгъан
эдиле. Санамны ызындан мараучу болуп,
Хариб бла бирге олтурургъа, сёлеширге
да къоймаучу эдиле. Алай а, ачыкъдан
тюбеялмасала да, аланы, бир чола
кезиуню табып, кёрюшмеген кюнлери
озмаучу эди. Аталары къол тутушуп этген
бегимни юсюнден а къыз бла жаш жукъ да
билмейдиле.
Кюнлени биринде Харибни анасы:
– Сени жауунг жарлы болсун. Жарлыны
юсюнде итни сыйы окъуна болмаз, сёзю уа
чапыракъдан ётмез. Онглу кюнюнгде
татахынг онгсуз кюнюнгде бурунун
чюелтир. Да, не этейик, «Кимни – аллы,
кимни –
арты» дейдиле, – деп ахсынды.
– Анам, бу жарлы, бай хапарларынг
недиле? – деп, Хариб сагъаяракъ сорду.
– Да не болуб’а, атанг сау заманда
Санамны атасы юйюбюзден да чыкъмаучу
эди, сени киеу этерге деп, сёз да берген
эди. Ма энди уа, биз жарлы болгъанлы,
санга къызын берген угъай, бурулуп
сёлеширге да тенгсинмейдиле. Къатыны
да кесин кёкден тюшген сунады.
Хариб, анасындан ол сёзлени эшитгенде,
шош туруп, арбазгъа чыгъып кетди. Бир
къызчыкъны чакъырып:
– Санамгъа бар да, не мадар да этип,
бюгюн манга жашырын бир тюбесин
дегенни айт, – деп жиберди.
Санам бла Хариб тюбешдиле. Жаш сюйген
къызыны не мураты болгъанын, къалай
этерини хапарын да сорду.
Санам, не айтыргъа билмей, кеси аллына
иш этерге да таукел болалмай,
жилямсырады. Ахырында:
– Атама бла анама кесинг да бир
сагъынып кёр, – деди.
Хариб Санамны атасына келечи иеди.
Болсада ол не хау, не угъай демеди.
Ичинден ыйлыкъса да, абери айтмай, юй
бийчем бла да бир кенгешейим деген
сылтау бла, келечини ызына ашырды. Сора,
барып, хапарны къатынына билдирди.
Къатыны гогушча кёпдю, кёкге минди,
жерге тюшдю.
– Э киши, сен, уялмай, манга ол сёзню
айтып къалай келдинг?! Акъылынгданмы
шашханса?! Мени жаууму да къызын Хариб
тилесин! Аты да Хариб, кеси да Харип!
Мени къызым, аны чакъмакъ анасына келин
болгъандан эсе, ёлюп, кебин болсун!
Хариб эсе да, жазыкъ эсе да, ол бизни
бетибизни бир жоймай къоймазын мен
уста билеме! Алайды да, аны бу журтдан
къурутур мадарны эт! – деп, къатыны
эрин тырмандан сойду.
Харибни аман кюнлери башландыла. Аны
думп этер ючюн, ырысхы, мал да аямадыла.
Ол ишледен а Санамны арталлыда хапары
жокъ эди.
Къызны атасы бла анасы, Хариб кибик, эки
жарлыгъа кёп харекет, мал да берип:
– Не да этигиз, Харибни жоюгъуз. Сау
болсакъ, дагъыда унутмабыз, – дедиле.
Кюнлени биринде ол эки жарлы да,
Харибге барып: «Бизни бла уугъа кел», –
деп алландырдыла.
Ючюсю да, жарашдырылып, ючкюнлюк уугъа
кетдиле.
Эки кюн айланып, ючюнчю кюн бир къалын
агъачны ичинде азыкъгъа тохтадыла.
Алайчыкъда ол экеуден бирлери:
– Хариб, сен да, биз да бир кесеу башны
жилтинлерибиз. Алай сен бюгюннгю ишге
шагъырей тюйюлсе. Биз Санам бла сени
арагъызны бир кесек билебиз.
Къолларындан келип, аны ата-анасы
къызларын санга берлик тюйюлдюле.
Бизни да, Харибни жоюгъуз деп, сени
уугъа чакъыртханла ала болгъандыла.
Биз сени бек сюебиз, жашауунгу да
аяйбыз. Сен бир бёлек заманнга деричин
элингден жанла. Халгъа къара да, андан
ары иш кеси кесин кёргюзтюр. Биз а сени
ёлтюрдюк дербиз да, барырбыз, – дейди
да, Харибден айырыладыла.
Хариб агъачда кеси къалады. Бара барып,
жолда къарангы болады да, бу жатып
къалкъыйды.
Эрттенбласында уа, айлана, бурула,
чырмаша барып, бир бийик тёбеге
ёрлейди. Сора, къарап, узакъда бир тютюн
чарс кёреди. Анасы бла Санам да эсине
тюшедиле.
Хариб, тирилип, ал кёрген элине тарта
тебирейди. Бир анасы, бир да сюйген
Санамы акъылына сингип, чекген
къыйынлыкълары да сынтыл бола, Хариб ол
элге жетеди. Сора, эл ичи бла бара барып,
бир тойгъа тюбейди. Бу да, тохтап, ол
тойгъа къарай тургъанлай, бир киши аны
къатына келеди да, элтип, муну бир жерге
олтуртады. Ашатып, тойдуруп
бошагъандан сора уа, хапар сорады.
Жаш кесини къадарын башдан-аякъ айтады.
Ол киши бу жашны анасыны жууугъу болуп
чыгъады да, тансыкълап, юйюне элтеди,
жууундуруп, кийиндирип, тюз да кеси
баласына кибик къарайды.
Жаш ана къарындашыны юйюнде бир ауукъ
заманны жашады. Алай, тюню, тюшю да бир
анасына, бир Санамгъа бёлюнюп, чыдамсыз
болады.
Санам, сюйген жашы тас болгъандан сора,
аллын халын ташлайды. Нюрлю бети – саз,
жарыкъ кёлю мудах болады. Ышармай,
кюлмей, булут ургъан кюнча, мутхузлай
турады. Атасы бла анасы да къайгъыгъа
къаладыла.
Бир кюн а къызны атасына бир къуртха
къатын келип:
– Сени къызынг, эригип, мудах болуп,
амандан-аманнга кетип барады. Аны кёзюн
ачар ючюн, къыркъ къул эр кишиден бла
къыркъ къул тиширыудан жыйын къурап,
къыркъ къычырымгъа терек салдыр.
Терекле араларына уа тюрлю-тюрлю ариу
ийисли гокка хансла орнатдыр. Ол,
жаннет кибик, бир бахча болур. Аны
ичинде жюрек жапсаргъан, кёз жарытхан,
мудахлыкъны кетерип, къууанчлыкъ
келтирген тюрлю-тюрлю затла болурла.
Къызынгы жашауун да аны бла
игилендирирсе, –
дейди.
Бу киши, айланып, отуз тогъуз къул бла
къыркъ къарауаш табады. Ишин болжалына
къуртха айтханча толтурур ючюн, энтта
бир къул табып, къыркъ адам этерге
керек болду. Ол бир адамны уа табалмады.
Сора биягъы къуртха къатын, келип:
– Уллу бай! Сен ол бир адамны бу элледе
тапмайса. Былайдан онкюнлюк жол
узакълыкъда бир эл барды да,
жумушчуларынгы ары жибер да,
къыркъынчы къулну анда излет, – деди.
Хариб, кеси элине жол излей, адамлагъа
сора, ол эл къыйырына чыкъгъанлай,
байны адамлары, айлана келип, анга
жолугъадыла. Сора была:
– Аха, энди байгъа къул тапдыкъ! – деп,
Харибни, биргелерине алып кетип,
къуллагъа къошадыла.
Къуртха айтханча, къулла терекле да,
гокка хансла да орнатадыла.
Гокка хансла, терк-терк ёсюп,
къып-къызыл, жап-жашил, кём-кёк, сап-сары
омакъ чечекле боладыла.
Къуртха къатын къулланы хар бирисине
бирер гокка чечек юздюртеди да, аланы
хар бирин, башха-башха алып келип,
къызгъа береди. Къыз, чечеклени алып,
ийисгей келип, Хариб юзген чечекни
ийисинден билип, тансыкълап, къоюнуна
къысып, жиляйды.
Харибни ол къулла ичинде болгъанын
ишексиз билир ючюн, Санам, къуртханы
чакъырып:
– Энди гюл чечеклени келтирсенг,
къайсы чечекни къайсы къул юзюп
бергенин, ажашмай, толу билип келтир! –
деп тилейди.
Къуртха, билмейми къаллыкъ эди,
олсагъат къуллагъа барып:
– Чечекле юзюп беригиз, – дейди.
Сора, ким къайсы чечекни юзюп бергенин
ышан этип, Санамгъа келтиреди. Биягъы
Харибни чечегин алгъанда, учарыкъ
къушча, жюреги алгъа уруп, ахсынады.
Чечекни уппа эте, эркелете келип,
къуртхагъа:
– Бу чечекни ким юзюп бергенди, аны
танырыкъмыса? – деп сорады.
– Танырыкъма, – дейди къуртха.
– Алай эсе, бу чечекни юзюп берген
кесини ким болгъанын жазып берсин, –
деп, къагъыт бла карандаш берип,
къуртхадан жибереди.
Къуртха, элтип, аланы Харибге берип,
Санамны айтханын да ангылатады. Хариб,
карандашны алып, кесини къулланы
ичинде болгъанын билдирип жазады.
Санам Харибни ол жерде болгъанын толу
биледи. Сора, къуртханы кенгеш нёгерге
алып:
– Къалай этейим? – деп сорады.
Къуртха, Санамны муратын ангылап,
кесине жукъ да айтмай, тюзюнлей къызны
атасы байгъа барады. Байгъа:
– Къулла энди гюл бахчаладан кетсинле.
Санам эригип турады, кёзюн ачар,
бахчагъа чыгъып, бираз айланнган да
этсин, – дейди.
Бай эркинлик береди.
Къуртха, къайтып келип, къулланы
бахчадан чыгъарып, Харибни букъдуруп,
къызгъа келеди.
Къулла бары да кетедиле. Къыз, терек
бахчагъа чыгъып, айлана келип, Хариб
болгъан жерге жетип сюеледи. Сора,
тёгереги терекле бла къуршалгъан
кём-кёк кёлде Харибни суратын кёрюп,
симсиреп къалады. Хариб, терек башындан
тюшюп, Санамны аллына келеди. Экиси да
хайранлыкъда бир бирге къарап
тохтадыла. Дунияда нелерин да унута,
бир бирин мукъуладисча тартып, къаты
къучакълашдыла. Иги кесекден сора,
айырылып, бир бирине къарап,
ахсынышдыла.
Къыз, бир кесек эс жыйып, жашха:
– Сен былай тура тур! Мен санга юч эшек
жюгю алтын жиберейим. Ызы бла, атама
барып, сюйген жашым барды, мени анга бер
дейим. Ол, сени жояр акъылгъа кирип,
адамла жиберсе, бир эшек жюгю алтын
берип, башынгы жулурса. Мен а, ишни
болумун билип, сени табарма, –
деп, кетеди.
Хар нени да керегича этгенден сора,
къыз, барып, муратын атасына айтады.
Атасы:
– Къайдады жаш? – деп сорады.
Къыз аны болгъан жерин айтханда, атасы,
чамланып:
– Не бери алып келигиз, неда ол болгъан
жеринде ёлтюрюгюз! – деп, адамларын
жибереди.