Latin

Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 48

Total number of words is 3598
Total number of unique words is 1525
44.3 of words are in the 2000 most common words
60.1 of words are in the 5000 most common words
66.5 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Анасын да кеслерине келтирип, жашап
башлайдыла. Артда уа, къайын атасы ёлюп,
Топчукъ ол элге хан болуп къалады.
Аны кёрмегенибиз кибик, ауруу-талау
кёрмей къалайыкъ!
БАЙЛЫКЪ, НАСЫП, АКЪЫЛ
Бир жолда Байлыкъ, Насып, Акъыл – ючюсю
да бир бирлерине тюбеп, бир бирлери бла
ёчешип, даулашхандыла.
– Сиз экигизден мен кючлюме, – деп,
Байлыкъ кеси кесин кючлюге санагъанды.
– Насып болмаса, байлыкъдан не хайыр! –
деп, Насып да кеси кесин онглу кёргенди.
– Акъыл болмаса, Байлыкъ бла да, Насып
бла да киши хайырланаллыкъ тюйюлдю, –
деп, Акъыл да кесин махтагъанды.
Ала ючюсю да, бир бири бла кёп даулашып,
жолгъа чыгъып кетгендиле. Кетип бара,
алларында, кесини бахчасын сюрюп,
урлукъ ата тургъан бир жарлы кишиге
тюбеп, аны къатында тохтагъандыла.
Алайда Байлыкъ, аллына атлап, эки
къолун жайып:
– Буюрама, сени сюрген жеринге алтын
чыкъсын! – дегенди.
Ол алай айтханлай, бир такъыйкъа ичине
сюрюлген жери алтындан толуп
къалгъанды.
Аны алай кёргенлей, Акъыл да, кесини
кючюн билдирир ючюн, жарлы кишини
акъылын алгъанды.
Олсагъатдан жарлы киши, чабып барып,
байгъа:
– Мени жериме нартюх чыгъар орунуна
ташла чыкъгъандыла, – дегенди.
Бай, сейирсинип, жарлы кишини жерине
барып, бахчасын кёргенлей, анга татлы
тил бла:
– Кел, экибиз бахчаларыбызны
ауушдурайыкъ, мени нартюх чыкъгъан
бахчамы сен ал, сени ташла чыкъгъан
бахчангы мен алайым, – дегенди.
Жарлы киши, къууанып, бахчасын байгъа
ауушдургъанды.
Бай, алтынны арба бла ташып, юйюне
элтгенди, жарлы киши уа, не этерин
билмей, бир жерден тепмей, жер къазып
башлагъанды.
Алайда Насып да, кесини кючюн билдирир
ючюн, эки къолун жайып, жарлы кишиге
къарап:
– Насыплы бол! – дегенди.
Олсагъатдан жарлы кишини къатына бай
саудюгерле келип тохтагъандыла. Аланы
бири, жарлы кишиге къарап:
– Бизге таматалыкъ этерге сенича бир
адам тапмай, излеп келе тура эдик. Энди
сен бизге тамата бол деп тилейбиз, –
дегенди.
Жарлы киши, не айтыргъа да билмей, башын
къымылдатып, ыразылыгъын билдиргенди.
Олсагъатдан саудюгерле жарлы кишини
сакъалын жюлюп, юсюне да сыйлы кийимле
кийдирип, бир ариу тору атха миндирип,
орталарына салып, биргелерине алып
кетгендиле.
Бара барып, бир элге жетип
тохтагъандыла. Алайда бир ариу къызы
болгъан байгъа къонакъгъа баргъандыла
да, саудюгерле, кеслерини таматаларына
байны къызын алыргъа деп, байгъа
келечилик айтхандыла.
– Сизни таматагъыз мени къызымы жарата
эсе, мен бек ыразыма, –
дегенди бай.
Олсагъатдан байны жууукълары, тенглери
жыйылып, уллу къууанч этип, байны
къызын жарлы кишиге бергендиле.
Сора была байны киеуюн кёрюрге
келгендиле. Киеу а, сёлеширге сёзюмден
жангылама деп къоркъуп, сёлешген
адамлагъа жууап къайтармай, тынгылап
тургъанды. Аны тынгылагъанына байны
жууукълары къайгъылы бола
башлагъандыла.
– Нек сёлешмейди бу? Бизни хыликкя
этерге умутуму барды? – деп, бай
ачыуланнганды.
Ишни къармалгъанын кёрюп, Байлыкъ бла
Насып Акъылдан жарлы кишини акъылын
ызына бер деп тилегендиле. Акъыл жарлы
кишини акъылын ызына бергенди.
Олсагъатдан киши жыйылып тургъан
халкъдан сёлеширге эркинлик алгъанды.
Бай анга сёлеширге эркинлик бергенди.
Ол, жыйылгъан халкъгъа къарап:
– Мени гитче заманымда бизни элге жау
чапхан эди. Эр кишиле бла бирге
тиширыула да жаугъа къаршчы чыкъгъан
эдиле. Аланы ичинде бир жигит къыз, эр
киши кийим кийип, эр кишиле бла тенг
атха минип, жауну элибизден
чыгъаргъынчы, тынчлыкъ тапмай кюрешген
эди. Мени тюненеден бери сёлешмей
тынгылагъаным – бу къыз да аныча
жигитмиди деп, къызны сынап тургъан
эдим. Ол терслигими кечигиз деп
тилейме! – дегенди.
– Биз а сен бизни хыликкямы этесе деп
тура эдик, – деп, бай къууаннганды.
Андан сора жарлы киши, саудюгерлеге
тамата болуп, акъыллы оноу этип,
жарлылыкъдан да къутулуп, бирда
мардасыз иги жашап къалгъанды.
КЪЫШ
Эртте-эртте бир къарт киши бла бир
къарт къатын жангыз жашлары, келинлери
бла да жашап болгъандыла. Бир кюн жаш
уугъа кетгенди. Келинчик, юй сибире
тургъанлай, юй тюбюнде сибиртги бла
тепсегенди. Аланы уа юйде багъып
тургъан бир уллу ёгюзлери болгъанды.
Сора, ёгюзден уялып, секирип туруп,
анабыз келсе, айтмазса деп, чох бауун,
алып, ёгюзге такъгъанды.
Ол да алай тургъанлай, аналары
келгенди.
– Бу не ишингди, келин? – деп соргъанды.

Келинчик айтыргъа унамагъанды. Къатын,
къоймай, айтдыргъанды.
Сора ол:
– Мени ючюн хата жокъду, атагъыз келсе,
айыпды, бу айтмасын, –
деп, элтип, хотасын ёгюзню мюйюзюне
такъгъанды.
Аталары келгенди да:
– Бу не ишигизди? – деп соруп, къоймай,
айтдыргъанды.
Сора ол да:
– Ой, телиле, мен неме, ол начас жашды
оюн, анга айтмасын, – деп, элтип,
суулугъун ёгюзню мюйюзюне такъгъанды.
Ала да алай тургъанлай, жашлары
келгенди да:
– Бу не адетди, ёгюзню былай нек
жасандыргъансыз? – деп соруп, айтдырып,
болумну билгенинде: – сизни бла
жашагъан, мен сизден да телиме! Маржама,
сизден тели кёрмей, къайтып келсем! –
деп, атын жерлеп, кетип къалгъанды.
Бара барып, чегет ичинде бир юйчюкге
тюбегенди. «Эйт!» – деп къычыргъанды.
Чартлап, бир къарт къатын чыкъгъанды
да, юйге кел деп, жашны юйге элтгенди,
олтуртханды, туз бла гыржын салып, аша,
жаным, дегенди. Жаш да, тёгерекге
къарап, юй башында тагъылып тургъан
къакъ этлени кёргенди.
– Амма, сен, ол къадар этинг бола
тургъанлай, туз бла гыржын салып нек
къойдунг?! – деп даулагъанды.
Сора амма:
– Жашым, ол бары да Къышныкъыды, анга
тийме деп кетгенди къарт, – дегенди.
– Алай эсе, менме Къыш! – деп, жаш,
этлени къапчыкъгъа жыйып, атына минип
кетгенди.
Бир заманда киши келгенди. Амма кишиге:
– Къыш, келип, этлени алып кетди, этден
къутулдукъ, – деп хапар айтханды.
– Ой, юйюнг къурусун, къалай ары кетди?
– деп, киши ол жашны ызындан мыллык
атханды.
Жаш, кишини эслегенлей, атын чырпылагъа
тагъып, этлени жашыргъанды. Кеси уа жол
жанында олтургъанды. Киши, жетип:
– Бу жол бла адам оздуму? – деп
соргъанды.
– Да биреулен кетгенди. Алай мындан ары
жол жокъду, жаяу бар, атынгы былай такъ
да, – дегенди жаш.
Кишини ашырып, атын, элтип, ташагъа
тагъып, къуйругъун кесип, батмакъгъа
ташайтып:
– О-ха-хай, эй киши, бери чап! Атынг ёлдю!
– деп къычыргъанды.
Киши, чабып келип, атны къуйругъун
тартса, къолуна келип къалгъанды.
– О, юйюм къуруду! – деп, жюреги бек
къыйналып, киши юйюне къайтханды.
Ол кетгенлей, жаш да, кесини атына
минип, этлени да ол бир атха жюклеп,
юйюне къайтып: «Сизден телилеге да
тюбедим», – деп, жарашып къалгъанды.
ГЫРА
Эртте-эртте Гыра деп бир эринчек киши
къатыны бла жашап болгъанды. Аланы бир
къара ийнеклери бар эди.
Бир кече Гыра къатынына:
– Тамбла ким алгъа сёлешсе, къара
ийнекни орунун ол кюресин! –
дегенди.
Эрттенбла къатыны Гыраны аллына бир
аякъ боза бла бир туурагъан гыржын
салгъанды да, кеси уа, урчугъун да алып,
къоншуларына кирип, къатынла бла
олтургъанды.
Ол да кетгенлей, юйлерине бир киши
келип:
– Уо Гыра, уо Гыра! – деп къычыргъанды.
Эшикге адам чыкъмагъанды. Сора ол киши
юйге киргенди да баргъанды. Гыра аны
бла сёлешмегенди. Киши, ачыуланып, боза
аякъны аны башына къуйгъанды. Гыра
дагъыда сёлешмегенди.
Киши чыкъгъанды да кетгенди.
Бир замандан дагъыда бир башха киши
келгенди да:
– Уо Гыра, уо Гыра! – деп къычыргъанды.
Адам чыкъмагъанда, ол да юйге киргенди.
Гыра анга да сёлешмегенди. Киши
тутханды да, аны бир жаягъын жюлюгенди.
Гыра анда да сёлешмегенди. Ол экинчи
келген да, ачыуланып, эшикге чыкъгъанды
да кетгенди.
Бир замандан Гыраны къатыны юйюне
къайтханды да, эрини эки жаягъы эки
тюрлю болгъанына сейирсинип:
– Ой, хайырсыз, санга не болгъанды? –
дегенди.
Ол алай айтханлай, Гыра, секирип, ёрге
туруп, хайда къууаннганды, эки къолун
да бир бирине уруп:
– Сен алгъа сёлешдинг, сен алгъа
сёлешдинг! Къара ийнекни орунун сен
кюрериксе! – деп къычыргъанды.
ЭФЕНДИ БЛА ШЫЙЫХ КЪАБЫР
Хапаргъа кёре, эртте заманлада бир
эфенди жашап болгъанды. Бир жол аны
эшеклеринден бири ёлгенди. Эфенди ол
ёлген эшегин халкъдан ташатын, юйюнден
узакъ болмай, уру къазып, ары
басдыргъанды. Юсюн, къабырча этип, ариу
жарашдыргъанды. Байрым кюн халкъ уллу
жыйылгъан кезиуде эфенди:
– Манга келиучю бир уллу шыйых ёлгенди.
Шыйыхла, жыйылып, аны мени юйюмю
къатында басдыргъандыла. Аны зияратха
жюрюген жаннетлени эм сыйлысына
соруусуз кирликди, – деп, халкъны
эшегини къабырына жюрютюр жанындан
ууаз бергенди.
Халкъ да, эфендини сёзюне ийнанып,
«шыйых» къабыргъа зияратха жюрюп, аны
юсю бла уа эфендиге уллу жангы ашау
тюшгенди: тууарла, къойла, эчкиле,
мирзеу, къатыкъ, жау, бишлакъ, дагъыда
аны кибик затла кёп келе тебирегендиле.
Алай бла эфендиге аш чыкъгъанды,
къонкъасына да жау ура башлагъанды.
Бир башха элден бир жаш, эфендини
«шыйыхла» бла байламлы болгъанын
эшитип, анга окъургъа жарашханды, талай
заманны окъуй да тургъанды. Алай,
эфендини хыйласын эслеп, андан жанлар
умут этгенди.
Сора бир жол жаш, эфендини бир эшегине
да минип, хайда къачханды. Жолда семиз
эшекни бурун сюеклери туруп, ёлгенди.
Жаш бек къайгъылы болгъанды:
– Эфенди, ызымдан сюрюп жетип, бу ишни
кёрсе, бир палах этер, –
деп, терен сагъышха кетгенди. Сора,
эрлай жерни къазып, эшекни уругъа
басдыргъанды, юсюн да тамам къабырча
этгенди.
Жаш ол эшек къабырны къатында ач,
суусап болуп тургъанлай, бир жолоучу
жолукъгъанды. Сёлеше келип, жаш ол
адамгъа:
– Бир шыйых бар эди да, былайда жер
юлюшюн тапханды, мен да, нюрюню
къатындан айырылалмай, ач, суусап да
болуп турама, мынга таймаздан зиярат
этилирге керекди. Мынга зияратха
жюрюгенлеге жаннетлени эшиклери
ачыкъдыла, – дегенди.
Ол жолоучу, эрлай аты бла бир элге
жортуп, бу хапарны жайгъанды. Къысха
заманны ичинде ол жангы «шыйых»
къабырны къатына кёп хант, аш-суу
келгенди.
Жаш, хантдан иги тойгъандан сора,
кирпилдеп, керпесленип, халкъгъа:
– Бу шыйых къабыргъа зияратха
жюрюгенле, жаннетлени къайсысына
сюйселе да, соруусуз кирликдиле, мынга
зияратха жюрюрге керекди, – деп,
тюрлю-тюрлю хапарла жарашдырып
айтханды.
Халкъ ол жашха, «шыйых» къабырны
сакълагъаны ючюн, аны къатында юйчюк
ишлегенди, тёгерегине аламат ариу
буруу салгъанды, къабырны сейирлик
жасагъанды. Жашха кюн-кюнден
тюрлю-тюрлю кёп харекет, ахча тюшюп
башлагъанды.
Бу «шыйых» къабырны хапары эфендиге да
жетгенди. Эфенди, муну кёрюрге излеп,
«шыйых» къабыр болгъан жерге келгенди
да, ол жаш андан къачхан сохтасы
болгъанын кёрюп:
– Сени шыйых къабырынг неди, къайдан
чыкъгъанды? – деп соргъанды.
– Эфенди, бир башхасы болмай, сени
«шыйых» къабырынг кибикди! – деп жууап
этгенди жаш да.
– А-а-а, биздеги «шыйых» муну анасыды,
кишиге жукъ ычхындырма, сокъур халкъны
ичинде бизге аш тюшгенди, – дегенди
эфенди.
Алай бла экиси да, кишиге жукъ айтмай,
къарангы халкъны ашап тургъандыла.
АЧЕМЕЗ УЛУ БЛА ТЕМЕЗ УЛУ
Ачемез улу бла Темез улу деп бир
бирлерин жандан жаннга сюйген эки тенг
жаш болгъанды. Ала бир бирлерине, адам
айыралмазча, алай бек ушагъандыла.
Бир кече Ачемез улу, къатынын сынар
ючюн, Темез улуна:
– Сен бюгече, барып, мени къатыным бла
бир орунда бир къал, ортагъызгъа уа,
билдирмей, къаманы салырса, – дегенди.
Темез улу сёз бергенди да, Ачемез улу
айтханча, барып, аны къатыны бла бир
орунда жатханды, орталарына уа,
билдирмей, къамасын салгъанды. Кече
арасында къатын, жашха къысылама деп,
ары-бери къымылдап, къамагъа гитче
бармагъын кесдиргенди. Сора эрттенбла,
Темез улу бла жатып тургъанын
эсгералмай:
– Сен мени къамагъа кесдирдинг, сен
мени сюймейсе, – деп, бу дунияны юсюне
къуйгъанды.
Темез улу баргъанды да, Ачемез улуна,
былай болдукъ деп, болумну айтханды.
Ачемез улу ингирде юйге келгенди.
Къатыны аны аллына ашарыкъ салгъанды
да, жюзюгюню тюбюне жашыргъан
дарманчыкъны, билдирмей, табагъына
къуйгъанды. Андан сора эри, ауруп,
тюрсюню бузулуп, аманнга кетгенди. Анга
дарман излей, Темез улу, жер башында
кирмеген тешиги, ачмагъан эшиги
къалмагъанча, алай айланып, дарманла
келтирсе, аланы бири да жарамай
тургъанды.
Бир кюн Темез улу, айлана барып, бир
суудан ёте барып, айрыкамчыгъына
чыгъып солуй тургъанлай, юч кёгюрчюн,
учуп келип, анга жууукъ жерге
къоннгандыла. Аланы бири:
– Бу жаш Ачемез улуну тенгиди, ол
ауруп, анга дарман излеп айланады, –
дегенди.
Экинчиси:
– Керти да, ол кёреме бу адам, –
дегенди.
Ючюнчюсю уа:
– Бу адам билмейди ансы, кесини жашын
кесип, аны къанын тенгини бетине
жакъса, ол сау боллукъду, – дегенди.
Аланы эшитип, къууанып, Темез улу юйге
келгенди. Кесини ючжыллыкъ жашын тутуп,
кесе тебирегенлейине, бир къанатлы, шыр
деп жетип, уруп, къолундан бичагъын
тюшюргенди. Бурулуп къараса, ол а «алай
этсе эди» деген кёгюрчюн.
– Тенгнге эм уллу дарман тенгини
халаллыгъыды. Сени тенгинге
халаллыгъынгы сынаргъа айтхан эдим,
кеч. Анга уа ма муну жакъ, – деп, бир
хансны узатып, учуп кетгенди.
Темез улу да, элтип, аны тенгини бетине
жакъгъанды. Ол терк окъуна сау
болгъанды.
Андан сора да Ачемез улу да, Темез улу
да антлы къарындашлача жашайдыла.
Къатыннга да ол кече жангылгъанын
айтхандыла. Сора, эр киши бла тиширыу
бир орунда жатханлыкъгъа, араларына
къама салыныуну магъанасын
ангылатхандыла. Къатын да эринден
кечмеклик тилегенди, Темез улун да
къарындашынча кёргенди.
САРЫ ЭТЕКЛИ САТЫКЕЧ
Бир къызчыкъны гинжилерини ичинде Сары
этекли Сатыкеч деп бир гинжиси
болгъанды. Бир кюн къызчыкъ, эшикде
ойнай кетип, юйге киргенди. Гинжилерин
барын да алгъанды да келтиргенди. Сары
этекли Сатыкечни уа унутханды да
къойгъанды. Сары этекли Сатыкеч
ёпкелегенди да, къызчыкъдан кетгенди
да къалгъанды.
Жолда бара, ёгюз кюте тургъан бир жашха
тюбегенди.
– Къайры бараса, къууурма къатынчыкъ?
– дегенди ол жаш.
– Къууурулгъун, жыйырылгъын, къарт
къатыннга буюрулгъун! Мен къууурма
къатынчыкъ тюйюлме. Сары этекли
Сатыкеч деген ариу гинжиме! – дегенди.
– Къайры бараса, Сары этекли Сатыкеч?
– Кесиме эр излей барама.
– Манга келип къалсанг а!
– Баргъан кечемде не соярса?
– Ёгюз соярма.
– Ичин-башын кимге этдирирсе?
– Санга этдирирме.
– Гырт-гырт, санга уа ким барлыкъ эди!
Андан озуп, Сары этекли Сатыкеч бир
къойчугъа тюбейди.
– Къайры бараса, къууурма къатынчыкъ?
– дегенди ол жаш да.
– Къууурулгъун, жыйырылгъын, къарт
къатыннга буюрулгъун! Мен къууурма
къатынчыкъ тюйюлме. Сары этекли
Сатыкеч деген ариу гинжиме! – дегенди.
– Къайры бараса, Сары этекли Сатыкеч?
– Кесиме эр излей барама.
– Манга келип къалсанг а!
– Баргъан кечемде не соярса?
– Къой соярма.
– Ичин-башын кимге этдирирсе?
– Санга этдирирме.
– Гырт-гырт, санга уа ким барлыкъ эди!
Андан да кетеди Сары этекли Сатыкеч.
Хунадан бир чычханчыкъ къарайды да:
– Къайры бараса, Сары этекли Сатыкеч
деген ариу гинжи? – деп сорады.
– Кесиме эр излей барама.
– Манга келип къалсанг а!
– Баргъан кечемде не соярса?
– Къурт соярма, къамыжакъ соярма.
– Ичин-башын кимге этдирирсе?
– Жумушчуларыма этдирирме.
Сары этекли Сатыкеч чычханчыкъны
барындан да игиге санайды, анга барады
да къалады.
Бир кюн чычханчыкъ, Сары этекли
Сатыкечни да арбагъа миндирип,
базаргъа барады. Бир юйню гёзенине
жетгенлей а, аны тонар акъыл этеди.
– Сен былай олтуруп тур, мен бир
бишлакъчыкъ, азыкъчыкъ алып чыгъайым,
– дейди да, гёзеннге киреди.
Сары этекли Сатыкеч сакълайды,
сакълайды, чычханчыкъ келмейди. Жауун
башланады. Сары этекли Сатыкеч:
– О киши, келе эсенг, кел,
Къурау арбанг ууалды,
Къонгур ёгюзлеринг жыгъылдыла,
Къаракъаш къатынынгы суу алды! –
деп къычырады.
Чычханчыкъ келмеди. Сары этекли
Сатыкеч излей барса – чычханчыкъ,
къапханнга тюшюп, ёлюп тура эди.
Сора Сары этекли Сатыкеч, терс
болгъанма деп, ол къызчыкъгъа къайтып
баргъанды.
АММАЛА БЛА ЁГЮЗ
Эртте-эртте юч амма жашап болгъандыла.
Бирини аты – Къаурабут, бирини –
Къылтамакъ, бирини – Гаккыбаш. Аланы
бир ёгюзлери болгъанды. Ач болгъандыла
да, ёгюзню кесер мурат этгендиле. Кесип,
юлешип башлагъандыла. Сора бирси экиси
Къаурабутха:
– Бар да, суу алып кел, эт биширейик, –
дегендиле.
Къаурабут суугъа бара тургъанлай,
къаура бутлары сыннгандыла да
къалгъандыла.
Къылтамакъ, Къаурабутну ызындан
чыгъып:
– Къаурабут! Къаурабут! – деп
къычыргъаны бла, къыл тамагъы
юзюлгенди да къалгъанды.
Гаккыбаш да, отну ышырама деп, энишге
чёгелеп, ёрге къобама деп, жыгъылып,
башын билек агъачха ургъанды да,
жаргъанды.
Ёгюз а бёрюле ашы болгъанды. Ма
бусагъатда да ашайдыла ала ол этни.
III
ЁТЮРЮК ЖОМАКЪЛА
ЖЮЗ ЁТЮРЮК
Бурун заманлада бир хан, юч къарындашны
кесине чакъырып:
– Сизден биригиз манга юч ётюрюк айтса,
ол ючюгюзню да къутхарады, мени
тауушлукъ къызым Мариямны алып, киеу да
болады, алай, мен буюргъанны
толтуралмасагъыз а, азап кёрюрсюз, –
деди.
Къарындашла, ханны аллында къоркъуп,
сен айт, мен айт дерге къалдыла. Болсада
абадан къарындашлары Жанхот, ханны
аллында сюелип:
– Мен бир жол, уугъа баргъанымда, бир
кийикни бир окъ бла аягъына,
къулагъына, кёзюне, мюйюзюне да ургъан
эдим, – деди.
Хан:
– Аллах-Аллах, не тап тийген эди!
Чечмеле бламы атхан эдинг? –
деди.
Жанхот:
– Угъай, окъ бла окъуна атхан эдим, –
дегенде:
– Да сора ол кийик арт аягъы бла
къулакъ артын къашый тура болур эди.
Андан сора айтырынг а бармыды? – деди
хан.
Жанхот:
– Угъай, жокъду. Бошадым, – деди.
Ызы бла Къонакъбий, ханны аллында
сюелип:
– Мен а балта бла, бир сермеп, жюз
терекни кесген эдим, – деди.
Хан:
– Ба-ба-ба, андан да аламатын сен
айтдынг да! Балтанг бек жютю болур эди.
Жюз чыбыкъчыкъ бирге къысылып
тургъанлай ургъан кёреме кесинг да!
Жигит, энтта аллай сейир хапарынг
бармыды? – деп сорду.
– Угъай, жюйюсхан!
Ючюнчюлери Азаматха бурулуп, хан:
– Ха, жигит, «эрлик кичиден чыгъады»,
айтчы, санга да тынгылайым! – деди.
– Да не айтайым, жюйюсхан?! Элден жыйып,
бир кюн жюз эшек бла отуннга чыкъдым.
Жолда, къыяма айланнганлай, бир боран
жетди. Эшекле бары да куртха батдыла.
Башым бла куртну къазып, барын да
сюйреп чыгъардым. Кимини къулагъын
юздюм, кимини бутун чыгъардым, кимини
да белин сындырдым. Алай
болгъанлыкъгъа не акъсамадыла, неда
жыгъылмадыла. Жюз эшекни да агъачха
сау-саламат жетдирдим. Барына да отун
хазыр этип, жюклейме десем –
жауурлукълары жокъ. Жайылып,
жауурлукъларын тапсам – иерлери жокъ.
Эрлай агъач бутакъладан сындырып,
иерле ишлесем – жиплери жокъ. Ахырында,
ачыуланып, жюз эшекни, иерсиз, жипсиз,
отундан жюклеп, элге айландым. Жолда,
болгъанны гюрюлдетип, биягъы бир
сууукъ боран жетди. Салам жыртып,
чабырларымы жангыдан киеме десем,
къолларым саламгъа бузлап къалдыла. Ол
заманда саскыла, басынып,
къулакъларымы ашадыла. Ызы бла къара
чибинле, басынып, къулакъларымы
жараларына жюжю салдыла. Ма ол
кезиучюкде, жюклерин кеслери тюшюрюп,
жайылып, эшекле кырдыкдан тойдула. Сен
ёлмегин, жюйюсхан! Алайда эшекле
отунланы кеслери жюклеп, мен да сюрюп,
юйге келдим.
– Ол да ахшы. Сора андан арысында уа не
болдунг?
– Да жюйюсхан, андан сора болгъаным а
олду: эшеклени отунларын тюшюрдюм.
Терлегенлери бла отунланы, жибитип, суу
этген эдиле. Кеслери да, ол боранда
къыстау келип, суусап болгъан эдиле.
Ары-бери жайылдым, суу тапмадым. Юйге
кирип, анамы чирги ийнесин алдым.
Тёшеклени бир бири юсюне къалап, аланы
юсюне ийнени чанчдым. Ызы бла, ийнени
юсюне минип къарагъанда, узакъда, жюз
къычырымда, бир уллу кёлню кёрдюм.
Эшеклени сюрюп, ары жетдим. Барып
къарасам, ол да къаты бузлап тура эди.
Не этерик эдим? Жюз эшекни да
къулакъларындан бир бирге къачмазча
байладым. Ызы бла, башымы сермеп алып,
бузну ууатып тебиредим. Уруп-уруп,
тенгиз кибик кёлню бузун чачдым.
Эшеклеге суу ичирдим. Къайтып, юйге
келсем, кесим бла бир жыл туугъан, бары
да, шашмай, кесиме ушагъан жюз тенгим
къонакъгъа келип тура эдиле.
Къонакълагъа къой къурманлыкъ
келтирип кесеме десем – бичагъым жокъ.
Ай медет, кёлню бузун ууатхан жерде
тюшюрюпмю къойгъанма деп, чабып жетсем,
ол эшекле ичип тауусхан кёл, биягъыча,
толуп, тенгиз болуп тура эди. Тёгерекге
къарадым, бичакъны тапмадым. Салам
жандырып, кёлге атдым да, кёл къуруду.
Барып къарасам, бичагъымы темири кюйюп,
сюек сабы къалып тура эди. Чабып,
бичакъны алып, юйге келсем – юсюмде
башым жокъ. Ары-бери чапдым, тапмадым.
Къууулуп келип, кёлге къарасам, башым,
тёнгереп, жырлай тура эди. Тоба-тоба,
къара бу сейирге деп, башымы да кийип,
юйге келдим. Къарасам, тенглерим манга
жангы юй ишлеп тура эдиле. Мени
тенглерими миннген атлары: юч аякълы,
бирер кёзлю, тюклери алтындан,
жалкъалары жибекден, къуйрукълары
чилледен, жюрюшлери уа от чакъгъанлай
эди. Къонакълагъа къурманлыкъ къойну
кесейим деп барсам, аллайгъа бар,
бичагъым, къойну кесип, терисин да алып,
этин да туурап, жёрмеле, сохтала этип
тура эди. Эрлай къойну саулай къазаннга
салып, биширип, къонакъланы сыйладым.
Атларына тирменде тартылгъан темир
къышхыр бла бакъдым. Къойну этин а жюз
тенгим беш кюннге тохтамай ашадыла,
милдеу да эталмадыла. Сора жюз тенгим
да атланып кетдиле. Сен ёлмегин,
жюйюсхан, болгъаны алайды, – деди
Азамат.
– Оллох-оллох, тоба-тоба, – деп, хан,
тамаша болуп, ауузун да къыйыгъына
ачып, ёрге турду. – Жюз ётюрюгюнгю ол
толтурады. Энди кёпдю, айтма, къызым
Мариям сениди, – деп, къолун тутду.
Азамат кесини эки къарындашын да
ёлюмден къутхарды. Ханны тауушлукъ
ариу къызы Мариямны да алды.
Экинчи кюн Къонакъбий, Жанхот, Азамат
да, Мариямны алып, жолгъа чыгъадыла. Ала
кетгенден сора, ханны ёзюрю Къамбот
бий, ханнга келип:
– Ханланы ханы! Сен ол бош адамчыкъгъа
кесинги нечик бош алдатып къойдунг! Ол
санга жюз ётюрюк айтмагъанды. Энтта да,
ызындан сюрюп, сорургъа керекди, –
дегенинде, хан:
– Айтханынг тюппе-тюздю. Биз жангылыч
ычхындыргъанбыз. Энди сен, мени
чычхансырт айгъырыма минип, ызындан
жет да: жерни ортасы къалайдады, кёкде
жулдузла ненчадыла, бир адамдан алып,
бир адамгъа Аллах къалай береди деп
сор, – деди.
Олсагъатдан Къамбот бий, ханны
айгъырына жер салып, Азаматны ызындан
жетип, ханны аты бла:
– Азамат! Хан сенден юч затха жууап
излейди: жерни ортасы къалайдады деп
сорады.
– Жерни ортасы ма бу мен сюелип тургъан
жерчикди.
– Да анга къалай ийнаныргъа боллукъду?
– Ийнанмаса, хан кеси ёнчелесин!
– Экинчи соруу: кёкде ненча жулдуз
барды?
– Жерде ненча кырдык бар эсе, кёкде да
анча жулдуз барды.
– Да анга хан къалай ийнанырыкъды?
– Ийнанмаса, санасын!
– Ючюнчю соруу: Аллах, бир адамдан алып,
бирси адамгъа къалай береди? Сен анга
къалай жууап бересе?
– Да бек къыйын соруу бердинг, мен ол
соруугъа китапха къарамай жууап
эталлыкъ тюйюлме. Китабым а
къарындашларым бла кетгенди.
– Да къалай да эт, бу соруугъа жууап
бермей амалынг жокъду, –
деп, Къамбот бий къатыракъ айтды.
– Да иш алай эсе, жюйюсхан, сен
айгъырынгы манга бер! Мен,
къарындашларымы жетип, аладан билгич
китабымы алып келейим, – деди.
– Ма, жаным, Азамат! Не да болсун, терк
кел, маржа! – деп тиледи Къамбот бий.
Азамат аны айгъырына секирип минди да:
– Ха, энди мен санга жууап этейим. Ма
Аллах, бирден алып, бирге ма былай
береди, – деп, Къамбот бийни къамичи
бла, къамичи бла жетдирип, атны да
чибинлетдирип, къарындашларыны
ызындан кетеди.
Къамбот бий ханнга не айтып баргъанын а
ким билсин!
ЭРИКГЕН БАЙ БЛА ЭСЛИ ЖАШ
Таурухлагъа тынгыларгъа бек сюйген бир
бай киши анга къоншуда жашагъан бир
жарлы жаш кёп таурух биледи деп
эшитгенди. Сора бир кюн, эрикгенинде,
кёз ачары келип, ол жашны чакъыртханды.
Аллына бир табакъны салып, анга алтынла
къуйгъанды да:
– Иги жаш, ыразы эсенг, кел, былай
этейик. Сен манга таурух айт да, мен
санга: «Алдайса!» – десем, бу алтынла
сени болурла, алай айтмай, хо деп
турсам, таурухларынгы бошасанг, мени
адамларым сени таякъ бла сопакъларла.
Ыразымыса? – дегенни айтханды.
– Да, хо, ыразыма, келишдик! – дегенди
ол сёзге чемер жаш да.
Сора таурухун айтып башлагъанды:
– Хурметли къоншум, мен бир жыл байгъа
аны бал чибинлерин кютерге жарашхан
эдим. Ол байны уа элли бал батманы бар
эди. Хар кюн сайын ол элли батманны
чибинлерин эрттен санап, саууп, кютерге
чыгъарып, ингир да, санап, уяларына
жыйып турургъа керек эдим. Кесаматыбыз
алай эди. Бир кюн а чибинлени, саууп,
санап, отларгъа бошладым да, ызларына
къайтханларында – онеки чибин жокъ.
Энди
уа не этейим? Къайда излейим?!. Суу
къатында къалгъан болурламы, алай ары
барыргъа ёч эдиле деп, суу таба чабып
кетдим. Бара тургъанлайыма, бал
чибинлени онбирине тюбедим. Къууандым!
Къарасам – ала уа бары да жаралы болуп.
Бири уа жокъ. Тебиредим андан ары
жортуп. Суу боюнуна жетсем – бёрюле бал
чибинчигими талай! Анга болушургъа
чапдым, алай ол суучукъну ары жанына
ёталмадым. Бёрюле уа чибиними, онгсуз
этип, ёлтюрюрге жетдиргендиле. Муркку
этерге болмайды. Сора эрлай кеси
чачымдан сермеп тутдум да, кесими сууну
ол бирси жанына шууулдатдым...
– Болургъа да болур, аны не сейири
барды?.. – дегенди бай.
– Шууулдатхан а этген эдим, алай
тапсызыракъ силдегеним себепли: жерге
белиме дери батылдым да къалдым.
Ары-бери да этип кюрешдим, чыгъалмадым.
Чибиним а арый тебирегенди, иги да
жаралы болгъанды. Не этерик эдим, эрлай
юйге барып, кюрек алып келип, къазып,
кесими чунгурдан чыгъардым. Сора,
чабып, бёрюле бла жагъалаша тургъан бал
чибинчикге жетдим...
– Жер уллуду, сен айтханча болургъа да
болур, – дегенди бай.
– Чибинчигиме чабып жетдим да, эрлай
бёрю жыйынны къыстадым. Къарасам, бал
чибинчигим а, къарыуун тауусуп, ёле.
жазыкъчыкъны эки жанындан эт
дуппушлары жерге-жерге салынып тура
эдиле. Не этерик эдим, харам болмасын
деп, боюнун тартдым, санладым. Юйге
келтирип, онеки чыккыр эт тузладым...
– Болур, болур, жаным, – дегенди бай.
– Этни тузлап бошап, сюеклерин
жокъласам, ала уа – жокъ. Сора сюеклени
анда, бал чибинни кесген жеримде, къоюп
кетгеним эсиме тюшдю. «Къой, бери
келтирейим, ансы сюрюучюле суу жагъаны
кир этесе дерле да, ачыуланырла», – деп,
чабып барсам – сюекле анда да жокъ.
Тобасто, къайдадыла деп, жерни бери
кётюрюп къарадым, дуппурну ары тюртюп
къарадым, – жокъ! Иги къарасам а, сюек
къалауну тюбю –
жерде, башы – кёкде! Башындан ташып
башлайым деп, башына ёрледим.
Ёрлей-ёрлей, кёкге чыгъып кетдим. Анда
уа – бир юйде той бара, къатында юйде уа
бир нарт эсирип жатып, къолунда да бир
алтын бёркю. Ол бёркню алып къачдым да,
нарт, уянып, ызымдан сюрдю. Чабып барама
къайры эсе да. Къарасам – кёкден жерге
бир жыжым салынып. Жетип, ол жыжымгъа
илинип, жерге тюшюп башладым. Тюшсенг –

тюш – жыжымны къыйыры жерге жетмей
бошала. Жерге дери уа алыкъын кёпдю. Не
этерик эдим?! – узалып, башындан кесип,
тюп жанына жалгъап, жерге тюшдюм...
– Болургъа да болур, – дегенди анга да
бай.
– Жерге тюшюп, тёгерекге къарасам, –
дегенди андан ары жаш, –
башха жерге тюшюп турама, мен жашагъан
жер тюйюл. Юй таба айланып бара
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 49