Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 11

– Мен сени кёп жерледе къууандырырма,
жибер мени, – дегенде, жаш секирип
тюшдю.
Ажир, жашха бир къыл берип, кёк ажир
айтханча айтып, жокъ болуп кетди.
Жаш, къылны да алып, биягъы кезиуде
къабырны жанында олтуруп тургъанлай,
эки къарындашы да, келип:
– Уй, аман, тели, несин сакълайса муну
энди, жукъ келмейди со-
ра, – деп, урушуп, юйге алып кетдиле.
Ингирге дери юйде туруп, ингирде уа жаш
биягъы къабырлагъа жашыртын кетди.
Къабырны жанында олтуруп тургъанлай,
кече ортасында бир дум-къара, алтын
жаллы, кюмюш къуйрукълу бир ажир къабыр
юсюне къонду. Аны кёрюп, тулпар
Адилгерий, жашыртын ажирни къатына
барып, секирип минерге башлагъанлай,
ажир, арлакъгъа секирип:
– А, тулпар Адилгерий, мени хазна
алдамазса, – деп, Адилгерий бла
жагъалашып тебиреди.
Адилгерий, секирип, ажирни боюнуна
миннгенде, ол чочуп кюрешгенди. Чочуп,
зат эталмазлыгъын ангылагъанда, кёкге
учханды, жерни жети къатысына кирип да
чыкъгъанды, тенгизге секиргенди. Жаш
жыгъылмады, къоркъмады. Ажир а, чыммакъ
кёмюк болуп, арып:
– Юсюмден тюш, – деп тилеп башлагъанда,
жигит Адилгерий, ачыу-
ланып:
– Мени къарт атамы къабырын къазарча,
ол аллай бир не хата этгенди сизге? –
дегенди.
Ажир, башын артха буруп, жашха къарап:
– Биз тай заманыбызда, сени атанг,
кичиу болгъандыла деп, бизни атабызны
бла анабызны, кесип, итлеге атхан эди.
Бюгюнлюкде уа биз, Аллахны болушлугъу
бла, былай ариу ажирле болуп турабыз. Ма
ол заманда кёрген къыйынлыгъыбызны
эсибизге тюшюрюп, атангы къабырын аны
ючюн чачабыз.
Аны эшитгенлей, жаш, атдан тюшюп,
къабырны жанына олтурду. Ажир а, жашны
аллына келип:
– Жигит Адилгерий, къуйругъумдан къыл
ал, – деди.
Жаш атны къуйругъундан къыл алды.
– Бек уллу къыйынлыкъ жетген заманда
муну жандырырса, – деп, ат жокъ болуп
кетди.
Ат бла кюрешген жаш, арып, къабырны
жанына олтургъанлай жукълап къалды.
Бир заманда къарындашлары келип, уятып,
тюйюп, юйлерине алып келип:
– Сен, эштада, тели болгъан болурса, –
деп урушдула.
Бир кюн жашла ючюсю да уугъа кетедиле.
Экинчи кюн, уудан къайтып
келгенлеринде, бир эгечлери жокъ болуп
тура эди.
– Къайры кетгенди? – деп сурайдыла
бирси эгечлеринден.
– Билмейбиз, эшикге чыкъгъанлай, бир
жел жетип алып кетген-
ди, – дедиле эгечлери.
Жашла бушуу-бушман болдула. Сора тулпар
Адилгерийни юйде къоюп, эки къарындаш
да къызны излей кетдиле. Эки жылны
ичинде Адил-
герийни къарындашлары къайтмадыла.
Ючюнчю жыллары жетгенлей, тулпар
Адилгерий эгечин, къарындашларын да
излей жайылады.
Эки-юч айны айланып, жукъ да тапмай,
юйге къайтып келсе, ол эки эгечи да
жокъ, юйлери да оюлуп. Битеу эллеринде
окъуна адам тукъуму къалмай, жокъ болуп
тура эди. Хар юй сайын кирип, жокълап
чыкъды, бир адам кёрмеди.
Элден онеки-онюч къычырым жерде ханны
къазларын кютюучю бир къарт къатын
жашай эди да, ол эсине тюшюп, ол а тура
болурму деп, жаш ары баргъанда, ол
юйчюгюнде олтуруп тура эди. Жигит
Адилгерийни кёргенлей, чабып келип,
боюнундан къучакълады. Адилгерий:
– Анам, жаным-кёзюм, элибиз къайры
кетгенди? – деп сорду.
Къатын, ахтынып:
– А, балам, Ёс хан, аскерин жиберип,
къалмай, элни малын, адамын да сюрюп
кетгенди, – деп, жашха билген хапарын
айтды.
Жаш ол къарт къатыннга:
– Хайда, анам, сау къал. Не ёлюрме, не
элими табарма, – деп кетди.
Къарт къатын да аны жиляп ашырды.
Тулпар Адилгерий, къазчы къатындан
айырылып, бираз баргъанлай, атла эсине
тюшюп, кёк ажирни къылын
къабындыргъанлай, ажир, кишнеп, жашны
аллына чыкъды. Ажирни юсюнде хар тюрлю
керек – урушха деп этилген темир
кийимле, къылыч, садакъ – бар эдиле.
Жигит Адилгерий, ол темир кийимлени
кийип, ажирге минип, Ёс ханны излеп
тебиреди.
Эки айны айланып, бир уллу къалагъа
жетди. Ол къаланы тёгереги къалын агъач
эди. Ол агъачда уа юч жол айырылып тура
эди. Бир жолда къангада: «Бу жол бла
баргъан адамны аты ёлюр да, кеси
къалыр», –
деп жазылып эди. Экинчи жолну
къангасында да: «Бу жол бла баргъан
адамны аты къалыр, кеси ёлюр», – деген
жазыу. Ючюнчю жолда уа: «Бу жол бла
баргъан адам къатын алыр», – деп.
Жаш, кёп сагъыш этип, «Кеси ёлюр да, аты
къалыр» деген жол бла кетип тебиреди.
Бара баргъанлай, адам ёлюклени кёре
башлады. Адилгерий, атындан тюшюп:
– Эшта, мени къарындашларым да быллай
бир жерде ёлюп тура болурла, – деп,
ёлюклени къатларына барып, иги
къарагъанында, ёлюклени арасында
кесини адамларын таныды. – Ай, эшта,
мында болур Ёс хан, – деп, ачыуланып,
атына минип, къуш кибик, учуп тебиреди.
Кюн батханда, тулпар Адилгерий бир уллу
сейирлик къаланы кёрдю. Къалагъа
жууукълаша башлагъанлай, сыйлы Аллахны
буйругъу бла, ажирге тил ачылды да ол:
– Бюгече былайда къалайыкъ, – деп,
тохтады.
Адилгерий, атдан тюшюп, бийик ташны
юсюне минип, жатаргъа тебиреди. Ажир
Адилгерийге:
– Сен жангызлай хорлаялмазса ханны
аскерин, андан эсе мени эркин эт да, эки
къарындашымы да чакъырып келейим, –
дегенде, тулпар Адилгерий ажирни эркин
этди.
Танг жарыргъа, ажир кетген жанындан бир
къаты жел урду. Адилгерий таш юсюнден,
тал терекни чапырагъыча, учуп тюшдю.
Секи-
рип, ёрге туруп къарагъанында, ол кеси
ийген къара, алтын жалкъалы ажир эмда
аны аллында, кёк, жер кёрюнмей, къушла,
сарыуекле, да-
гъыда аллай тюрлю-тюрлю жаныуарла
Адилгерийни къатына жетдиле. Къара
ажир Адилгерийни къатына келип, кишнеп,
кёкге секирген заманда, къалмай,
жаныуарла тизгин туруп тохтадыла.
Ажирге тил битип:
– Мени санга этген болушлугъум ма буду,
– деп, жаныуар аскерни, къалдырмай,
тулпар Адилгерийни къолуна берди.
Адилгерий, аскерге тамата болуп,
къалагъа жууукълаша тебиреди. Кюнню да
къаланы юсюне тийгени, жаныуар аскерни
да аны къатына жыйылгъаны тенг болду.
Жаныуарла къала ичинде Ёс ханны
аскерин жыртып чыкъдыла, сора, келип,
Адилгерийни жанында тохтадыла.
Тулпар Адилгерий Ёс хан тургъан юйге
кирип баргъанда, ол, бир уллу кюбюрню
ичине кирип, артындан да кирит салдырып
тура эди. Тартып, кюбюрню аллына алып,
киритин юзюп, Адилгерий аны башын ачып
къарагъанда, Ёс хан кюбюр тюбюнде
чулгъанып, къалтырай тура эди. Аны бери
чыгъарып:
– Мени элими адамларын, малларын,
ырысхысын не этгенсе? – деп
соргъанында, Ёс хан, асыры
къоркъгъандан:
– Кел, мен элтейим, – деп, бир уллу мал
оруннга кийирди.
Анда балчыкъ тобукъгъа жете эди. Ичинде
тургъан адамланы уа сакъаллары ёсюп,
жаныуар сыфатха кирип. Тулпар
Адилгерий, юсюнде темир кийимлерин
тешип:
– Къоркъмагъыз энди, чыгъыгъыз, –
дегенлей, гюрюлдеп, мал орунну ичинден
эки мингнге жууукъ адам чыкъды.
Тулпар Адилгерий, къарай кетип, эки
эгечин да тапды. Эгечлери жиляу-сыйытха
къалып, къарындашларыны боюнундан
къучакъладыла. Адилгерий а Ёс ханнга:
– Бир айны ичинде, жолда сыннган
къашыкъгъа дери, элтип, адамларымы
эллерине сал. Мен айтханны бир айны
ичинде этмесенг, къалангы башын тюбюне
айландырлыкъма, – деп буйрукъ берди.
Андан сора Адилгерий биягъы жолуна
атланды. Эгечлери:
– Къайры тебирегенсе? – деп
соргъанларында, ол:
– Эки къарындашымы бла эгечими излей
барама, – деп жууап-
лады.
Сора къалмай жаныуар аскерни башына
эркин этип кетди.
Энди тулпар Адилгерий къатын аллыкъ
жолну сайлады. Эки сагъатны баргъандан
сора, ол чий алтындан ишленнген бир
ариу юйге жетди. Атындан тюшюп:
– Эй, ичерге бир суу беригиз, – деп
къычырса, ол юйден бир ариу къыз чыкъды.
Эки къашы тогъай, кёзлери, сютге дугъум
атханча, къап-къарала, тишлери да, акъ
инжилеча, жым-жым жылтырап. Адилгерий,
къолун узатып, къыз бла саламлашды.
Къыз:
– Кел юйге, суусап ич, – деп, бек
кюрешди.
Адилгерий алгъа атлап тебирегенлей,
къара ажир, акъырын узалып, аны артха
тартды. Адилгерий, къызгъа асыры кёзю
къарагъандан, алгъа тартынып кюрешеди,
алай, ажирни этгенине бой салып,
къызгъа:
– Охо, сен алгъа бар, мен а атны
айылларын бираз бошлап, ызынгдан
жетерме, – деди.
Къыз юйге киргенлей, ажирге тил битип:
– Сен, жукъ билмей, бу юйге былай нек
тартынаса? – деп сёлеш-
ди. – Мен санга не этеринги юйретейим
да, алай бар. Юйге кирсенг, отоуну онг
жанында ариу къуралып тургъан бир
алтын орундукъ болур. Кийимлеринги,
тешип, ол орундукъгъа салырса, кесинг а
анга къайда да олтурма. Къыз кёп амалла
этип кюрешир, бек сакъ бол, – деп,
юйретип жиберди.
Жаш юйге киргенде, ажир айтханча,
отоуну онг жанында кёз къаматхан бир
ариу алтын орундукъ тура эди. Къыз:
– Кийимлеринги тешип, бираз солу, –
деди.
Алай айтыр-айтмаз, Адилгерий, анга
ыразы болуп, темир кийимлерин тешип,
жерге салды. Къыз:
– Бар энди, къонакъ, орундукъгъа
олтуруп, бираз солу, – деп, аягъында
чындайына дери тешдирди.
Жигит, тулпар Адилгерий, орундукъну
къатына барып, жатаргъа тебирегенлей,
тышында къара ажир къаты кишнеди. Ол
заманда аны айтханы Адилгерийни эсине
тюшдю.
– Атха не болгъанды, бир къарачы, – деп,
къызны эшикге жиберди.
Ол чыкъгъанлай, Адилгерий отда тургъан
уллу къазанны, алып, орундукъну юсюне
салды. Къазан, орундукъну юсюне
жетгенлей, «зарх» деп, орундукъ бла
бирге отоу тюбю терен уругъа кетди. Бир
кесекден андан:
– Ай сау къалгъын, ким эсенг да, юч жыл
бла тёрт ай болду бизге дуния жарыгъы
урмагъанлы, – деп къычыргъан таууш
чыкъды.
Жер тебип, къолларында да бир уллу
къылычлары бла, сейирлик эки тулпар
Адилгерий тургъан отоугъа кирдиле.
Тулпар Адилгерий а, къымыжалай, сермеп,
кийимлерини юсюнде къылычын алып:
– Хайдагъыз, энди, – дегенинде, ала,
уллу хархха къалып:
– Кий кийимлеринги, сени юйде ёлтюрюп,
ийисден алдырып не этебиз, кийин да,
эшикге чыкъ, – дедиле.
Адилгерий, кюмюш кийимлерин кийип, окъ
кибик чартлап, эшикге чыкъды.
– Да хайдагъыз энди, хыликкя этип
кюлгеннге ушайсыз, – деп, сермешип
башлады.
Тулпар Адилгерий, къойланы ичине бёрю
ычхыннганлай, къылычын тартып алып
ургъанда, эки кишиден бирини белин юзюп
къойду. Аны кёргенлей, бирси киши:
– Энди таматалыкъны манга бер, мен
биринчи урайым, – деп тиледи.
Адилгерий угъай демеди. Ол киши,
керилип, къылычы бла Адилгерийни урду
да, къылыч, аны темир кийимлерине тийип,
эки болду.
Адилгерийни кезиую жетди. Адилгерий ол
кишини, бир ургъанлай, башын тайдырды.
Аладан къутулгъандан сора, къызны
излеп башлады. Излей кетип, къызны ичи
алтындан толгъан бир уруда тургъанын
кёрдю.
– Болгъан адамынгы бери чыгъар, – деп
буйрукъ берди жаш.
Къыз, Адилгерийни аллында барып, ол
алтын юйню ичинде бир эшикни ачханлай,
сакъаллары беллерине жетген онбеш киши
чыкъды. Аланы ичинде Адилгерийни
къарындашлары да болгъандыла. Ала,
къууанып, аны къучакъладыла. Жаш,
къалгъан адамланы да башларына эркин
этип, ол къызны да къатыннга алып, ол
эки атны да къылларын жандырып, ала
келгенлеринде уа, экисин да эки
къарындашына берип, кетип тебирегенде,
ол къыз:
– Тохтагъыз, мында, ажашып, жел алып
келген бир къыз барды да, аны да ала
барайыкъ, – деди.
Жаш:
– Ол мени эгечим болурму? – деп, артха
къайтып барсала, къыз бир уллу къуюну
кёргюзтдю.
Адилгерий, белине аркъан байлап, ол
къуюгъа тюше башлагъанда, къыз:
– Къой, къарындашларынгдан бирин
тюшюр, иш тапсыз болур, –
деп тиледи.
– Болуб’а, не боллукъду, чыгъарырсыз,
– деп, жаш, къуюгъа тюшюп, эгечин,
аркъан бла байлап, башына чыгъартды.
Аркъанны артха атдыла да, жаш, аны
белине байлап:
– Тартыгъыз, – деп къычырды.
Жашны тарта келип, къуюну тюз ортасына
жетгенлей, эки къарындашы да:
– Хайда, энди сау къал, – деп,
Адилгерийни къуюну ичине атып кетдиле.
Бара барып, былагъа кече бир жерде
къалыргъа тюшдю. Адилгерийни
къарындашлары жукълагъанда, эгечи да,
къыз да, атланы урлап, ол къуюгъа келип,
аркъан атып, тулпар Адилгерийни
чыгъардыла. Алайдан ала биягъы ол
тамата къарындашлары къалгъан жерге
къайтадыла. Ала Адилгерийден кечгинлик
тилейдиле, энди анга харамлыкъ этмезге
сёз бередиле. Сора барысы да эллерине
къайтадыла.
Ёс хан а ол заманнга элни сыннган
къашыгъына дери да артха келтирип тура
эди. Жигит, тулпар Адилгерий, Ёс ханнга
тюбеп, аны эки къызы бар эди да, аланы да
къарындашларына алып, юч эгечин да юч
ахшы жашха берип, къызны да кеси алып,
ашап-жашап къалдыла.
Онбешжыллыкъ жаш болуп, мен аланы
тойларына эшик артындан къарап
тургъанма. Аладан ариу жан жокъ кёрюне
эди манга.
БЕКБАТЫР БЛА КИЧИБАТЫР
Эртте-эртте бир элде Бекбатыр деп бир
жигит адам болгъанды. Аны жигитлигин ол
элде угъай, башха къоншу элледе да
билмеген хазна жокъ эди. Бир кюн анга
бир он чакълы атлы, келип, къонакъгъа
тюшедиле. Ол аланы, ариу кёрюп,
адетдеча, жарагъандан сыйлайды. Сора
къонакъла мынга келген муратларын
айтадыла: излегенлери – аны
биргелерине элтип, жылкъы сюрдюрюрге
эди. Аланы айтханларына тынгылап,
Бекбатыр:
– Да энди мени ол заманларым
кетгендиле, ансы аллай ишден къачмаучу
эдим. Келигиз, андан эсе мен сизге ол
заманымдан бир хапар айтайым, – деп,
къонакълагъа хапарын айтып башлайды:
– Бир жол манга бир атлы келип: «Жюр,
жылкъы сюрюрге бара-
йыкъ», – деди. Атланабыз да, чыгъабыз
жолгъа. Эки-юч кюн бара кетип, бир
жылкъыгъа тюбейбиз да, ол жылкъыны
сюрюп тебирейбиз. Жылкъыны сюрюп, узая
келгенибизлей, къарап, ызыбыздан
къуугъун келгенин кёрдюк. Ол заманда
жёнгерим манга: «Энди ол келген –
жылкъыны иесиди, аны бла мен кюреширме.
Сен а, ол мени хорлай башлагъынчы,
тийме», – деп, хазырлана башлады. Ол
букъу жууукълаша келип, ичинден бир
уллу атлы кёрюндю. Къычырыкъ этип,
бизге чапды. Мени нёгерим да анга чапды.
Кюреш башланды. Мен жёнгерими
айтханындан чыгъалмайма, жеримде да
чыдаялмайма.
Бир ол тюпге сала, бир аны тюпге сала,
кёп кюрешдиле. Ахырында, чыдаялмай, мен,
уруп, жауну башын кетердим. Алайда
жёнгерим: «Энди муну ызындан
жокъларыкъ жокъду, къайгъысыз
сюрейик», – деди. Алайдан жылкъыны
сюрюп тебиредик. Келе келип, бир уллу
агъачха жетгенибизде, нёгерим: «Энди
сен жылкъыны юйюнге сюр да, башынга
жарат», – деди. Бу уа, мен: «Кимсе?» –
деп соргъаныма да жууап бермей, кетип
къалады. «Ай, антсызма, мен муну ызын
бир ызламай къойсам», – деп, жылкъыны
да алайда къоюп, ызындан тебиредим.
Агъач ичи бла юч кюн бла юч кече келдим.
Ахырында агъачда бир талагъа чыкъдым.
Тала ортасында бир ариу юйню къатында
аны аты тагъылып тургъанын кёрдюм.
Барып сёлешгенимде, юйден бир ариу
тиширыу чыкъды. Ол тиширыуну ариулугъу
кёз къамата эди. «Атдан тюш да, юйге
кел», – деди ол. Тюшюп, юйге кирип, ол
адамны соргъанымда: «Эшикге
чыкъгъанды, бусагъат келир», – деп
жууап берди. Андан сора аш этип башлады.
Ол да аш эте, мен да ол адам къачан
келеди деп, аш бишгинчи турдукъ. Аш
бишип, ашны аллыбызгъа салгъанлай:
«Сени жёнгеринг мен эдим», – деди къыз.
Мен сейирсиндим. Алайда къызгъа: «Манга
кел», – дегенимде, къыз ыразылыгъын
билдирди. Сора, алайдан чыгъып, бизни
юйге тебиредик. Чачылып тургъан
жылкъыны жыйып, сюрюп, юйге келип, кёп
жылланы татлы жашайбыз. Ма бу жаш да
бизники-
ди, – деп, бир ариу жашны кёргюзтюп,
хапарын бошады. – Энди мен къарт
болгъанма. Жашым сизге нёгерлик этер, –
деди дагъыда къарт.
Келгенле артыкъ ыразы болмасала да,
жашны да биргелерине алып, жолгъа
чыгъып кетедиле. Жашны аты Кичибатыр
болады. Кичибатыр онсегизжыллыкъ жаш
эди.
Келе келип, бир жерге жетедиле да:
«Былайдан сюрейик», – дейдиле.
Кичибатыр, жаш болса да: «Былай
жууукъчукъдан сюрюб’а», – деп,
унамайды. Андан ары узакъгъа барып, бир
жерден жылкъы сюредиле. Сюрюп
келгенлей, ызларындан жылкъыны иеси
къуууп жетеди. Аны келгенин кёргенлей,
жашны нёгерлери бары да къачып кетип,
кеси къалады. Жылкъыны иеси, келип,
Кичибатырны кёргенде:
– Тохта, сен сабийми сюргенсе жылкъымы?
– деп сейирсинеди.
Кичибатыр:
– Аны ким сюргенин нек сурайса, жаулукъ
этген мен, жаугъа келген сен, кюрешейик!
– деди.
Алайда экиси кюрешип, Кичибатыр аны
башын тайдырды. Аны бла, жылкъыны сюрюп,
юйюне къайтады. Юйге келгенлей:
– Ох-ох! Не бек арыдым! – дейди.
Ол заманда атасы анга:
– Ай, сен Ахдемезге къор болгъун! –
дейди.
– Ахдемез кимди? – деп сорады жаш.
Атасы Ахдемез ким болгъанын, къайсы
элде жашагъанын юйре-
теди да:
– Барсанг, кёрюрсе, – дейди.
Кичибатыр, излей келип, ол элни табады.
Атасы айтхан юйге барып, ожакъдан
энишге къарайды. Къараса, узунуна бир
жаны болмагъан бир уллу адам жатып, бир
къызы юсюнден чибинлени къыстай, бир
къызы аш ашата, бир къызы уа, ол къапса,
ауузун сюрте тургъанын кёрюп,
сейирсинеди. «Бу, ёлюп кетмей, ол
къызланы да къыйнап нек турады?» – деп,
ачыуланып, башындан атып, садакъ бла
урады.
– Бу тынч турмагъан кимди? – деп,
Ахдемез, Кичибатырны, тартып алып,
жастыгъыны тюбюне сугъуп къояды.
Сора аны юсюнден унутады. Бир кесекден
эсине тюшюп, къызларына:
– Аны бери бир чыгъарчыгъыз, – деп,
алдырды. – Кимсе? – деп соруп,
Бекбатырны жашы болгъанын билгенде,
жиляп къучакълайды.
Кичибатыр:
– Нек болгъанса былай? – деп
соргъанында, Ахдемез хапарын айтады:
– Бир жол, жортууулдан келе тургъанлай,
бир жерде бир от жа-
рыкъ кёрдюм. Къалыр жерим болмагъаны
себепли, алайгъа жетип, сёлешгенимде,
эмеген чыкъды. Алайда кюрешип, эмеген
мени тутду да, шишге сугъуп, биширип
башлады. Бише баргъан жерими кесе да,
ашай, бир жанымы тауусду. Эмеген, бир
жанымдан тоюп, барып, жатып
жукълагъанлай, кюреше кетип, шишден
чыкъдым. Терк окъуна шишни къыздырып,
эмегенни жангыз кёзюне сугъуп, сокъур
этдим. Эмеген, туруп: «Ай, сен алай
этгенликге, менден къутулмазса!» – деп,
эшикни гам жапды. Сора малларын эшикге
жибере башлады. Малла аллы бла озгъаны
сайын, эмеген хар бирин къолу бла сылап
ётдюре эди. Мен а, аны бир уллу эркечи
бар эди да, аны къарын тюбюне жабышып,
тышына алай къутулгъанма. Ма андан бери
бу халлы болуп къалгъанма, – деп,
хапарын бошады.
Кичибатыр:
– Энди сени не зат сау этер эди? –
дегенде:
– Ол эмегенни этинден биширип, аны
жауун жарагъа къуйсагъыз, сау боллукъ
эдим, – дейди киши.
Кичибатыр, барып, эмегенни ёлтюреди да,
аны жауундан алып келеди. Жауну эритип,
Ахдемезни жарасына къуйгъанлай, ол,
алгъынча, сау болуп къалады. Ахдемез,
сау болуп, жюрюй башлагъандан сора,
Кичибатыргъа:
– Энди сен мени сау этдинг. Мени юч
къызымдан бирин алып,
киеуюм бол, – дейди.
Кичибатыр, Ахдемезни гитче къызын да
алып, юйдегили, юйюрлю болуп, ашап-жашап
къалады.
КЪУРМАН-АЛИЙ
Минг жыл мындан алгъа бир хан
болгъанды. Аны уа жаланда бир жашы бар
эди. Жашыны аты уа Къурман-Алий эди. Ол
гитчелигинден окъуна акъыллы, жигит,
батыр жаш болгъанды. Бир кюн
Къурман-Алий, эригип, кеси жангыз уугъа
чыкъгъан эди. Айлана, жюрюй кетип, жукъ
да тапмай, юйге къайтып келе, бир
къоянчыкъны кёреди. Аны ёлтюреди да,
юйюне келтиреди. Экинчи кюн а, жети
жёнгер да алып, биягъы уугъа чыгъады.
Айлана, жюрюй кетип, ала, жукъ да тапмай,
юйге къайтып келе, кюбюр бла бир алтын
урлап алып келе тургъан тогъуз
уручугъа жолукъгъандыла. «Уручу
къоркъакъ болады» дегенлей, ала
кёбюрек болсала да, тогъузусу да аямай
къачалгъанларын къачадыла. Жети уучу
да, къуууп, аланы жетедиле да, тутадыла.
Не адамла болгъанларын, кимни
алтынларын урлагъанларын айтдырадыла.
Сора жети уучу, алтынны да алып, юйге
тебирейдиле. Къурман-Алий а уручула
айтхан жерге алтынны иесине тебирейди.
Ол, бара-бара кетип, юч эмегеннге
тюбейди. Ала уа ючюсю да юч харекетни
юсюнден даулаша тура эдиле.
Юлешгенлери уа – бири – учуучу кюйюз,
бирси – «Хар не ашарыкъ да бери
табылсын», – дегенде, табылып къалгъан
тегене, ючюнчюсю уа – адам, кийсе,
кёрюнмей къалыучу бёрк болгъандыла.
Эмегенле ючюсю да ол тегене ючюн талаша
эдиле. Ала, Къурман-Алийни кёргенлей:
– Ма бу айтсын къалай этеригибизни, ол
кимге десе да, тегене аны болсун, – деп,
барысы да бир аууздан айтдыла.
Къурман-Алий а:
– Садакъ окъну жиберейим да, аны ким
алгъа табып келсе, тегенени ол алыр, –
деп оноу этди.
Аны айтханын ючюсю да бирча къабыл
кёрдюле. Сора Къурман-Алий, садакъ
окъну къаты жиберип, эмегенлени ары
чапдырып, кеси уа, кийсе, адам
кёрюнмеучю бёркню да кийип, тегенени да
алып, кийизге да олтуруп, ол алтыны
урланнган адамны юйюне барады. Барса,
анда уа бир уллу тауну ичинде къарангы
тешик. Ол тешик бла тюшсе, анда бир уллу
терек бахча, аны ичинде уа – алтын
чабакълары болгъан таза кёл, кёлню
жагъасында уа – алтын юй. Къарасанг,
кёзюнгю къамата эди. Къурман-Алий алтын
юйге кирип баргъанды. Кирсе, аны ичи
адам айтып айталмазча ариу, алтыны бла
накъут-налмасы уа – санап, санын
билалмазча кёп. Юйню ортасында – алтын
тахта, аны онг жанында – алтын
орундукъ, орундукъда уа – дунияда
болмагъанча, бир ариу къыз жукълап тура
эди.
Къурман-Алий, асыры сейирсиннгенден, не
этерин билмей, кёп тургъан эди. Сора,
кийсе, кёрюнмез бёркюн да кийип, барып,
ол къызны аллына сюелип, иги кесек
мычыды. Къызны уянмазлыгъын билип, жаш
аны уппа этип уятды. Къыз, кёзлерин
ачып, эки жанына къараса – киши да жокъ.
Сейир этип, ол дагъыда жукълап къалды.
Сора Къурман-Алий, тутуп, къызны
къучакълап башлады. Ол заманда къыз,
уянып:
– Адаммыса, шайтанмыса, жинмисе, кёрюн
манга, алай къыйнап турма да, – деп
тиледи. Къурман-Алий да:
– Мени болургъа къаргъана эсенг,
кёрюнюрме, – деп сёлешди.
Къыз атасы, анасы бла да къаты
къаргъанды. Андан сора Къурман-Алий
бёркюн тешгенди. Ол бёркюн тешгенлей,
къыз, чабып барып, аны къучакълады.
Сора… жиляп башлады. Къурман-Алий:
– Не болгъанды, нек жиляйса, айт манга,
– деп къысды.
Къыз а:
– Да эндиди къыйынлыкъны уллусу да, ма
андан жиляйма. Мени бери эмеген алып
келген эди. Энди аны келир заманы жетип
турады. Ол, келсе уа, экибизни да жокъ
этер, – деп, болумну айтды.
Къурман-Алий а:
– Ой, ангамы къоркъуп жиляйса, бирда
къоркъма, мен аны ёлтюрюрме. Ёмюрде сен
къоркъмазча этерме, – деп ышандырды.
– Айхай, къылыч бла ургъанлыкъгъа ёлсе
уа, аны къылыч кесмейди, – деди къыз.
– Аны амалы уа олду: сен анга аны адамы
болургъа ант эт да, ол а, сен айт десенг,
аны не зат кесеригин айтыр, – деп
юйретди жаш.
Ол къыз а, эмеген алып келген кюнден
башлап, анга боюн салыргъа унамай
тургъанды. Жаш айтханлай этерге сёз
берип, ингир къачан жетеди деп
сакълайды. Ингирликде эмеген,
тёгерекни да къайгъыгъа алдырып,
келгенди. Келе келгенлей:
– Уф, адам ийис этеди да, сен мында адам
букъдургъанса, айт не адам эсе да! – деп
тохтады.
Къыз да:
– Угъай, сюйгеним, бери киши да
келмегенди, киши жокъду. Санга алай бош
кёрюнеди ансы, – деп ийнандыргъанды.
Эмеген, «сюйгеним» деген сёзню
эшитгенлей окъуна, жумушап къалгъан
эди. Сора къыз, эмегенни башын
тобугъуна салып:
– Мени сюйсенг эди, сени не зат
ёлтюрлюгюн да айтыр эдинг манга, –
дейди.
Эмеген а:
– Ма алайда, алайда, аллай бир суудан,
агъачдан ётюп, бир уллу юй барды. Аны
ичинде уа къабыргъада къама тагъылып
турады. Ма ол къама болмаса, мени бир
зат да ёлтюрлюк тюйюлдю, алай аны бла да
бир уруп къояргъа керекди. Экинчи да
урулсам, сау болуп къаллыкъма, –
деп, жашырынлыгъын айтхан эди.
Аны уа Къурман-Алий эшитип туруп,
олсагъат окъуна кёрюнмеучю бёркюн да
кийип, кеси учуучу кюйюзге да минип,
эмеген айтхан юйге кёзню жумуп ачхынчы
жетгенди. Барса, керти окъуна
къабыргъада къама тагъылып тура эди.
Къурман-Алий, аны алып келип, эмегенни
башын кетергенди. Алай аны тёммеги
ёлмей къалгъан эди. Сора эмеген:
– Бир игилик эт манга, адам улу,
термилтип турма да, ур да, энтта бир
ёлтюр, – деп, не къадар тилеген эсе да,
Къурман-Алий унамагъан эди.
Сора, кёп да бармай, эмеген жан
бергенди. Андан сора къыз:
– Энди биз ёлюмден къутулдукъ, алай,
бюгюнден башлап, мен эки жыйырма кюн
жукъларгъа керекме, ансы ол эмегенден
къалгъан обурлукъ уу кетерик тюйюлдю,
– дегенди.
Не этерик эди Къурман-Алий – эки
жыйырма кюн сакълады.
Эки жыйырма кюнню ичинде Къурман-Алий
эмегенни отуз тогъуз отоууна къарап
чыкъды. Эки жыйырманчы отоугъа
тебирегенлей, къыз уянды да, ол отоугъа
бармазын тиледи. Алай, ол не бек тиледи
эсе да, жаш отоугъа кирмей тёзалмады.
Отоуну ачып къараса, анда уа бир эмеген,
ёлюрге жетип, юйню мюйюшюнде буту,
къолу байланып тура эди. Отоуну бирси
мюйюшюнде уа ашарыкъ бла суу салынып.
Эмеген а, анга жеталмай, алай тура эди.
Къурман-Алийни келгенине къууанып,
эмеген:
– Ай, не иги болду сени бери келгенинг.
Аллахынг бар эсе, бир суу уртлам бер,
ансы ёлеме, – деп тиледи.
Къурман-Алийни жюреги уа ташданмы эди,
алды да, суу берди. Андан ичгенлей
окъуна, эмегенни саны-чархы кючленип,
орунуна кирип, кюч алгъан эди. Сора ол,
жашха къаманы кёргюзтюп:
– Аны бла ур да, мени бугъоуларымы кес,
– деп тиледи.
Къурман-Алий эмегенни ол айтханын да
этди. Эмеген, ычхыннганлай окъуна,
жашны бир къолу бла бир жанына
сызгъанды. Кеси уа, жашны сюйген къызын
да алып, учуп кетгенди. Бек аманы уа не
эди десегиз, ол эмеген аны кюйюзюн,
бёркюн, тегенесин да алып кетген эди.
Не этерик эди Къурман-Алий! Башы
къайгъыгъа къалып, къайры барырын
билмей, аллы айланнган таба
тебирегенди. Бара-бара кетип, бир къарт
къатыннга жолугъуп, анга кесини
хапарын айтханды. Къарт къатын а анга,
бир жумуртха, бир таракъ, бир жюзюк да
берип, эки гыржын къалачны да хуржунуна
сугъуп, ол эмегенни болгъан жерин
юйретгенди:
– Ма бу эки къалачны сени сюйген
къызынгы сакълагъан эки асланнга бер,
бу жюзюкню уа, эмеген, сени кёрюп,
ызынгдан къууса, аны аллына атарса.
Атсанг – аллында бир уллу тау ёсер, бу
таракъны атсанг а – киши да ёталмазча,
къалын агъач болур. Бу жумуртханы
атсанг а –
ол эмеген ёмюрюнде да ёталмазча, уллу
тенгиз болур, – деп жибер-
генди.
Къурман-Алий, дагъыда бара-бара кетип,
бир уллу тауну ичинде бир уллу къара
юйге жетгенди. Ары кирсе, ол къарт
къатын айтханча, эки аслан къызны
сакълап тура эдиле. Экисине да эки
къалачны берип, кирсе – эмеген, къызны
тобугъуна башын салып, жукълап тура
эди. Къурман-Алийни кёргенлей окъуна,
къыз, ышарып, къууаннганды. Алай турур
амалы уа жокъ эди. Къыз, акъырын
шыбырдап:
– Эшикде эмегенни акъ аты барды, аны
алып кетерге керекди, ол учуучу атды, –
деди.
Къурман-Алий, барып, эмегенни къама бла
эки-юч кере да ургъанды. Алай эмеген
ёлмегенди, жаралы болуп къалгъанды.
Сора Къурман-Алий, акъ атха да минип,
къызны да аллына салып, бёркюн, кюйюзюн,
тегенесин да алып, учуп, кёзден
ташайгъанды. Алай жаралы эмеген да,
башха атына минип, быланы къуугъанды.
Ол жете келгенде, Къурман-Алий жюзюкню,
таракъны, жумуртханы да атып, эмегенни
суугъа батдыргъанды. Кеси уа, къызны да
алып, элине-журтуна къайтып, къууанчлы
жашап къалгъанды.
ЖАРЛЫ КИШИНИ ЭКИ ЭГИЗ ЖАШЫ
Эртте-эртте бир жарлы кишини бла
къатынны эки эгиз жашлары болгъанды.
Жыйырма бла беш жыллары толгъунчу, ала
кеслери алларына ёрге туруп
жюрюялмагъандыла. Аталары-аналары
асыры жарлы жашагъандан, сюргю жерлери
да асыры аз болгъандан, агъачны къырып,
тамырларын къазып, неллай бир
тазалаялсала да, аны сюрюп, урлукъ сала
эдиле. Бир кюн аталары-аналары сабаннга
кетгенде, жашлагъа Аллахны буйругъу
бла бир къарт киши келди. Юйге кирди да,
жашлагъа:
– Аcсалам алейкум! – деди.
– Алейкум салам! – дедиле жашла.
– Тамата кимди сизде? – деп сорду
къарт.
– Менме, – деди къарындашладан бири.
Сора ол къарт киши тамата жашха:
– Меп суусап болуп келеме, сууугъуз иш
жокъмуду? – деди.