Асмаран - 51

келликти. Алай, бюгюн, жал анда ташланы
бир къауумуну атлары бла окъуучуланы
шагъырей этерге керекме.
Абакъа - мутхузуракъ, акъ таш, урса,
тап сынмайды. Суу ёте кетип, бузласа,
чачылып къалады. Аллай ташны хунаны
тюбюне саладыла. Ол тёртжантакъ, ючжантакъ да болады. «Кюн къоркъутса,
абакъа мутхузланыр», - дегендиле буруннгулула;
Ана тилибизде чыкъкъан газетни,
журналны окъуй, телевиденияда, радио­
ла малкъар тилде бериулеге тынгнгылай,
кесибизни ёз тилибизде сёзле бола тур­
гъанлай, орусча айтылып къалгъан сёз­
лени эштсем, жюрегим бек къыйналады.
Сёз ючюн, «рапс» деген сёзню алып къа­
райыкъ. «Рапсны» орнунабизде «былтурма», «мылжыуук» деген сёзледен къайсысын да хайырланыргъа боллукъту.
«Рододендрон», «эдельвейс» деп къояргъа сюедиле ансы, «залкъыды», «дюле»
деп аталарыбыз ауузда жюрютюп тургъан
сёзлени унутханбыз.
376
Асма-таш —ючкюл, жютю, жаркъа
таш. Тар-Ташла деген жерде ала кёпдюле.
Асма-таш акъсыл, моргъул, къызгъыл да
болады. Къалайындан сюйсенг, алайындан
сыннган ташты. «Асма-ташча къубула,
окъача жылтырай турады», - дегендиле,
терен акъыллы, сабыр адамгъа;
Айса-берген - уллу, саргъыл таш, Къашха таугъа кире баргъан ж ерде (алайгъа
Буруу-Аллы дегендиле), аякъча ишленип,
ёрге кётюрюлюп салыннганты. Аллай бир
таш Къара сууну бойнунда Таш бахчада
орналыпты. Ангнга «Астауул» дейдиле.
Аллай ташла жерлеринде кёп тургъандан,
аланы солтюшюн (север) жанларын таш
къатапа басып турады;
Аттал-таш - «Аттал-таш къашха
болсун, юсюне къуш къонсун!» - деген
сёз жюрюйдю;
Тюрюлгю-таш - Тюрюлгюге баргъан
жерде турады. Ариу, къара ташха хычынла
салып кетип тургъандыла. Алайда олтуруп
ашагъанла алгъыш этип болгъандыла;
Ангезан - жылтырауукъ, акъ эсе - къа­
ра тамгъалы, къара эсе - акъ тамгъалы,
жугъур таш болады. Аллай ташлагъа кёз
тийип, чачылып да къалыучудула. «Ан­
гезан суу ызында жатады», - дегенди Си­
билчи, нарт батыр;
Айса-берген - жартысы жерге батып,
жартысы ёрге къарап тургъан уллу ташха
айтадыла; Айсберг - олду.
Къарашауайны ташы - Бабугент кё­
пюрню къатында турады. Ол ташны Къа­
рашауай къылычы бла уруп, белинден
томургъанды;
Астауул - ариу, ёре, сыйдам таш. Къа­
ра сууну бойнунда орналгъанды. Таш бахчаны жюз ташындан бириди.
«Тилигиз ариуду, жырлагъан этеди.
Тилигиз ташланымы жырлатады, огъесе
ташларыгъыз тилигизни жырларыбламы
жаратылгъанды?» - деп, сейирсиннгенди
къабартылы композитор Аслан Дауров,
мен ангнга «Баян-ташны» бла «Хомпарташны» жыр ларын айтып бергенде. Тилибизни ол ариулугъун эслеп алгъан болурламы оруслула башка, бурка, бурундук,
карга, аллея, тарбаган, барсук, барс, кибик
сёзлени?
Олжас Сулейменов айтхан лай, бу сёзле
орус тилни толкъунларында жюзюп айланнганларыдыла ансы, иги тинтип къарасакъ, очкур, бараза, къумач, сафиян,
бахча, дегенча, кёп тюрк сёзню табаргъа
боллукъбуз.
Бу затланы мен, бир уллу махтанып,
неда орус тилден кёлюгюзню къачырыр
муратда айтхан сунмагъыз. Дуниягъа
белгили сёз, тил усталары А. Пушкин,
М. Лермонтов, Л. Толстой, тюрк тиллени
энчи айтхандауа, къарачай-малкъар, къумукъ, къараим тиллени сёзлерин къошуп
жазгъанда, уллу чеклеге жеткенлерин эслегиз.
Керекли сёзлени излей да турмай, кё­
пле «цехни продукциясы», «проблемаларыбыз кёпдюле», «биченни качествосу»
деп жазадыла. Неди бу «цехни продукция­
сы»? Конфетле, къалачла, аракъы, эт, сют,
чарыкъ, чурукъ... - ким билсин. «Проблемала» уа - къыйынлыкъла, тыйгъычла,
чырмаула, этилмей къалгъан затла тюйюлмюдюле?
«Биченни качествосу» демей, тауча
къалай айтыргъа боллугъун унутупму
къойгъанбыз? Газетде аллай сёзлени кёрсек, окъумай, бир жанына салып къоябыз», - деген л е кёпдюле.
Неда, бир-бирледе, телевиденияда
бериу малкъар тилде баргъанлыкъкъа,
орусча айтырыкъ эдим, деп, аны да артыкъ
аламат сёлешалмагъанын кёребиз.
Бир жол ныгъышта ол-бу сёзню юсюн­
ден даулаш чыкъты.
- Кет-кет, полгъа, потолокка да сёзюбюз болмай, тилибиз бек къарыусузду, деп, биреу, ёпкелегенча да, жарсыгъанча
да айтты.
Тынгнгылай кеттим да:
- Потолок - чардакъ да, чырды да тюй­
юлдю, андауду. Пол а - тапхытды, зал айлауду, кабинет - тюкемди, - дедим.
- Ол сёзлени бюгюннге дери билмей нек
тургъанбыз да? - деп сорду ол.
- Мен ол сёзлени шёндю, энди, айтханлыгъыма уа, къууанып, ийнанып къаллыкъмыса? - дедим.
- Оллахий, орусча айтыргъа юйренип
къалгъанбыз да, кесибизни сёзлерибизге
къайтыу къыйын боллукъту, - деди.
Кертиси да алайды. Кесибизни учуз
этип, башханы махтагъан адетибиз болуп
къалгъанды.
Тукъум, адам, ж ер, суу атланы тюз,
эрттеден бери жюрюй келгенича айтыргъа,
жазаргъа заман болгъанды. Чирик-Кёлню
аты - Голубое озеро, Акъ-Сууну - Белая
Речка, Быллымны - Былым болуп турса,
Кёнделен - Гунделен болгъанлай къалса,
жюрекле къыйналгъанлай турлукътула.
Темуккулары дерни орунуна - Темукулары
деп жазып, Къара-Бий, Сары-Бий, Зашар377
салгъанды. Бу оюнда, аякъдан юзмез агъып бошалгъынчы, тынгнгылагъанла жаратырча, бир сёзню экинчи къайтармай,
сёлеше билирге керек эди. Алай этип, оюн­
да хорлагъан адамны патчах: «Бу жашта
акъыл, эс да, оюн, лакъырда, къарыу, кюч
да бардыла. Аскерни къоранчсыз жюрютюп, хорлап къайтырыкъды», - деп, бойнуна алтын сынжыр бла таш майдал тагъып,
ашыргъанды.
Бек, Солтан-Бек, Хаджи-М урат, АскерБий деп жазылырны орунуна, аллай атла
башха тюрлю жазылып къалсала, кёзге
эрши кёрюнедиле.
Ахырында, тилни ариулай жюрюте,
ёсюп келген жаш тёлюню эсин ангнга
бура билиуню бир юлгюсюн келтирейим.
Алан халкъы, сабийни, уллуну да «Ардау»
оюннга юйреткенде, кёп тюрлю амалланы
хайырланнганды. Алан патчах аскерине
башчыгъа «Ардау» оюнда хорлагъанны
«ЧАБЫР-ТОП»
Озгъан ёмюрню жетмишинчи жылларында (1971) Будайланы Жюнюс улу Ахматхатюбеп, Къарачай-Малкъар оюнланы
сартындан сорургъа къаст эттим. Уяларакъ
да болуп: - «Ахмат, мен оюнланы жыяма
да, билгенингден, кёргенингден бир бёлек
сёз айтсанг, мени ыразы этер эдинг», - де­
дим.
- «Тюз этесе. Оюнла халкъыбызны
унутулуп тургъан, эсленнген да этмегенлей, ташалада къалып, жокъкъа саналып
къаллыкъ байлыгъыды», - деп, мени къууандыра башлады. Биз ушакълаша тебирегенибизлей, Сагид Шахмырза да, аны
тёкемине (кабинет) кирип келди да, хапар
тереннге кетип къалды. Татыулу хапар
баш ланды.
- «Шахмырза, Таумырза улу оюнланы
жыйыштыра тебирегенди да, сен да къошулургъа керексе. Холам-Бызынгнгыда,
тауушлукъ Чегемде да, «Чабыр-топ» деген
эрттегили къыш оюнну юсюнден айтама.
Алан л аны, Гун ланы ол заты, бюгюн лед е
къадалып, эришип, битеу дунияны халкълары сытышып кюрешген «Хоккей» деген
оюн ларына ушагъанды.
Чий терини бучхакъларындан кесип
алып, тасма бла тёгерек тигип, ичин чабыр
саламдан толтуруп, 9 -1 0 жыллыкъ сабийле, гулоч тыякъла бла тепленнген къарда,
эки къауум болуп, чектен-чекке ёттюрюп
ойнагъандыла. Бизни заманыбызда да, Че­
гемде, Бахсандада «Чабыр-топ» жюрюген
оюнча эсленеди.
- «Чалынып, дырыны жыйылып кет­
кен къыртышта, мен сабий заманымда,
«Чабыр-топну» глоч таякъла бла къуууп,
«Фардык» сабанлада (кешенеле) ойнаучубуз эсимдеди. Сарбашланы Къаншау,
180-жыллыкъ жырчы киши, биз ойнасакъ,
тутушсакъ да, келип къараучу эди», - деди
Шахмырза. Къарап-къарагъынчы Ахмат
энциклопедия китапны ачып: «Хоккей
француз тилде сюрюучюню тыягъыды», - деп окъуду. - Окъуулу, билимли
къыраллада,Арисейде да , бу арт жыллада
жигитлик, чёрчеклик оюнланы мамырлыкъ халда хайырланадыла. Урушсуз,
къаугъасыз жашаргъа оюнланы магъаналары, биз да аланы ичинде болуп, бек
уллу болушлукъ этериктиле.
Тау элледе аллай онгла теркден болмазла ансы, бизни жашла, къызла да кеслерини чемерликлерин эришиуледе кёргюзтюп,
атларын айттырсала, бизге ол уллу къуу­
анч эди. Сёз ючюн, бизни аналарыбыз ке­
шенеле къатларында, Огъары Бахсанда да,
жолда бара урчукъ буруп, юзмегенлей ким
узакъкъа барыр деп, эришип болгъандыла.
Бара кетип, арысала, кезлеуле къатында
олтуруп, жырлагъан да этип, «беш-таш»
ойнар эдиле. Халкъыбызны оюн л ары унутулмагъанлай, ёсюп келген тёлюге кёргюзтюрге, айтып къууандырыргъаборчлубуз.
Оюну, жыры, тауруху сакъланнган халкъ
ёлюмсюздю, - деди ол.
Будайланы Ж юнюс улу Ахмат айт­
ханлай:» Мен «Чабыр-топну» «КъарачайМалкъар оюнлары» деген китапха салгъанма. Аны «Хойнук оюнну» юсюнден
жырчыгъын а, бюгюн эиме тюшюрюп салама.
Чум тыякъны алгъанма,
Хойнук ойнап къайтыргъа.
Хойнугумму жырына
«Къызыл жибек» атарма.
Хойнук айландырама,
Уруп къатты ёкюрте,
Чыкъкъычланы ичинде,
Ары-бери секирте!
378
Ахмат айтхан «Чабыр-топха» ушайды.
Биз хыйсаплагъаннга кёре, «Чабыр-топ»
2 - 3 минг жыл мындан бурун, хауасыз,
хуру бла суу къатыш, чиримегенлей, табийгъатта бурула кетип, таш болуп къалгъаннга ушайды. Иги тинтип къарагъан
адам, тери топну тигилген сырыуларын
эслерикти. Темиржанланы Махти, Хызырны тамата къарындашы, бу сейирлик
затны мангнга бергенди. Аны ауурлугъу
эки килограммгъа жетеди.
Менде жылан, макъа, метеке сыфатлы ташла да бардыла, миллион жылла бла
эсеплене болмазламы ол шартла? «Чабыртопха» ушаш ташны уа энди кёребиз.
- «Эсинге салайым: оюнланы кереклери, хойнукла, мюйюзледен ишленнген
адырла «бычакъ, сенек мюйюзле бизни
таулада табылып болгъандыла. Сен алагъа
сакъ бол!» - деген Ахматны сёзлери эсимдедиле.
Ол заманда «Таш-Бахчаны» юсюнден
оюмубуз жокъ эди. Энди уа айтама: Биз­
ни «Таш-Бахчабыз» ишленип бошалса,
къалаланы, кешенелени, шыякыланы хапарлары, ачыкълаялгъаныбызча, белги­
ли боллукъдула! Ол а Къарачай-Малкъар
халкъны культурасына уллу къошумчулукъ этер.
Турдукъ, боран келгинчи,
Тирмен суу тёгюлгюнчю,
Хойнукланы дууулдатып,
Жырлауу ёчюлгюнчю!
Жугъутур мюйюзюнден
Хойнук этти атабыз.
Арып, ойнап къайыттыкъ биз,
Энди жетти жазыбыз.
Хойнукну, къамичини,
Къолумдан атам алды.
«Экинчи жыл ойнарса»,
Деп ташагъа элтип салды.
- Да сен а ахырзаман назмучуса да? деп кёлю бла кюлдю Сагид.
- Китапла жазмагъанлыкъкъа, накъышланы бирге жалгъай а биз да билеб и з ,- деди А хмат, ышарып. Ол сёзлени
чартсыз жаздым мен.
Энди уа, эки сыйлы адамыбыз, Шахмырзаланы Сагид, Будай л аны Ахмат бла
оюнланы сартындан айтханларындан сора,
Темиржанланы Османны жашы Хызыр
таулада айлана кетип тапхан ташны къысха хапары бла сизни шагъырей этеме.
Керти да сейирлик затха Хызыр «Ташбурун» дегенди. Ол таш бизге Будай улу
379
ОЙДУРЛАРЫ
Ойдурлары бал къошунла сакълалла,
Башларына чапыракъла къаплалла.
Тюлкюлеге бал ашатып бакътыла,
Къауалланы шатегетке такътыла. (таш къала)
Таукенланы Мандалакъ улу Окъуп
Октябрь революцияны къабыл кёрюп,
жюрек ыразылыгъы бла бери л ген адам,
колхозла къурала башлагъан заманда:
«Бу плас узакъкъа барыргъа ушамайды.
Кёп тауушлукъ адамны улутту, малланы
жыйып, ортагъа къуюп адамланы сарнатты» - дегенни айтып, кесин аман беттен
кёргюзттю да, тутмакъкъа атылды, анда
жоюлду.
«Окъупну къатлап айтып туруучу, бир
жырын жазып къой», - деген эди Таукен­
ланы Ахыя (1965 ж .) Мангнга «Ойдурлары» деген жырны жаздырды.
Ойдурлагъа бара, келе туругъуз,
Сёзюгюзню ингнгирликде соругъуз.
Айта туруп, тынгнгылаучу болугъуз.
Бёркюгюзню къолугъузда тутугъуз.
Ойдур улу Боран сизге сёлешир,
Баш-башына бирер тюйме юлешир.
Тюймелери доммакъ къатыш болурла,
Башларыгъыз тюз акъыл дан тол урла.
Баргъан эдим Ойдурлагъа къонакъкъа,
Онбеш кюнню тынгнгыдым жомакъкъа.
Чыгъардыла чаука этлени къазандан,
Иннгирде чыкъкъанек къара къулакъкъа.
Баргъан эдим Ойдурлагъа къонакъкъа,
Онбеш кюнню тынгнгылап къалдым
жомакъкъа,
Къазанладан чаука этлени чыгъарып,
Ингнгир ала къара суула ичиртип (гара-суула).
Жашаттыла къылсыз къойла кюттюрюп,
Кюн узуну къочхар башла юттюрюп.
Бир жомакъны Ойдур кеси айтхане,
Экинчисин айта туруп кюлгене.
Энди Ойдур жомагъын да бошагъанды,
Ариу атны сыфатына къаратты.
Тау къушланы сукъландырып сарнатты.
Ойдурланы жашауларын танытты.
Кюле кетип, къычырып да къойгъане,
Дюле хансны онг къолуна алгъане.
Бу гюл тау башында ёсе келип,
Къууандырып, мени къычыртхане.
Атаммы аты Сюлесинди дедим да,
Жюзжыллыкъта акъ сакъалын таратхан.
Къундузланы терилерин жыйып ол,
Тон тиктирип, аркъасына къаплатхан!
Ойда «дюле-дюле» дейле омакъкъа,
Айтышны энди биз бурайыкъ жомакъкъа.
Бир жомагъы «Дюле» - ханстан башланды,
Ариу ауаз къара-суулай ашланды.
Биз ойнаучек Ышкантыда чабышып,
Гюлчю-Тауну тёппесинде жатыучек.
Ойдур улу сюлесинни сагъынып,
Эчкиагъачдан сыбызгъыла согъуучек.
Жомакъ эркин, Хорбадындан тёгюлдю,
Жюрекледе хычыуунлукъ кёрюндю.
Олтурабыз къара ташха къапланып,
Ичтик боза арыгъандан жапланып.
Ойдур-киши Ингнгилизге баргъанды,
Талкъы бахсанланы анда кёргенди.
«Бу зат сизге къайдан келди?» - дегенди.
«Алан халкъы тери ийлеп юйретти. -
- Ахыя, Таукенланы тамырындан ха­
пар айт. Заман кетип барады, унутулур, дедим.
- «Таукен» деген батырлыгъы, этимлиги болгъан киши Алтын Орданы бир
ышаннгылы адамы болгъанды. «Тау кёллю» дегендиле кесине да. Тохтамыш ханны
тамыры къыркъылгъан жыллада ТеркСууну бойнунда Арыкъбай-Ырбынында юй
салып тохтайды. Тау-кёллюню - Мамме,
Забе, Муса деген юч жашы, заманлары ж е­
тип, къатынла алып, бёлек юйле болуп,
жашап башлайдыла.
Агъачда кийик жаныуар излей, айлана
кетип, Мусаны кёзюне чыбыкъны къый­
ыры тийип, кёзюн чыгъаргъандан сора,
ангнга Сокъур-Муса дей кетип, аты Сокъургъа айланып къалгъандан арысында,
Хырыкланы къумда сюйреп кёргюзттю,
«Ырхы ташны» ариулугъун бил! - деди.
Жерни кюлюн чайнап ол кюн эритти,
Кырканы тюйюмчегин бегитти.
Ойдурлары оргъан къара будайны,
Чакъыртмакъ къатыш себип болдула (маш).
Сибирткини къаты тутхан къызлагъа,
Алтын-окъа создуруп да къойдула.
Энди Ойдур жырын айтып башлады,
Дырын жыйгъан къызгъа сюйюп къарады,
Ойдур кеси «элдаранны» сокъкъанды,
Тауушу бла къундузланы озгъанды.
Сары-Мырза чыкъты будай сабаннга,
Тенгнгиз кибик толкъунуна къараргъа.
Ойдур анда айтхан эди къууанып:
«Жашла, къызла дюйнялыкъкъа жарарла!».
380
аны жашлары «Сокъурлары» деген тукъум
атны жюрютюп башлайдыла.
Маммеден туугъанла да аталарыны атын тукъум атча жюрютюп, бюгюн
Къабарты-Малкъарда Таукенлары, Маммелары, Сокъурлары, Забелары деген тукъум
атланы жюрюткенле 150 юйюр болурла.
Былайда айта барайыкъ: Забелары уа Таукенлагъа жазылып жюрюйдюле. Хутуйлары, Залийханлары Таукенни къызларындан жаратылгъанларын ёхтемлик бла
сагъынадыла.
Малкъарда «Къазий-Сабан» деген аты
бла жер барды, аны хапары Таукенлары
бла байланыпты. Аны башха кюн айтырма, - деди Ахыя.
- А хы я, энди у а Маммеланы Байрумукъну жашы Маштай Таукенлагъа бурулуп къалай къалгъанын айта бар, - де­
дим.
- Тюз эслегенсе. Аны да жерине сала
барайыкъ. Маммеланы Сары-Мырзаны
Байрумукъ, Къурман, Алий деп, юч жашы
болгъандыла. Байрумукътан туугъан Маш­
тай бла Индирис, Таукен улу Окъупну бе­
тин этип, революция келгенден сора, Тау­
кенлагъа жазылып къалгъандыла. Аны
чюйгюн этер жери жокъту.
Маштай къарыуу, кючю болгъан, ариу
адам болгъанды. Колхозгъа кирген заман­
да бир арба, эки чана, тёрт ёгюз, 10 ат бергенди. Ала бла бирге 20 къапчыкъ нартюк,
30 кыркалы жип (бир жип къочхар багъасы), 20 тууар тери, аланы да колхозгъа бергенди. Колхозну бригадири да кеси болуп,
малгъа, мюлкке да кеси къарап, жангнгы
пласны аягъы юсюне салгъанладан бири
Маштай эди.
Маштайны анасы, Занкишиланы Добайны къызы Накъут болгъанды. Къатыны
уа Бегийланы Эсенейни къызы Алмажан
эди.
Маштайны къызларындан, жашларындан туугъанла бу хапарланы эслеринде
сакъласынла.
Таукенлары, Маммелары, Сокъурлары,
Забелары, Хутуйлары жууукълукъларын
бузмасынла, - деген эди токъсанжыллыкъ
Ахыя.
- Занкишилары уа Маштайны, кеслери
да жангнгы плас занлыла, къызларындан
туугъанны, Окъупну тукъум атын алырын
сюйгендиле, - деп къошту Ахыя.
НАРТ СЁЗЛЕ
(Пословицы)
1. Керти адамгъа нартны сёзю къаты
тиймез.
2. Аман тамырны бакъчадан нарт биз
бла къазып атар.
3. «Нарт» деп белги лиге айтылады.
4. Нарт улу Нарт-Бий, Солтан-Мурат,
Барис-Бий - тенгликте къарындаштыла.
5. Эшигинг къуругъан, нарттан къатыса!
6. Нартха ашны салгъанда, сормайдыла.
7. Нартха бир айт - болмаса уа, юйюнге
къайт.
8. Нарт кюз иште белин байлар, ны­
гъышта уа сёзню сайлар.
9. Нарт агъалары! Ала Тейриге тенгдиле.
10. Нарт эсенг, таймаз сёзде тур.
11. Нартха бергенинг къайтмаса да,
жарсыма.
12. Къаллай туман басса да, нарт кюнню тиерине ыйнанады.
13. Кёлюбюзге ушаса, нарт айтханны
биз да эштебиз.
14. Нартха айтсанг —ишинг битер,
жашха айтсанг - кюнюнг кетер.
15. Тейри, атларын а нартлача жууундурадыла!
16. Нартла бла отуннга барсанг, къуру
къайтмазса.
17. Ёмюрю нартха ушаса, кесин оюнда
танытыр.
18. Нарт эсенг, хар заманда хазыр бол:
айтханынг, айтырыгъынг да белгили бо­
лурла.
19. Нарт ётсе, саламлаша кетер, ан­
гнга ушагъан ётсе уа - желкесин къашып
къояр.
20. Къаяда тамыр къазса да, нарт ачлыкъ сынамаз.
21. Нартха ышансанг, къуру къалмазса, жашха ышаннганны уа кюню бош
кетер.
22. Къуш учхан лай, нартны сыфаты
тозурамаз.
23. Ашаргъа олтурса, нарт белин тартаракъ этер.
24. Эл багъалары - нарт агъалары!
25. Нартла энди солусунла, ала кёп
къыйналгъандыла.
26. Нартласыз кюнюбюз ётмесин, аланы
къаргъагъанланы у а ишлери битмесин.
27. Уяла-уяла суу ичер, берирге тебрегенде уа, нартча оюмлар.
28. Нартны къылыгъыны ариулугъу
байлыгъын озар.
29. Мыйыкъларынг нартха ушагъанлыкъкъа, жюрюй билмесенг, къыйынлыкъкъа да къалырса.
30. Нек махтанмайды, —нарт кибик
къарындашы!
31. Нарт тюйюл эсенг да, ёзден болургъа кюреш.
32. Тюшюнгде нартла къобуп кёрсенг,
элингде уллу къайгъы боллугъун бил.
33. Не кючлю болсала да, Тейриге нарт­
ла да багъыннгандыла.
34. Ашын бла кийимын унутмагъан да
нартха саналады.
35. Тукъуму нартладан башланнган
жюгюнмез, биреуден аш-суу тилеп кюрешмез.
36. Нартны ахшылыкъларындан бири ол кёп сёлешмез.
37. Бош адам ёлсе, анасы жыл ар, нарт
ёлсе уа - жамауат сарнар.
38. Нарт сёзюнде турур, ол аны учуз
этмез.
39. Къылыкълары артыкъты ансы,
нартла да адамладыла.
40. Нарт кел се, жамауат къууаныр.
41. Отизлеген нартлагъабарсын, жингк
орнуна кесеу баш берирле.
42. Уллу жаш - нарт, ортанчыбыз бала, юйюбюз - тала, кимден къоркъайым
мен?
43. Хорласа да, нарт озсун, ол махтанмаз.
44. Ойнаргъа сюе эсенг, нартлагъа
къошул, сени билалмагъанынга ала кюлмезле.
45. Нарт ёлсе - ким да жыл ар, аман
ёлсе - жер солур.
46. Нартха ушасанг, элингнги тойдурурса, аманнга тенг эсенг а - топуракъ
жутарса.
47. Нарт ёссе, къууандырыр; къартны,
жашны да онгдурур.
48. Нарт агъасыз, тон жагъасыз болмазла.
49. Башлыгъы, чабырлары болсала,
башы акъылдан толса - нарт олду.
50. Нартла келе-кете тургъанда да, ала­
ны сартындан аман сёз айтылмаз: таулула
суннган олду.
51. Нарт эсенг, сени ауузунгда аман
сёз жюрюмез.
52. Нартла кюле биледиле да, алада
къонакъ болсанг, къууаннган этесе.
427
53. Кел, бюгюн сангнга нарт тынгнгыларыкъты.
54. Нартны жюгю ауурду - ол адамгъа
болушургъа хазыр болуп турады.
55. Не уллу жангнгылса да, нартла
адамгъа кюлмейдиле.
56. Бетин алышындырмаучусу ючюн,
нартха ышаннганлай, ийнаннганлай турадыла.
57. Нарт къууандыра келир, ала экеу
эселе у а, ол къууанч тойгъа айланыр.
58. Нарт кёп сёлешмез.
59. Нарт тургъан жерде тюйюш бол­
маз.
60. Дуния тюбю башына болса да, нарт­
ла тюрленмезле.
61. Айлана турса, керти жолоучу нарт­
ха тюбемей къалмаз.
62. Иесине кёре аты эсе, нартны анда
таныйдыла.
63. Нартла! Къайдасыз, сизге тиширыу
келгенди?!
64. Нарт къубултхан ж ерде бюртюк
ёседи.
65. Сени къатынгда ашамай, ичмей эсе,
киеуюнг нартладанды.
66. Нарт атасы бла жашагъан жерге,
ачлыкъ кирмез.
67. Жерни бузмай, жашау этиу - ол
нарт л аны къылыкъларыды.
68. Тизгинли арбазы, оюмлу юйю бол­
гъан жерде нарт къылыкъны кёрюрсе.
69. Жарлы къатыннга нарт къонакъ
болду - Тейриге шукур болсун!
70. «Сизни блама мен!» - десе нарт,
сизге къыйынлыкъ келмез.
71. Уянса, нарт кёкке, къарар.
72. Нартны аман акъылы болмаз, аны
эси келир кюндеди.
73. Жылай тургъан нартны кёрсенг,
элге уллу къыйын л ыкъ келгенин бил.
74. Нартны жырлап кёрген эсинден
кетермез.
75. Нарт келди, нарт!
76. Шуёхлукъну сюйюгюз, нартлагъа
да болушханды ол.
77. Нарт кесини юсюнден сёз айтмаз,
сиз аны къылыгъындан танырсыз.
78. Нартны жаныма - хорлатырса!
79. Къоншунг нарт болурун сюе эсенг,
кесингнги тап жюрют.
80. Тейри нартлагъа иги болургъа буюргъанды.
81. Ётюрюк айтма нартха, экинчиде
сен аны кёрмезсе.
82. Нартла халкъ аллына келирле.
83. Алдаргъа юйренме, нарт элинде
учуз болурса.
84. Нарт, аттан тюшсе, желкесин къашыр.
85. Нартны ити кёп юрмез, ыстауатха
бёрю да иймез.
86. Нартны аман иши болмаз, бар эсе
да, аны къозгъап турмаз.
87. «Къутулуп кетерме», - деп, нарттан
сёзюнгнгю жашырма.
88. Асыры къызыл терк онгар, асыры
сюйген терк къояр.
89. Акъыл излеген къартха барыр, ыз
излеген жашха барыр.
90. Къапчыкъкъа не къуйсанг, ол
чыгъады.
91. Алысын мурсача кюйдюрме, къул
адамча сюйюнме.
92. Акъылынг бар эсе - махтанма,
атынг бар эсе - тартынма.
93. Кюнюнг къарангнгы болмазын сюе
эсенг, анангнгы эсингде тут.
94. Аман ит - юрюучю, аман киши кюлюучю.
95. Аман дан ахшы туумаз, тууса да,
кёпке бармаз.
96. Анангдан айырылгъынчы, кесин­
гнги ёксюз сунма.
97. Атадан ёксюз - бир ёксюз, анадан
ёксюз - минг ёксюз.
98. Анасызны кюню - къарангнгы, атламы къыйын болады.
99. Ёге онгдурмаз, къул къууандырмаз.
100. Ш уёху болгъан, акъылдан кем
тюйюлдю, ангнга сорсанг, апчымазса.
101. Къызгъанч къоншуну къатында
жашагъан къыйынды.
102. Юч къызы болгъанны кёпле сюймейдиле, берекет алада болгъанын а билмейдиле.
103. Къул бла къуймакъ ашама, артта
къусхан этериксе.
104. Къул да адамды, махтанчакъ бо­
лады ансы.
105. Байма деп къууанма, харип; не
алып чыкъкъанса жол азыкъкъа?
106. Байлыгъынг бар эсе - малынг
ючюн, адамлыгъынг - жанынг ючюн.
107. Атхан этерсе, тюшер жерин оюмлагъанмыса, ансы?
108. Асырагъан - артха асыу, аялгъан
а - сеники.
109. Ахшыгъа мюлк алма, аманнга мал
къойма.
110. Соруулу мал, сёгюлмез, алсанг да,
къыйын кёрюнмез.
111. Ахшыгъа, айтмасанг да билир,
аманнга сёзюнгнгю къоратма.
112. Балыкъ ашаса, къуйругъу семи-
141. Къумурчханы тёбеси чачылыргъа
тебресе, къанат битер.
142. Къуру къапчыкъ сюелмез, сюелсе
да, кёп турмаз.
143. Жалчыны сёзюн ауан этсенг, баланы кёлю кётюрюлмез.
144. Ариу къызны ызындан макъа юч
секирир.
145. «Сюеме», - дегенден эсе, кёзюне
бир къарасанг, тамамды.
146. Тылпыуунг бла ангнгылаталмасанг, сюйгенингден хайыр жокъ.
147. Бычакъ жара сау болур, сюймеклик жара ёмюрде да жабылмаз.
148. Сюе билген къыйынды, ол таугъа
ёрлеген кибикти.
149. Не аман болса да, сюйгени жашагъан эл кёлден кетмез.
150. Сюе билгенден эсе, кюе билген
тынчты.
151. Сюйгенден къалгъан сюек, кеси
бетли кёрюнюр.
152. Юйюнг бла жау болгъандан эсе,
элинг бла жау бол, элинг бла жау болгъан­
дан эсе, къырал бла жау бол.
153. Юйюнгдеги тас болмаз, тышындагъын тап сакъла.
154. Юйреткенде къачма, юйюргенде
сакъ бол.
155. Жылтырагъан этмегенликке, атангнгы чарыгъы алтындан багъалыды.
156. Атасыз жашасанг да, андан туугъанынгнгы бил.
157. Къара къушну уясы къуру болмаз,
бал асы учуп кетсе да.
158. Къарагъаны - къара сом, сёлешхени - сом жарты, кеси акъылдан жарты.
159. Ётюрюкчюню къуйругъу - бир
тутам.
160. Жерингнги ортакъкъа берсенг,
аркъанынгнгы хазыр эт.
161. Чагъыдыйны арты озар, иеси окъа
созар.
162. Сорсанг, сормасанг да - бирди,
элтирлигинг - бёркюнгдю.
163. Эл сёзю - элек, ангнга ийнаннган халек.
164. Аман адам къатынгда олтурса,
этегингнги кес да, кет.
165. Какны тузун оздургъан къыздан
къачма да, сёзюн оздургъан къыздан кери
тур.
166. Кесине хычын эталмагъан, элге
бёрек эткенлей.
167. Суу ичирмегенликке, ариулукъ
ууссап къандырыр.
168. Артмагъынга не салсанг, аны табарса.
Рир.
113. Темирчиден тот къалыр, илмучудан хат къалыр, патчахдан - тах къа­
лыр.
114. Темир да таштанды, ёню башха
болады, ансы.
115. Бий билгенни, къул да биледи,
айтыргъа базынмайды, ансы.
116. Аты баргъа - сукъланма, алтысы
баргъа - сукълан.
117. Арыкъ болса да, ат тюйюлмюдю?
118. Ёнчелеген эт, алай артыгъын
атма.
119. Эт - этке, шорпа - бетке.
120. Къыстырыкълы ыннагъа барсанг,
къурлай къайтмазса.
121. Сангнгырау къулакъ эл бузар,
жарты мол л а дин бузар.
122. Ойнама - билген сунарла, ойнай
эсенг а - кёзюнгнгю сакъла.
123. Жалчы жалчытмаз, къул къууандырмаз.
124. Олтургъан жеринг ою болсун, тур­
гъан жеринде къоюн толсун.
125. Балтадан кёрме, сабындады ма­
гъана.
126. Атадан алтау болсанг да, жангнгызлыкъ келир башынга.
127. Алтынлыдан эсе, алтылыгъа базын.
128. Къоркъакъ юйюнде батырды.
129. Къыйынлыны иши - къыйырда,
ашы - мул хар ичинде.
130. Жашынгнгы тёрюнде олтуралмасанг, ахыр кюнюнг - аман.
131. Къыз тиширыу, мияла табакъ кибикти, ол сынса, жалгъаргъа онг жокъту.
132. Киши хакъын учузлагъан, атаны
журтун сатхан кибикти.
133. Биреуню арбазынасукълана эсенг,
кесингден кёлюнг чыкъсын.
134. Биреуню ариу арбазында олтургъанда, кесингнги арбазынгнгы эсинге
келтир.
135. Арбазынгнгы тёрюнде атанг олтурмаса, жюрегингде ырахатлыкъ болмаз.
136. Арбаз болгъанлыкъгъа, арауан
кёрюнмесе, берекет жокъту.
137. Арбазынгда олтургъан аппангбла,
ыннанг жумуш эткен кюнню кёр, аланы
сагъышларын бёл!
138. Арбазда ит юре эсе, орамда сабий
ойнар, къонакъ тёрде къубулур.
139. Къонакъ келсе - къут келир.
140. Къулдан къалгъан — къулакъ
толу, - жарлыгъа тамам болур.
429
197. «Оноу этеме», - деп, жарлы жардан кетер.
198. Оноу амалтын, тогъуз юй тюп
болду.
199. Жарлыны жангнгыз малы да
арыкъ болур.
200. Жарлы болгъандан эсе, агъачда
тонгнгуз болгъан ахшыды.
201. Экеуню бири ёлсе, бири къалыр,
Жангнгызны ёзю ёлсе,
кими къалыр?
Мыннген атын, кийген тонун
ким алыр?
202. Къара тууар кирин басмагъан,
къагъанакъ жубаталмаз.
203. Ажаллыгъа тары бюртюк сылтау
болур.
204. Бозанг болмагъан жерге, къалагъынгнгы сукъма.
205. «Орта» кесин деуюрге къошханлай.
206. «Оразайны» суу гумулдан кеплегенлей.
207. Ж аз башында болгъан ишни,
оракълыкъта сагъыннганлай.
208. Къайдан чыкътынг, ожакътан
къурум тюшхенлей?
209. Сагъыннганны башы - босагъа
тюбюнде.
210. Къонакъкъа барсанг, къолан кёлек кийме.
211. Баргъан эт, алай къутлу хажи уа
болмазса.
212. Хажиликте кёнчек бауун унутханлай.
213. Хажиге бармагъан, баргъаннга
хапар айтханлай.
214. Хажини къутлу эткен бёркю тюй­
юл, билимиди.
215. Малынгнгы тилесе да, хаж иге
айып салма.
216. Уллу Аллах хар нени да кёреди,
айтыргъа ашыкъмайды, ансы.
217. Уручугъа анасындан эсе, сом багъалыды.
218. Уручуну къоллары къалтырауукъ
болурла.
219. Уручуну къарны тойса да, къол­
лары тынчлыкъ бермезле.
220. Уручуну киши да къаргъамайды,
кесин ол кюн сайын къаргъайды.
221. Уручу бла ётюрюкчю бирге ушайдыла: къоямалары да къурумаз, къойгъан
да эталмазла.
222. Ийнекни сютю тилиндеди, ол ингнгирде билинеди.
223. Къойдан башха, семизликни кётюрген хайыуан жокъту.
169. Итинг къапса, Тейриге тарыкъма,
тегенесин башха эт.
170. Малы кёпню, къайгъысы башын
басар, къарны азыкъсыз, чарыгъы табансыз къалырла.
171. Иесин сюйсенг, итине сюек бер.
172. Кёпню къазаны къайнамаз, малы
сатыуда сайланмаз.
173. Тенг - тенгнги бла,
Тегене - бауу бла,
Къуйрукъ - жауу бла.
174. Тойгъабарсанг, тоюп бар, оюнунгнгу алып бар.
175. Кютерге жеринг болмаса, къойдан,
къозудан да хайыр жокъ.
176. «Озду, кетти», - деме,
«Ычхындырдым», - де.
177. Кёнчегинге эришип, кёлегингнги
чиритме.
178. Кёзюнг кёре эсе - къууан,
Кёлюнг бара эсе - жубан,
Махтанчакъкъа уа жанлама.
179. Тойсанг, ач болмам - деме,
Ач болгъанда, тоймам деп,
тюнгнгюлме.
180. Арыкъкъа къаты керек, - чабырлыкъны ийлеуден къандыр.
181. Кюлме жашха - тиер башха.
182. Дюгерликте кётен тас болса,
Къонакълыкъта белбау урланыр.
183. Базаргъа барсанг - сатыу эт,
Юйге къайтсанг - хапар айт.
184. «Алаша» аты эсе да, кеси бийикти.
185. Кёргенинг - кёлюнге асыу,
Бергенинг - жанынг ючюн.
186. Бозаны башы - сюзюк, тюбю ылхы.
187. Балтаны ал урушуна кёре, болур
арт урушуда.
188. Къаманы сабын туталмай эсенг,