Асмаран - 33

ды. Ол такъыйкъаны аллында, огъурсуз
халы болгъан, агъач иесини кёзлери сюзюле башлайдыла. Айыу энди жыртхыч
жаныуаргъа угъай, сояргъа байланнган
къойгъа ушап къалады. Иги, къаты эшилген гырмык бла бир-эки да урады, арт бёксюмюне табанны да жеттиреди. Ол анда
да тепмейди, къойчуну эринчек итича,
ынгнгырдап къояды. Бир ауукъ заманны
къатында олтуруп, айыуну къызыл кёзле­
рине къарайды. Арлакъта, келе тургъан
эки хуболчугъун кёрюп, жюрегине эриулюк келеди. Андан кёп къыйнамай, туруп,
къамасын чыгъарып, жипни туурап атады.
Аякълары, бойну бошланнган айыу, арсар
бола кетип, тёрт аягъы юсюне турады. Сора
эки кёзюнден да жыламукълары келе, балалары таба угъай, башха жанына кетеди.
Хуболчукъла, мычымай ызындан жетеди-
ле. Ашыкъмай, жан-жанына дакъарамай,
кёзкёргенден аууп, айыу кетеди. Багъатыр
ёрге турады, айыуну эткен хатасын да жюрегинден кери таш л ап, айыуну ызындан
тебрейди. Ол бек ашыгъып бара эди. Кюн
батаргъа аны артындан ж етеди. Айыу,
шыкъыртха бойнун буруп, артына къа­
райды. Багъатырны бет къарамына кёзю
илинип, дагъыда ж олу бла кете берди,
атлашына у а къошмады. Эки балачыгъы
да, тохтай да жубана, дагъыда чаба, бара
эдиле.
Багъатыр, тохтап, ташха олтуруп, айыу­
ну ызындан къарайды. Айыуну бу жанын­
да тохтар акъылы жокъ эди. Лёлюка улу
кючсюндю. «Бети уялыр иш этсе, адам да
ма алай болады. Энди ол бери ёмюрде да
къайтмаз. Аны аллай бир юркюткенимми
амандамы эттим?» - деп кёлюне келди.
Аны эткен ишине киеую Къалгъан кенгден
къарап тургъанды. Багъатырны эркин къарыууна сейир эткенди. Келип, ныгъышта
кёргенича хапар айтханды. Андан бери,
Багъатырны Холамгъа аугъан жерде орнатхан ташына киши да сейир этмей эди.
Айыу бла тутушуп, жыгъып, аны бай л ап,
акъыл алдырып жиберген, ёгюзню орнуна
жегилгенден эсе, къайда къыйынды, дей
эдиле. Андан баш лап, Багъатырны сыйы,
намысы да тенглери арасында бютюнда
ёседиле. Жыйылгъан жерде ангнга уллу
хурмет этедиле.
Онг жанымда олтургъан Маткерийге
тюрслеп къарадым.
- Эшткенме мен да ол хапарны, - деди
Маткерий.
- Кесигизни атауулну ненчагъа дери
санаяллыкъ эсенг да бир кёрчю, - дедим
Маткерийге.
- Менден а, Байсолтан кёп биледи. Алай
мен кеси бутагъыбызны къалайдан айырылгъанын айтайым, - деди ол.
- Кесиме бюгюн сексен юч жыл болады.
Атаммы аты - Татау. Ол да жашагъанды
мени чакълы. Таугъа къаты киргенди, мараучу болгъанды. Замансыз ёлгенди. Аны
атасы - Аслан-Мырза. Аслан-Мырза жыр­
чы эди. Сёзню-сёзге къошуп, назму тагъып
болгъанды. Аслан-Мырзаны атасы Къара­
баш. Ортай, Къарабашны атасы, Къанукъаны уа жашы болады. Шаумулгъу, Къанукъа - Сёзчюню жашлары болгъанын а
Бийсолтан айтты. Бу кюн Аслан-Мырзадан
жайылгъанланы айталмазлыгъыма бек
жарсыйма. Биз да аланы сора, сурай турмагъанбыз да, унутханбыз.
Гадийлагъа алгъын «Багъырцылары»
дегендиле. «Раубазы къуллары, Багъыр
246
Аны жашча, кюле тургъан толу бетине
къарап, уллу атасы Аслан-Мырзаны юсюн­
ден хапар сордум. Чал башы сагъышха
къалды, къолан мынчакъланы къолуна
алды, боз бетли мыйыкъларын эки жанына
сылады, сора айтты:
- Аслан-Мырза таурухха, жыргъа уста
киши болгъанды. Таурух, жыр эштир
ючюн, Бызынгнгыгъа, Чегемге, Бахсаннга да кетип къала болгъанды. Ол не уллу
жарсыуу, ачыуу болгъан кюн да жюрек
аурууун тышына сездирмегенди, ичинде
кечиндирип, дагъыда жарыкъ кюнню тиерине ыйнанып тургъанды. Аны къатында
тенглери не ишхе да сюйюп узалгъандыла,
къыйынлыкъ тюшхенде, буюгъуп къалмагъандыла. Бир бирден акъыл, эс таба,
алгъын кишиле алай ёсхендиле, бирден
бирге тутурукъ бола жашагъандыла.
«Аслан-Мырза, къуру да бир уручуну
юсюнден таурухну айтып туруучу эди, деп,
атам, Татау айтыучу эди. «Дунияны къурутуп айланнган бир уручу болгъанды. Аны
эткен палахындан къутулалмай, ызын, сырын да табалмай, талай элде титиреп тур­
гъандыла. Ол кеси уа, аны эштип, кесин­
ден титирегенлерин батырлыкъкъа санап,
къууанып тургъанды. Кеси кибик дунияда
жокъ сунуп, уллугъа, гитчеге да хурмет
эткенни къоюп: уру жол бла ашыргъанды
заманын. Бир жол уручу, атха мынип, Балыкъ боюнунда ёрге айланып келе болады.
«Таш-кёпюрден» ёткенлей, аттан тюшхен­
ди да, кишенлей да кюрешмегенлей, гебенегин тюбюне атып, жукълап къалгъанды.
Узакътан арып келген жолоучу, кюнню
туууш унда, сюттен тойгъан сюлесинча,
къалкъып къалгъанды.
Ж аш кырдык, тенгнгиз толкъунуча
чайкъалады, арлахта аты ырахат от лай­
ды.
Алайынлай, къайдан эсе да, бир «жашатлы» чыгъып къалады. Жукълагъанны
халына къарайды. Атын арлакъ бошлайды да, уручуну атына жууукълашады. Атжер къашындагъы эки жанлы артмагъын
алады да, иги да кенгиректе букътуруп,
къатында олтурады. Уручуну уяныр халы
жокъ, бютюнда терен жукъугъа кирипти.
«Къайры ашыгъама, Тейрини айтханын
кёрюрме», - деп, олтуруп, артмагъындан
аякълыкъны чыгъарып, жона башлайды
жаш.
Кюн да аума болады да, аякъны да иш­
леп бошайды.
Ол заманда жукълагъан да уянады. Бой­
ну н созуп, тёгерегине къарайды. Къатын-
улулары, Сынжыркъурлары», деген­
диле.
- Сынжыркъурлары деб а нек айтхан­
дыла, Маткерий? - деп сордум.
- Гадийдары уллу къазанда, бугъаны
этин саулай салып, бишире боладыла. Аны
кётюрген сынжырны бёкем боллугъун билмейбизми, алай, ол юзюлюп, къазан отха
тёгюлгенди. Къатында къолундан келген
адам болмаз эди, жауу отда жанып, чырдылагъа дери жеткенди. Жюз жыл ладан бери
къурум ийис этип тургъан бастырыкъла,
мычымайын жаннгандыла. Юй кюйгенди. Аны киши да ёчюралмагъанды. Уллу
юйле кюйгендиле да, кеткендиле. Алайда
жангнгы юй да ишленнгенди, кёп заман
да ёткенди, алай эллиле аны унутмагъандыла. Сынжыр тап салынмагъанын, аны
хатасындан юй кюйгенин эсте тутуп, бизникилени хиликкя этип тургъандыла.
Маткерий кёп билед и. Япон урушну за­
манында чабып айланнган жаш болгъанды.
Тенгсизликни, тенгликни да кёре келген­
ди. Къара танып, кесинден онгсузлагъа
у стаз л ыкъ эткенди. Жырны, жомакъны
эм таурухну, алгъышны да бёртюп къайнагъан жеринде ёсхенди. 1941 жыл кеси
ыразылыгъы бла, Уллу Ата журт урушха
кетип, къан-къазауат эткенди. Уста мараучу болгъанды. Аны себепли, кёп фашистни
ажалын замансызлай келтиргенди, жыйырмагъа жууукъ жау адамны кеси билип
ёлтюргенди. Жыйырманчы жыллада уа,
туууз саламны къучагъында элтип, къартланы тюплерине жайгъанды.
Танг атаргъа кёп къалмай, алагъа да
ахшы хапар айтып, Шауурдатха къайтып
тургъанды. Экинчи кюн келсе уа: «Ол мен
алгъын кюн айтып кеткенни унутмай турамысыз?» - деп соргъанды.
Ойнай, кюле, жыйын бла салакъайын
эте, жашагъан киш и, энди биле-биле
къартайгъанды. Аны кеси биледи, аны
ючюн жюреги да аурумайды. Хайт деп,
эки жашы, келинлери да бардыла. Аладан
туугъан л а да жарыкъ школ л ад а окъуп,
жырлап ёседиле. Маткерий кеси совет
пласны келирине, бегейирине себеплик
эткенди. Артта, жыйырма жылдан сора,
ол пласха уллу къоркъуулукъ тюшхен
сагъатта, уллайыракъ болса да, къолуна
сауут алып, аны къорууларгъа чыкъкъан­
ды. Ол къазауат аны туудукълары ючюн
керек эди. Туудукълары, уллу аталары,
Маткерийни ёмюрде да унутурукъ тюйюлдюле. Унутулмаз ючюн, эсте къалыр
ючюн, жашайды адам.
247
- Угъай, быланы сюрюрге жарамаз. Бери
биз, тауладан бузоу къыстап келиучюбюз.
Бетибизге айыпты бу, - дегенди жаш.
Андан да ары атланнгандыла. Жолда тохтагъан жерлеринде чабырын артып, тизер
кереги болса, тизип, аш-суу бла жалчытып
барады жаш. Биркюнлюк жол баргъандан
сора, дагъыда бир элге жеткендиле. А н­
дан да, бир жанында, эки жашны жылкъы
кюте тургъан ларын кёргендиле.
- Энди быланы сюрдюк, огъейсе, - де­
генди уручу.
- Быланы уа, уялмай, биз къалай сюрюрбюз?! Бери келип, биз къаззиреу ойнап
кетиучюбюз. Сора, бизни аталарыбыз былайлагъа ийнекле къыстап келиучюдюле, - дегенди жаш.
Андан ала, мал сюргенни къоюп, эл
аягъына чыкъкъандыла. Алайда айтхан­
ды уручу:
- Алай эсе, мен энди мал сюрюр жер
билмейме. Билгенинг бар эсе, энди сен
элт. Жаш болсанг да, сен бир зат билмей,
мангнга нёгер болмагъанса!
- Жюр биргеме, - деп, жаш атха къамичини жеттирип, чаба, жорта кёргенди.
Биягъынлай, таматагъа ашын, сууун
да мажаргъанлай, чабырын, кийимын да
кийдиргенлей барады. Ючкюнлюк жол
къоратхандан сора, бир жерге жеткенди­
ле. Алайда къыйыры, башы кёрюнмеген
жылкъыны кюте тургъанын кёргендиле.
- Ма бу, бийни, жылкъысыды. Бери
урланып да кёпню малы къошулгъанды.
Мындан бир кесегин сюргенликке, бизге
киши айып этмез. Хайда, мындан сюребиз, - дегенди жаш.
Жылкъыны танг кесегин бёлюп, бирге
жыйыштыргъандыла да, жолгъа жарашхандыла. Аланы ызларындан да, киши
чыкъмайды, ала къайгъылы адам да эслемейдиле.
Жылкъыны сюре келип, арып, талып,
ол уручуну артмакъларын кеси къойгъан
жерге жетедиле.
- Айып этме, тамата, мен бек арыгъанма да, бир кесек къалкъыйым, - дейди
жаш.
- Ж укъла, балам, ж укъла, - дегенни
айтады да, уручу, атланы кеслери барлыкъ
жанына айландырып, олтурады.
Кёп олтургъандан эригип, жаш жукълап
тургъан жерге келип, тамашагъа къарагъанды. Уллу санлы, чырайлы жашны, сют
бла къанны бирге къошханча, бет нюрю
тёгерекни жарыта эди! Жашны сюйдюмлюлюгюне къарап тургъан уручу, къа­
масын чыгъарып, урургъа кериледи. Ол
дагъын эслеп, сейир этеди. Аны къайдан,
къайры атланнганын сурайды.
- Мен, - дейди жаш жолоучу, - сени излеп келеме. Сени ызынгдан тюшюп, жолугъалмагъанлай айланнганлы ма бюгюн
алты айым болады. Сен болгъанынгнгы,
атынгнгы кёрюп, арсарсыз таныгъанма.
Бек татлы жукъугъа кетип эдинг да, уятыргъа кёзюм къыймай, иги кесек заманны
сакълап турдум.
«Бу мени къайдан таныйды да, мынгнга
менден не керекти? Бютюнда бу жаш адам,
сютю ауузундан тёгюле!» -деп, кёлюне ке­
леди.
- Мени ким болгъаныммы, не иш бла
айланнганыммы сен къайдан билесе? - деп
арсарсыз сорады.
- Билмей а, сени ким танымайды? Эки
тенгнгизни арасында, Тау-Артында, ТауАллында да, сени танымагъан жортууулчу
жокъту. «Аны тап», - деп, сангнга атам юйретип жибергенди, - деди жаш жолоучу.
Ол унамаздан, жаш къоймаздан бол­
гъандыла.
- Бедишликке къалдырырса сен мени,
эталмазса нёгерлик мангнга, - дегенди
ол.
- Мени жашлыгъым ючюн, къоркъма
сен. Сангнга къыйынлыгъыммы жеттирмем, - дегенди жаш.
«Муну бла былай жаншай тургъандан
эсе, уруп, ёлтюрюп къойсам а», - деп да
келгенди кёлюне. Болсада, ол акъылындан
кеси уялып, къамасын къынына къаты
сукъкъанды.
Келбетли жашны кёзюне къарап, кюлгенди да, биргесине элтирге оноулашханды.
Кюн батаргъа, кетерге хазырланнгандыла да, туруп, атлагъа мыннгендиле.
Анда, артмакъланы ат юсюнде жокълугъун, уручу эслегенди. Жашха аны юсюн­
ден сорургъа не иши бар эди, ичинден уллу
ачыу эткенди, жан-жанын къармагъанды, алай болмагъан артмакъланы къайдан
табарыкъ эди? Бек жарсыгъанын, уллу
бушуугъа къалгъанын сездирмезге кюрешхенди. Болсада, тап, бети окъуна кеткенин
жаш кёргенди. Эринлерин къаты къысып,
биргесине тебрегенди.
Уручуну жери, журту, жашауу, турмушу бла да шагъырейленнгенди. Андан сора,
ала жортууулгъа кеткендиле. Бара кетип,
бир элден кенгиректе иесиз жылкъыгъа
жолукъкъандыла.
- Да сюрдюк энди ма быланы, - дегенди
тамата уручу.
248
Ол заманда жаш къамасын къынына
салады, бет къаны да ору ну на келеди эм
былай айтып сёлешеди:
- Угъай. Мангнга мал, алтын да керекмейдиле. Ансыз да боллукъту мангнга ж а­
шаргъа. Киши къыйынын ашагъан кишиликке жарымды деп, мени атам алай
юйреткенди. Алтынланы да, кимни ма­
лын сатып алгъан эсенг да, ары къайтар,
башха палахларынгнгы да тёле. Бу атла
уа бай адамдан сюрюлгендиле да, соруп,
сурап онгсузлагъа, ат кереклилеге берейик.
Боюн салсанг, мен айтырыкъ ма олду. Бу
уа, айып этме, мени сюйген къызымды.
Ол жашагъан элге жылдан эки барып тургъанма. Бизни ортабызда сюймеклик отуну
жана тургъанын а сангнга билдирмегенме. Бу ишни арты не бла бошаллыгъына,
ашыкъмайын, къарап тургъанма. Сен аны
бюгюннге дери сезмегенсе. Мен сени кёп
сынагъанма. Къызны кесине билдирип,
сени артыкълыгъынга тёзюп тургъанма.
Алай, къызны намысын а сындырмагъанма. Эсингдемиди, Терк-суу бойнунда айтханым? Сен андан да хыйсап этерге керек
эдинг, адам жюрегин сыйласанг. Алай,
сен огъурсузлугъунгдан, аны билмегенсе.
Энди сен, барын да билдинг, ма бу къыз­
ны, мени да кёрдюнг. Ыразы эсенг, бизни
кетмеге къой. Мен, дагъыда сени сыйынгнгы тюшюрмей айтама. Къалгъан малны,
мюлкню уа ол мен айтхан лай этерсе. Алай
айтып, жаш атха мынеди, сермеп къызны
ат бойнуна алады да, ёрге айланып кетеди.
Арлакъкъа кетип:
- Мен, Аслан-Бекни жашы Хабазма. Ке­
рек болсам, мени бу жерледе табарса, - деп,
атны жюрюшюне къатылмай, арсарсыз
жол кёл алып кетеди.
- Ма «жигитлик эткен» - деп, аллайлагъа айтадыла. «Сабыр тюбю сары
алтын» - деп да, аллай тап юйреннген
жашлагъа айтхандыла. Аллай жашла тау
элледе ёсхендиле, - деп, Маткерий мени
кёзюме къарады.
- Атам, харип, Женнетли болсун. Жашы,
эшикке чыкъсанг артынга къарамай, жол­
гъа тебиреме. Сора, бир чыгъарынгнгы
чыкъсанг а, кимге жолукъсанг да, адамлыгъына кёре хурмет эте тур, - деучю эди.
Аны шёндю да унутмайма.
- Алгъаракъда, мен жумуш бла Хабазгъа бардым. Анда уа Айтекланы Ибрахимге, Мусукланы Харуннга эм Тюбейланы
Исагъа жолукътум. Ала мангнга кёп хапар
айттыла. Иса уа бу сен айтхан таурухну
баштан аякъ айтып берди. Кёпле сюйюп
заманда, уручу жесирге алып келген къыз:
«Къой, урма!» деп, къычырып жибереди.
Ол урургъа арсар бола тургъунчу, къычырыкъкъа жаш уянып, аны юсюне къарап
къалады.
- Биз, бир-бирге аман жюрек тутмазгъа,
не къыйынлыкъкъа тюшхенде да, бир бир­
ни сатмазгъа сёз берген эдик да, бу ишинг
а сени неге ушайды? - дегенди жаш, абызырамай, неда ачыуланмай.
Къамасын къанына да салмай, не этерин да билмей, уручу уллу шургугъа къал­
гъанды, уялгъандан, жерге кирлик бол­
гъанды.
Ол заманда ёрге туруп, жаш къамасын
суууруп чыгъаргъанды да былай айтып
сюелгенди:
- Мен а сени, уручулукътан башха хатанг ж окъ суна эдим. Сен а малкёз адам
кёреме. Манцау90ючюн адам жанын жояргъа жараймыды?! Ол а мени къыйырлада,
сууукъта къалып, сени урлагъан малынгнгы сакълап тургъаным болсун!..
Жаш къызадан-къыза келеди, уручу уа
бир сёз да къошмайды. Жаш къыз а, тенгсизликке къарап, жылайды.
- Кече, кюн да ашынгнгы, сууунгу мажарып, чабырларынгнгы жамап, жашынг
этмезлик къуллугъунгнгу этип айландым!
Къарыуунга базына эсенг, урушургъа сюе
эсенг, тюзлюк бла сермешейик. Алай этсенг, мени кёлкъалдым болмаз, - деп, жаш
ортагъа чыгъады.
Ариу бети тюрленди, айтхан сёзю ёзгерди, къаны къызып, урушургъа хазырланды.
Ол заманда уручу къамасын бияры сызады, тынч-тынч атлай барып, жашны ал­
лында башын энишге ийип тохтайды. Балыкъ сууну баргъанына къарап, айтады:
- Сени, аллымда жумушумму этип ай­
ланнган жашны, жюрегин аурутхан, мени
Тейри урсун! Бюгюнден ары мен уру жолну къояма, ахшы улан. Сен а кечир мени!
Мен кёп кере жангнгылгъанма, ол адамсызлыкъ болгъанын ма бюгюн ангнгылагъанма. Сени, таулуну, жюрегин къаллай
бир къыйнагъаныммы ма шёндю ангнгылайма. Мал да сеники болсун, ол артмакътагъы алтын, кюмюш да, анангнгы сютю
кибик халалды. Мени юйюме, элиме, кёптен бери тынчаймай тургъан сабийлериме бармагъакъой. Тереме мен. Адамлыкъ
менден кетипти.
90 Манцау - мал байлыкъ.
249
ант тыймасын», адамыгъызны, малыгъызны да къотур бла кичиу къыссын», - деп,
къаргъагъанды.
- Ма бу эл, ол Хабаз деген жашны аты
бла айтылып кеткенди, - деди Иса. - Аны,
андан сора да, жигитлик, адамлыкъ хапарлары бардыла. Аланы да биз керек жерде
айтыргъа, адамланы эслерине салыргъа
борчлубуз. Мангнга Гадий шыякыны
юсюнден сёзню бошагъандан баш ха иш
къалмагъанды. «Ахшы жолгъа, таулу!» дедиле хабазчыла да.
тынгнгылагъан эдиле. Алай, ол хапарын
сенича бошамады.
Хабаз жукълап тургъанлай, нюр жанады, ауузундан отлачыгъадыла. «Не болуп
къалды!» деп, уручу аны къатына бара­
ды. Алайда аны, айтып адамны къолундан
келмезча, ариу бетнюрюн кёреди. Жашны
жояргъа мурат этип, къамасын чыгъарады. Аны уа, айтханыбызча, къыз кёрюп
къояды да, уллу къычырып, уятады. Ха­
баз, эрлай туруп, къамасы бла урургъа ха­
зыр болуп тургъан, уручу нёгерин кёреди.
Андан сора, хар айтхан сёзлери ол сен ай­
тып бошагъанча бола келеди да, ахырында,
Хабаз, тюйюшхен да этмегенлей, «сизни
20.12.1978 ж.
АТАККУ БЛА МАЛКЪАРУКЪ
Сени былайда кёргенден сора,
Малкъарукъкъа атынгнгы соргъанма.
Атакку бла Малкъарукъ Баялдырладан
болгъанларын алай кёп адам билмейди.
Баялдырланы Улан, Улдар, Орта, Таран
Гёзюрню жашларыдыла.
Ой, сени ананг Орасан, дейле,
Сегиз къулач чепкен сокъкъанды.
Ёзденланы Наргъыны жашы уа,
Къундузну тюшюнде болгъанды.
Атаккуну алтыкъарыш ушкогун,
Бир окъну салып, аттырдым.
Къала-Къолда тапсыз баргъан экеуден,
Бирин марлап, алайчыкъта жаттырдым.
Ой, Къарачайым, мен айталмайма,
Къайсы тамырым кюйгенин!
Энди мен ачыкъ айталлыкъ болурма,
Наргъы улу кимни сюйгенин.
Атакку эркин ёсхен жигитеди,
Сары-Тюзде айланды ол, баз болуп.
Кёп кюн излеп, талгъыр атын тапмады,
Ол а кеси келип къалды, бек тозуп.
Атакку хан! Айып этмезсе сен,
Бусараны ёзюм сюйгенди.
Къызынгнгы атын айтып, энди,
Къобанда бир ала чабакъ жюзеди.
Быллым-Ёзенинде чариш болгъане,
Къарачайдан сегиз атлы келдиле.
Къызланы урчукъ ийире кёргенде,
Къууаннгандан, бирер алтын бердиле.
Ыразы болсанг, Малкъарукъ ханым,
Бусараны алып къайтырма,
Уллу Къарачай къууанчха келир да,
Шу сайрамны да анда айтырма. -
Атакку уа талгъыр атын сылайды,
Айылын да, тартып-тартып, сынайды.
Чаришчилени жууукъ чакъырып,
Барыны да акъыл ларын сурайды.
Малкъарукъ Атаккугъа къарады,
Ол а, туруп, батырлагъа айтханды:
- Биз барырбыз Сары-Тюзге кёп болуп! Кёмюр бла Астауулгъа91 жазгъанды.
Талгъыр ат а, тепсеп, тепчип турду да,
Ычхынып, чабып, юч айланып келгенди.
Сол аягъын кётюрюп, Атаккугъа,
Кишнеп, къууаннганын билдиргенди.
«Тукъум-чёкде» Атаккугъа айттыла:
- Малкъарукъну алты жашын юйрет, - деп, Аскерибиз сауутланып келсе,
Хазырланып, биз барырек атланып.
Атаккуну уллу къызы Бусара,
Акъ жаулугъун, тешип, алай салгъанды.
Къарачайлы жаш а, аны кёргенде,
Бек сюйгенден, жыр л ап, былай айтханды:
Алты жаш а, атларына къондула,
Усходур-Ташха тамам келдиле.
Онг къолларын ёрге тутуп чыкътыла,
Къылаууз92жырланы айта эдиле.
- Къарачай-Ёзенин кёрмегенмисе?
Аны Къобан суу бёлгенди.
Ёзденланы Наргъыны жашы,
Бусараны чексиз сюйгенди.
91Астауул - уллу, ёре ташты. Ол акъ, къара
да болады. Къара эсе, тытыр бла жазадыла, акъ
эсе уа, кёмюр къара тартадыла.
92 Къылаууз жырла - сыбызгъы согъулуп
айтылгъан жырла.
Акъ жаулугъунгнгу, Атакку - къызы,
Алып, мен къойнума сукъкъанма.
250
Бюгюннгю боллукъ уллу чаришни
Эгенин къатынга чакъырчы!
Макъа-Ташны къатында ауузланып,
«Гюдюргюню» атын да сагъындыла.
- О, Гюдюргю, о, жаным, къалайдаса?
Кийик сюттен батырлагъа ичирсенг а!
Ачабайланы эр Мынчакъ, туруп,
Бозгъул таш къатына баргъанды;
Жырлай тургъан Атаккугъа къарап:
- Белги бердингми? - деп соргъанды.
Малкъарукъну таматасы Османды,
Бир ургъанлай, бастырыкъны къыркъкъанды.
Экинчи жашы, Озал батыр айтханды:
- Узун сёз93юйреткен атам жашасын!
Атаккуну къауурсун ушкогу,
Тунукъ таууш этип атылды.
Бузуртан улу Мынчакъны аты
Алларында озуп, къатылды.
Ангнга къарап, айтыр кюнюм кёп болуп,
Тейри бизни минг жылланы солутсун!
Бу жерледен алмостула думп болуп,
Трам улу Баюлдурну94къондурсун! -
Озуп баргъан Мынчакъны тор аты,
Тектирден абынып, жыгъылды.
«Болушугъуз!» - деп, Бусара ариу
Узакътан сарнап къычырды.
Батыр Атакку къарап турады да,
Жыргъа, жомакъкъа тынгнгылай,
Кюлген да эте, къамасын сылай,
Кеси да жырларыгъын жашырмай.
Сойланып жатхан тор атынг, жашчыкъ,
Къара будай ашап ёсхенди.
Жигитлиги жюрегине кирип,
Муху-Ёзенине элткенди.
Атаккуну моргъул кёлегинде,
Сегиз учхурукъ жандыла,
Ариу тишлерин жапхан эринлери,
Жыргъа жолну ачып къойдула.
Ачабай улу эр Мынчакъ,
Чий дарийле келтирир,
Бусара - ариугъа жарасын ансы,
Эрменден дугъум бал эндирир.
Атакку, Чегем тарыны ийнагъы,
Быллым-Ёзенине къарачы!
АЛА-УЗУН СУУУ
согъуучу макъамланы эшткенча боласа,
жюрегинг кётюрюледи, жашауну юзюлмей баргъанына къууанаса. Алайчыкъта,
Мокъаланы къарт Локъман айтхан хапар
эсиме тюштю. Токъсан тогъузжыллыкъ
Локъман сукъланып айтхан хапаргъа энт­
та да сейирсинесе.
«Ала-Узун» деб а нартланы оюну бол­
гъанды. Бири биринден узунуракъ юч чёпчюню бармакъ ортанларында жашырып,
юч тюрлю затны айырмагъа къойгъандыла. Узунуракъ, къысхаракъ чёпчюлеге
кёре къытыу болгъанды. Ол оюнну атын
суучукъ сакълайды.
- Мен, къой кютер кибик, жаш заманымда, Азан-Тёбеге (Гадели-Тёбе) мынип,
Каркаланы Къыденни Къубадийланы
жырын айтханын бир да унутмайма. Ол
заманда Къыден, шёндю мени заманыма
келген киши болур эди. Узун тартып, ариу
ауазы бла жырласа, саулай къаяла бирден
жырлагъанчакёрюне эди. «Жашла, заман
ётер, биз да ёлюрбюз, жыр а ёлмез. Жыргъа
юйренигиз. Таш да тюрленеди, суу да таркъаяды, жыр, халкъны аузуна бир тюшсе, ёмюрде да тас болмаз. Ы-ы-ы, Маржа,
жыргъа юйренирге кюрешигиз», - деген
Къыденни бир да унутмайма, - деди ол.
Черек ауузунда Мукуш бла Къоспарты деген эски эллени ортасы бла акъкъан
суучукъну аты алайды. Кёп ж ауса, ба­
шында ырхы келсе, суучукъ, адам танымазча тюрленеди. Къарап-къарагъынчы,
суу ёрге толуп, тёгерекни таш бла агъач
таууш эттирип башлайды. «Тейри, АлаУзун къутургъанды», дегендиле. Ол суу
кёп къутурмайды, эки-юч жылдан бир,
бирде уа он жылгъадери да къутурмай ту­
рур. «Халкъда тынчлыкъ барды. Шукур
болсун Тейриге» - деп, болгъандыла анда.
Мукушлула бла къоспартылыла аны кючюне ыйнанып, къоркъуп да тургъандыла. Шёндю ол элледе адам да жашамайды.
Жюз жылладан бери сюелген деменгнгили
юйле да бузулгъандыла. Ала-Узун сууну
къутургъанына да энди киши къулакъ салмайды. Алай, турады л а Мокъаланы Азрет
салдыргъан алма терекле. Ала хар жыл
сайын битедиле, адамланы у а хайырланадыла. Ол заманда ишленнген эки башлы
уллу клубну хуналары да саудула. Алайда
бир кесек олтурсанг, Къазийланы Вилял
93 Узун сёз —келишдирилип, тап айтылгъан
жыр.
94 Трам улу Баюлдур - айтхан сёзю къабыл
болгъан адам эди.
251
- Да сора, ол жырны бизге айтып эшттирсенг а? - деп тиледим.
- Мен эрттеден бери жырламагъанма,
эсимден да кеткенди. Адам айта турмаса,
жыр унутулуп къалады, - дед и ол.
Ичимден ачыусунуп, дагъыда къаты ти­
ледим. Анд а Локъман ма бу тёрт сырыуну
айтты.
- «Къубадийланы жырларынданды» бу.
Къалгъанын а билалмайма.
эди? Мен да аны сизге сорайым. Аны сиз
къалай ангнгылайсыз, недеди магъанасы?
Хунаны ишлерден алгъа хыйсап этерге керекти (план салыргъа). Андан сора ишлеп
башлайдыла.
Тура турдум, андан бери. Бирде бу тёрт
сырыу кёзюме кёрюнюп къалсала, окъуй
да, ачыу эте да турдум.
Бир жол тойда, Мокъаланы Муталлифни
(Мухолда турады ол) жырлап эшттим. Тап,
ашыкъмай жырлай эди ол. Мен да сюйюп
тынгнгыладым, сора:
- Бу шёндю сен айтхан жыр кимникиди? - деп сордум.
- «Къубадийланы жырыды» бу. Мен
муну Мокъаланы Локъмандан эшткенме.
Жыр мындан кёп эди, мен да кёбюн унутханма, эсимде къалгъаны буду. Эриулюдю,
адамгъа акъыл, эс берген жырды да, айта
турургъа сюйюучюме, - деди Муталлиф.
Ол тёрт сырыу бла бу Муталлиф жырлагъанны жик санлары бирге келишмейдиле. Аны юсюнден мен аннга да айттым.
- Жырны уа башында, аягъында да
къысха, узун жерлери да боладыла. Жырлагъан заманда, адам сёзюн къоюп, табыракъ затны да къошуп кетип къалады.
Алай, макъамы, аты тюрленмейди. Аны
алайлыгъын эрттегилиле да билгендиле, деди да, жырны айтып баш лады.
Эр талакътан, эл таракътан, ойра,
Сокъур сюленнге кирди, ай-хай.
Бычакъ темирден, таш кёмюрден, ойра,
Акъыллы этерин билди, ай-хай.
Не кюрешти эсе да, андан ары тюзелталмады. Кеси-кесине да тырман этти, унутханына жюреги бек къыйналды. Алай,
Локъман терс тюйюл эди. Аланы акъыллары, эслери орунларында болгъанда, барып, сормагъан, кюнню кечеге болжал эте
тургъанла - биз терсбиз.
Болмагъандан сора, бу тёрт сырыуну
магъанасын сордум. Нек десенг, окъугъанлыкъкъа «эр талакъ», «эл таракъ»
деген сёзлени ангнгылап къояргъа къыйынды.
- Талагъы болмагъан эр боламыды? Таугъачыгъалмагъан, таудан тюшалмагъан,
къолундан келалмагъан кишиге «талакъсыз» дегендиле. Жюрюялмагъан адам ёпке
солуу этеди. Аны талагъы ауругъанданды.
Ол элде таракъчы болмаса (тиширыу деген
магъанада), ол эл да берекетли, онглу болмайды (къолундан келген къызны, къатынны эсхереди). Аллай тиширыу болма­
гъан жерге къонакъкъа барып боламыды?
Ким этерикти аны къонакъ? Тиширыуну
сыйы ма аллай бир уллу болгъанды! Артта,
темир табылгъандан сора уа, агъач, сюек
бизле да, темир бизге оздургъандыла. Те­
мирден бизи, бычагъы болгъан киши бек
байгъа саналгъанды. Таш да кёмюрденди.
Алгъын, бек эртте, жер тюбюнден ташла
эрип чыкъкъандыла. Ала къаралгъандыла, суугъандыла да, таш болгъандыла. Тау,
таш да ма алай жаратылгъандыла. Кёмюр,
таш болгъан жерден чыгъады.
Къайнай тургъан, сюзюлюп бошалмагъан бозалыкъны баш кёмюгюне «сюлен»
дейдиле, аны ким да биле болур. Акъылсыз
адам а не этерин билмейди.
- Хунаны къалай туруп, неден башлайдыла ишлеп, билчи аны? - деди ол.
Сёзню кесиме сорулгъанын билип, айтыргъа кюрештим. Алай, Локъман ангнга
бюсюремеди. Ол ангнга нек бюсюремеген
Къубадийлары бла Айдарлары
Малкъар «тёреге» киргендиле,
Аман аурууну юсюнден жарашмай,
Малкъар «тёре» тийишли кёргенди:
Ай-хай, жарашмай!
Къубадийлагъа, андан кетип,
Башха жангнгы жерде жашаргъа,
Ай-хай, жарашмай!
Къубадийлары Малкъар аузундан
Кёчхенде, ауругъанлары, саулары да
Жети арбагъа жюк болгъандыла.
Жер жарашып, жайылгъандыла,
Ала, андан къайтхан заманда,
Къыркъ арбагъа сыйынмазча болгъандыла.
Ай-хай, болгъандыла.
Къубадийлары кёчюп барып, сора
Къамишли мырыда алай тохтайла,
Къоншуну, тийрени жокълагъандыла.
Къубадийлары аман ауруп жатадыла,
Ай-хай, жокълагъандыла.
Тюп жанлары тёшеклеге жабышып,
Баш жанлары жууургъанлагъа къатышып.
Къубадийланы ёрге жанларында бар эди,
Бир гитче ариу къум тёбечик.
Сыртындан тёбечик эки жарылды Къубадийлагъа андан суу чыкъты.
Къубадийлагъа уа ол заманда,
Он бутакълы ариу буу чыкъты.
Бууну атаргъа уа сауут сурайла.
Сауутларыны да бек башы балтады.
252
Къубадийлагъа бла Айдарлагъа
Бу къайдан чыкъкъан хатады?
Къарт Къубадий эки кёзюнден иги кёрмейди,
Кийиз къаптан алтынлы ушкок чыгъарды.
Он бутакълы бууну аны бла аталла.
Къубадийланы Алий-Мырза барып,
Ёлгюнчю, акъ бууну саууп,
Челек бла сютню келтире келип,
Эшик артларына салгъанды.
Къайдан эсе да, бир къара жылан чыгъады,
Къубадийлары къарап тургъанлай, ичеди.
Андан сора, тешигине кирип башлайды.
Ол, а тешигине киралмайын къыйналды,
Айланады, тёгерекке къарап, жубана.
Артха къайтып, келе келди да,
Ичкен челегине сютню къусханды,
Къарт Къубадий былай айтып сёлешти:
«Жашла, бу бир аламатны башыды.
Мындан ичсек, не къырылып кетербиз,
Аллах берсе уа, къырылмай, сау болурбуз.
Бу сюттен суфху * этип ичигиз».
Жылан къусхан сютню Къубадийлары ичтиле.
Ичтиле да, анадан туумаз сау болдула.
Не хал бла жашагъанларын ким кёрсюн?
Ангнга да мен юч жыйырма къысыр берирме,
Андан сора да бир уллу хатыр этерме».
«Юч жыйырма къысыр ишегинг а
Хайыр болсун кеси башынга.
Юч жыйырма къысыр ишек угъай,
Юч жыйырма сабан темир бер мангнга.
Мен а аланы барып кёрюрме», - деди,
Курнаятлы чыпчыгъаякъ Ундукку.
Малкъардан чыгъып, Ундукку-чыпчыгъаякъ,
Къамишли Мырыда Къубадийлагъа баргъанды.
Ундукку ары баргъанда уа, Къубадийлада
Уллу той да, уллу оюн болгъанды.
Ундукку, билдирмегенлей, тойгъа жанлады,
Тамашагъа сейирсинип къарады,
Адам башын бир-эки, деп санады.
Къарт Къубадий эки кёзюнден кёрмейди,
Акъылдан а башы аны толупту.
Ийиси бла къайда не болгъанын биледи.
Ол а былай айтып сёлешеди:
«Жашла, бизде бир башха адам ийис урады,
Ол къурурукъ Айдарладан келген болурму? »
Аны эшткенди Унукку чыпчыгъаякъ,
Учханча, таштан-ташха, секире,
Къачханлайын баргъанды Малкъаргъа.
Келе келип, Айдарлагъа къайтханды.
ккк
Таусолтан улу Таусолтан къабакътан келеди.
Къубадийланы саусузларын, сауларын да
кёреди.
Сыра къайнатып, Къубадийланы сыйлайды.
Он кюнню той этип къууанады.
Къарт Къубадий Къабартыдан къыз алып,
Аны къууанчына къарайды.
Малкъарда уа Айдарланы Махамет,
Бир аламат тюш кёреди:
Ныгъыш къартлагъа тюш хапарла айтады,
Бир айтханын эки да, юч да къатлайды: