Асмаран - 07

- Бы л айда эсим, акъылым да орнунда
болгъан лай, бир бёлек затны сизге ачыкъ
этерни тийишлиге санадым. Нек? Биз кеткенден сора жарсып, сиз эки л и болуп турлукъ эдигиз да, аны ючюн. Жашны ишленишинде, къылыгъында эм адамлыгъында
да сиз ангнгылаялмазлыкъ, хыйсабына
да кёчалмазлыкъ кёп жерлери бардыла.
«Асыры махтап къойду», - деп, кёлюгюзге
тиймесин. Атарал мени къолума келгенли
сегиз жыл болады. Ол заманны ичинде жаш
мени сёзюммю эки къатлатмагъанды. Мени
ызымдан келип, мангнгаболушуп, ыразылыгъыммы алып, къой къыркъкъанда, бир
къойну орнуна экисин келтирип турду.
Къарыуун, кючюн да, сыфатын, сырын да
кесигиз кёрдюгюз. Бир тёрт жылдан а муну
адам танып боллукъ тюйюлдю. «Был айда
тургъан Къара-Бийни да озар», - десем,
аны кёлюне тиймез. Алай тюрленирикди
ол. Андагъы тёзюмлюкню, чыдамлыкъны, сабырлыкъны, арсарсызлыкъны мен
алкъын башха бир адамда кёрмегенме. Бу
дуниягъа ол уллу огъурлулукъкъа туугъанды. Аны мен къайдан билдим? Туугъан
элим Думаладагъы жашла барысы да, ан­
гнга ушаргъа кюрешип, эл ийнагъы болуп
къалдыла! Кесибизде эки жаш бардыла да,
Атаралны кёргенден сора, ала да тюзелип
кеттиле. Алай айтханым ючюн айып этмегиз, ала у а Атаралдан таматалла. Ал лай
жаш бла жашарыкъты сизни къызыгъыз.
Малым, ырысхым кёпдю: ала барысы да
Атаралны къыйыны бла табылгъандыла.
Ол ырысхыдан, малдан къаллай бир керек
эсе да, берип, жашамагъа къоярыкъма.
Атаралдан уллу къууанычым жокъту мени!
Аны эки кёзюне къарасам - битеу дунияны
жарыгъын анда кёреме. «Мангнга ол да
алай къарай болур», - деп келеди кёлюме.
Да сора мангнга андан уллу не зат керекти? Ол мени юйюмде ёсмесе эди, кесимми
дуниягъа жаратылгъаныммы магъанасын
билмез эдим. «Аны туугъан анасы бла ата­
сы Женнетли болсунла. Аллахха уа махтау!» - деп, ма алай жашайма. Сизге бу
хапарны тамбла айтырыкъ эдим да, аны
Къара-Бий айттырды. Сау болсун!
- Баян, сен бизни къууандырдынг. Сюймеклик ахшы затты. Алай, аны тутуругъу
ырысхыды. Мюлкю, малы болмагъан
адам сюймекликни жюрюталмазлыгъын
билип, айтыргъа, аны сартлы ауузубузну
ачаргъа да болалмай тура эдик да, кесинг
айттынг, - деп, Герий къоншу къартлагъа
бурулду. Ала аны сёзюн эшткендиле, кёллери бла къууаннгандыла.
- Бу алтын акъча жыйырма бугъаны
багъасыды, муну Айза бийчени къалын
малына тергегиз. Элибизде уа, намысын
кем этмей, тоюн, оюнун да бардырырбыз деди Баян.
- Энди уа, Герий уста, тамблагъа да
сакълатмай, алгъышынгнгы эт да, бизни
кёлюбюзню кётюр, - деп, акъ башлыкъ
бла акъчаны Къара-Бий узатхандан сора,
Орасан улу жол алгъышын айтханды:
- Бара эсегиз а, ханкютей тыякъла алыгъыз,
Ушкокларыгъызгъа уа хомпар окъла
салыгъыз,
Баргъан жеригизге да сайлап сёзле айтыгъыз,
Аллыгъызгъа чыкъкъанладан да нохтабаула
алыгъыз.
Ауушладан а сиз къыйналмайын ётюгюз,
Атлагъан сайын а, налмаз ташла кёрюгюз,
Чыпчыкъ жырласа уа, тынгнгылай билсин
ёзюгюз,
Алашаны, бийикни да эслей барсын кёзюгюз.
Сиз а ариу къызыммы алып барасыз,
Жюрегиме да тюрлю къайгъыла саласыз,
Алай эсе да, къууанч тамгъалы болгъансыз,
Жол азыкъгъа да къочхар этле салгъанбыз.
Бара эсегиз а, онглу болсун жолугъуз,
Къачхан кийикге къая къулакъны къоюгъуз,
Келген къонакъкъа ыразы бола туругъуз,
«Не ашаренг?» - деп, ингнгир сайын соругъуз.
Ашар гыржынын къонакъ сора турмайды,
Жатар тёшегин да ол кеси алай къурмайды,
«Жыр айт», - дегенсиз, сиздеча эркин
базмайма,
Ансы сизни ариу кёргенме, жашла,
Хар кюн сайын юлюш бёлгенме.
Арасанланы сыйлы юйлеринде
Огъурлу алгъышла эткенме!
Бу алгъышха кимни да не къошарыгъы
барды? Алай тюйюлмюдю, жанларым? Сау
эл бирден ашыра чыкъкъанда, тауаллыла
къууандыла. Элден чыкъкъынчы, атларына да мынмедиле, лакъырда этип да кюлмедиле. Ариу Айза Баяннга келин болгъанлыкъгъа, къарт Герийни жюреги токъсан
тогъуз тюрлюге бёлюнмейми эди? Эбзеле
бла таулуланы арасында жашау алай бола
келгенди.
47
БЕЛГИСИЗ ЖОЛОУЧУ
(У лхар)
«О-о-о, сыгъыннган заман! «Ариу Гепгокъа, Хайда-ма-аша!» - ким айтхан болур
бу сёзлени биринчи кере? » - деп, бир зыккыл кийимли киши келе тургъанлай, аллына Хадагъужукъланы Эзит чыгъып:
- Алан, къайры ахшы жолгъаса? - деп
соргъанды, аны адамлыгъына, болумуна,
бата баргъан кюннге, халына да артыкъ
уллу бюсюремей.
- Къайда, къалайда иш тапсам да, этер
эдим деп, келеме, - дегенди зыккыл киши,
Эзитни саламына, соруууна да жууаплай.
- Кел юйге. Мен Ташлы-Сыртта жашайма. Бюгече бизде къал да, этер ишингнги да
айтырма, - деп, Хадагъжукъ улу белгисиз
жолоучуну юйюне элткенди.
Сени ж ауунг кёркемсиз болсун, тыш
бети ынтышсыз кёрюннген «къонакъны»
биченде жатмагъа къойгъанды да, Эзит,
ашатхан, ичирген кибик да этип:
- Къаллай ишни жалчытыргъа къолунгдан келир сени? - деп соргъанды.
- Къаллай ж умуш ну да тамам этерге
мени къарыуум, кючюм да жетер, - деп,
къонакъ арсарсыз жууап бергенди.
- Алай эсе, жылкъыгъа къарар адам табалмай турама да, ары бар. Хакъынгнгы
толу берирме. Жылкъы Гепчокъадады, деп, аны ары ашыргъанды.
Жылкъычы кетип, бир бёлек кюн озгъандан сора, жауун къатыш къар тюшюп,
малны, адамны да ж унчутуп, ТашлыСыртта тынчлыкъ къуругъанды.
Атына жер салып, жылы кийинип, Эзит,
къатыны бла оноулашып, бир бёлек кюнден къошу-ашы да, кийими-сюйюмю да
болмагъан жылкъычысын кёре кеткенди. Алай, Эзит, Гепчокъагъа жууукълаша баргъаны сайын, кюнню тие, къарны,
жауунну да тохтай баргъанларын кёрюп,
сейирсиннгенди. Жылкъычы у а атны
жерин, жауурлугъун да жастыкъ орнуна
салып, жатып, атла да къаушалып, кюте
кёрюннгендиле.
- Мен а сангнга жарсып келеме. Ашынгсууунг да болмай, къалай тураса? Элде уа,
жерни тюбю башына айланнганча, сылыкъ,
халек болгъанды, - деп, Эзит, жылкъычыны къатында атындан да тюшюп, алгъынча
угъай, жылы-жылы саламлашханды.
- Ш укур болсун А ллахха, мангнга уа
аллай къыйынлыкъ сынатмагъанды! - деп,
жылкъычы ёрге тургъанды.
Айтырын-къайтырын да унутуп, танг
кесек заман жылкъычыны къатында олтургъандан сора, ол Эзитке бир огъурлу,
ийнаннгылы, ышаннгылы, ариу сыфатлы
адамча кёрюннгенди.
- Жюйюсхан, къайт юйге. Мангнга жарсыма. Аш-суу да бардыла, кийим, жабыу
ючюн да къыйналмайма. Ахшы къош ишлегенме, жылкъы жыйылыр жер да хазырлагъанма. Кютюу ахшыды мында, - деп,
жылкъычы Эзитни кёлюн кётюргенди.
Кертиси бла да, атланы тюклери жылтырап, кырдык - терен, жанлы, жансыз да
жокъ, жаз жангнгыдан келгенчады.
- Алай эсе, ахшыды. Мен кете барайым, - деп, ашыкъмай атха мынип, Эзит
юйге къайтса, биягъы къар къатыш жаууунну, балчыкъ жолланы кёрюп: «Я, Аллах,
Бу тамашагъа бир къара! Ол адамда мен
ангнгыламагъан бир зат жокъ эсе, мен ант
этеме», - дегенни айтханды къатынына.
***
Кертиси бла да, Ташлы-Сыртта илбижиреннген, ж ер адам жюрегин къууандырмазча, ариу жылны экинчи келирине
ышандырмазча, арыгъан токълуну ыстауатха къайтармазча болумун кёрген Эзит,
Гепчокъа бла кеси юйюню ортасын кёлю
бла ёнчелеп чыгъып:
- Къатын, мен бир тамашалыкъ кёрюп
келеме! Аллах бизни не бир аман урлукъту,
неда уллу ахшылыкъ берликти, - деди,
атындан тюшер-тюшмез.
Эрини сёзюне жууап къайтармай, къоркъаракъ да болуп, къатыны аралып къалды.
- Бизни жылкъычыбыз, не Аллах сюйген бир къулду, да алай болса, халкъны
тюз жанына бурур, неда бизге бир уллу
палахны келтирир, - деди дагъыда Эзит.
- Да игилиги - бери, аманлыгъы кери
болсун, - деди бийче.
Аны ариу, сюйдюмлю бетинде къоркъкъан белгисин эслеген Эзит, арлакъта жибиген, боз парийни сылап, ийилип къучакълады да:
- Къоркъма, къоркъма, Абай къызы,
Тейрини бир айтханы эки болмаз, - деди
кёлю бла.
- Къоркъкъан а этмейме. Алай, ол бир
сыйлы, огъурлу адам болуп чыкъса, артта
кесинге уялыргъа тюшер. Оюмла.
48
- Ол жерчигин мен да эсиме тюпиоргенме, тюз сен айтханлай ангнгылагъанма.
Толусунлай, белгили болуп къалмагъанлай, аны биргесине бир уллу огъурлулукъ
айланнганына ийнаныпма, - деп, Эзит,
къой союп, къурманлыкъ этерин къарауашына билдирди.
Бийни сагъышлылыгъын, аны жарсыуун
ангнгылагъан этселе да, кесине уа сорургъа
базынмай, атлагъа, бугъалагъа къараучула
алгъындан эсе тынгнгылы ишли кёрюнедиле. Билдечини отоууна хазна кирмеучю
Эзит, анда кёп туруп чыкъкъандан сора, арбаздагъыла, бийни саулугъуна къоркъуп,
бийчени къатына бардыла. Алай, ол ич
сырын, эрини кёргенин алагъа айтмай,
ышарып:
- Ж арсымагъыз, хата ж окъту, - деп
къойду.
айт: кимсе сен? - деп, Эзит къадалгъанлыкъкъа, ол ашыкъмады да, олтурмагъа
къоюп, иги кесек заманны тынгнгылап,
салып къатына келген саргъыл тайчыкъкъа да нелени эсе да айтып:
- Мени атым Леуанды, атаммы аты Мейленди. Андан ары уа не сорлукъса? - деп,
Эзитни кёзлерине къарагъанда, ол, аны
къарамына тёзалмай, башын энишхе ийгенди. Сёлешмейди, тынгнгылайды.
- Сизни жолда не айтханыгъызны, мени
юсюмден оюмугъузну да билеме. Ол угъай
эсенг - сизни жю реклеригизде болгъан
къайгъы да мангнга жашырын тюйюлдю, деп, Леуан, къолларын кенгнге жайып,
Аллахтан перекетлик, жан тынчлыкъ,
алдаусуз жашау тиледи.
Иги кесек заманны, тиллери байланнганча, эфенди бла Эзит тынгнгылап турдула.
- Сора, - ол «Леуан шыйых» дегенлери
сенмисе? Аллах, Сен кесинг билесе, бу адам
сартындан биз аман айтмагъанбыз! Шукур
болсун кесинге, бизни сынап жиберген болурса да, Леуан шыйых мени къонагъымды! - деп, Эзит ёрге турургъа кюрешти,
алай, бол ал май, ол туруп къалды.
Шыйых аны халын эслемегенча этип
къойду.
***
Жангнгы айны тумкъоуун кёрюп, Эзит,
атына жер салмагъа къойду да, нёгерликке
эфендини алып, Гепчокъагъа, жылкъысына, экинчи да жол салды.
ккк
Гепчокъа! «Ариулугъу айгъа эришхен,
Тогъуза-хан, ойра!» - деп, былайда айтылгъан болур», - дейсе. Ариулукътан да сейирлик - тёгерекни туман басып тургъан
заманда, Гепчокъада чууакъ кюп тийип, туу байталла иссиленип, бири бирин
къашый, ажирле да арлакъда, берлакъда
кишней кёрюндюле. Акъсыл кийими бла,
жылкъычыны бийикледен тюшюп келгенин эслеген Эзит, аны керти да, бир башха
тюрлю нюрю болгъан, акъылы, адамлыгъы
да алкъын толу билинмеген инсанлыгъын
ангнгылады.
Эфенди бла Эзит атладан тюшюп, сюелип
тургъанлай:
- Ас-саламу уо алейкюм, - деп сёлешти жылкъычы, ышарды да, тёгерекке
жангнгыдан къууат келгенча, аны ышарыуунда аллай бир кюч, мархабатлыкъ
туУДУла.
- Уо алейкюм уо ассаламу! - деп, эфенди
жууап къайтарып, жылкъычыгъа ышарыргъа кюрешсе да, аны жарыкълыгъы
аллай бир ышаныулукъ, жюрек сезим бералмагъанына шагъатлыкъ эткенча:
- Ийманынг хакъына, бизни мындан
кёп къыйнама да, ким болгъанынгнгы айт!
Дуния малына алданмагъан, андан адам
улуна келир файданы билген, алдаусуз
жан болгъанынгнгы мен кёреме. Алай,
4 Заказ № 131
***
Гепчокъада къалып, атланы кеслери алларына отлап айланнганларына, итлени
токълукъларына, къоштагъы тизгинликке, аш-сууну даэркинлигине, жылкъычы­
ны къолу хар неге да жарашханына уллу
сейир этип, Ташлы-Сыртха къайтханларында, Гепчокъа бла алайны аралары узакъ
болмаса да, кюнню халыны башхалыгъы
неден болгъанын алкъын Эзит ангнгыламагъанды.
- Къатын, - дегенни айтханды Хадагъжукъ улу, - къуллагъа, къарауашлагъа,
тукъумубузгъа да билдир, элибиздеги
адамланы барысын да чакъыр. Уллу той
этерикме - жылкъычым тамбла бери келликти. Аны бла бирге бизге бир мархабат­
лыкъ тууарын жюрегим билипти.
* * *
Тангны атары бла, арбаз къонакъладан
къалын болду. Хар ким бирер ишни толтура, Хадагъжукълада къууанчха хазырланнганны билген къыйын тюйюл эди.
Жашчыкъла, къызчыкъла не боллугъуна акъыл бёлмеселе да, къарынлары тоярыкъларын биле, эрттеги оюнланы эте,
49
къууушуп, ынтышлы кийиннген жигитлени къатлары бла жел эттирип оза эдиле.
Ойнагъан сабийлени тыяргъа кюрешхен
къарауашлагъа:
- Сабийлени ойнамагъа къоюгъуз, сёлешигиз, хар затны да эркин этип, ачыкъ
жюрегибизни кёргюзтюгюз. Бюгюн мени
юйюме огъурлу адам келликти, - деп, Эзит
аманат этти.
къалгъанын, къарагъанланы жылай тур­
гъан ларын кёрдю.
- Черкесле, дунияны узунлугъун, энин
да ёнчелеп чыкъкъан кишилени бал ал ары,
хар негиз да барды. Сыйлы, сыйкъан эте да
билесиз. Алай, къарыусуз, къолайсыз жашагъан адамланы мен былайда кёрмейме.
Къайдадыла ала? Огъесе, сизде къарыусуз,
жарлы юйюрле жокъмудула? - деп, къонгнгуроу тауушлу ауазы бла Леуан шыйых
сёлешхенден сора, Эзит баш тёбен къарап
къалды.
- Эзит, сёзюммю мен бухтурмай айтыучума. «Къонакъ мени къакъты», - деп, кёлюнге тиймесин. Аллах кёрюп тургъанны
биз жашырыргъа кюрешсек - къуралаллыкъ тюйюлбюз. Мухаммат байхамбар,
Алейхи салам, он дырхам ахчасы бла базаргъа барып, кесине кёлек алып келе тур­
гъан лай, жолда биреуге жолукъкъанды.
Аны юсюн, бетин да къолайсызгъа санап,
кёлекни ангнга берип, къайтып экинчи
кёлекни да алып, келе тургъанлай, тогъузонжыллыкъ къызчыкъны кёрюп: «Нек
жылайса? Не болгъанды? » - деп соргъан­
ды. «Жыламай не этейим? Эки дырхам
ахчам бар эди да, ойнай кетип, тас этип
къойгъанма», - дегенди къызчыкъ, кир
къолчукълары бла мылы кёзчюклерин
сыйпай. «Жылама, ариучукъ, сытылма,
жанчыгъым. Ма бу эки дырхамны ал да,
юйге бар», - дегенди Мухаммат, Алейхи
салам, кесини эки дырхамын ангнга бергенди. Къызчыкъ, дагъыда тохтамай, жы­
лай береди, юйге барыргъа унамайды.
«Энди уа неге жылайса?» - дегенди бай­
хамбар, Алейхи салам. «Кёп къалып келгенимми билип, иемтюйгенэтерикти», - деп,
алгъындан да бек сытылгъанды къызчыкъ.
«Келчи биргеме, мен элтип барайым », - деп,
Аллах сюйген байхамбар, Алейхи салам,
къолундан тутуп, къызчыкъны тургъан
юйюне элткенди да, арбазны къыйырында,
терек тюбюнде, олтуруп тургъанлагъа:
«Ас-саламу уа алейкюм!» - дегенди. Арбаздагъыла, олтургъанлай, къарап тургъан
болмаса, Мухамматны саламына жууап
къайтармагъанларында, экинчи да: «Ассаламу уа алейкюм уа ассалам!» - дегенди
байхамбар. Ол сёзню да эштмегенча этип,
ала тынгнгылап тургъанда, жууугъуракъ
да барып, алгъындан да уллуракъ ауаз бла
ючюнчю кере салам бергенди, Аллахны
Сюйген къулу. Терек тюбюнде олтургъанла бирден ёрге туруп, аны саламын къа­
был этип: «Уоалекюмуаас-салам!» - деп,
жууаплагъандыла да, къонакъны къатларына чакъыргъандыла. «Сау болугъуз,
ккк
Гепчокъада жылы, ачыкъ кюн тие келгенде, Эзитни арбазында жангнгыз атлы
тохтап, тёгерекке къарай тургъунчу,
эфенди бла Эзит алайгъа жетип, аны эки
жанында тохтадыла. Алгъаракъ окъуна,
атны жюгенинден Эзит кеси тутуп, бери
бурулгъунчу, жылкъычы секирип тюшхенде, аны табанларындан учхурукъла
чыкъкъанча болду. Жылкъычы Эзитке
тюненеден эсе да бёкем, жарыкъ бетли, жашыракъ, къууатлы, оюмлуракъ, аны бла
бирге уа сагъышлыракъ кёрюндю. Къарапкъарагъынчы ат жайгъашты, къонакъ,
тёрге чыкъты да, къарагъанланы кёзлери,
сёзлери да ангнга бурулдула.
- Ас-саламу уалейкюм, черкесле! - деди
жылкъычы, сёзюню ортасын созаракъ,
ахырын къысхаракъ этип.
Бу ёмюрде ол сёзню аныча ачыкъ, ариу
макъам бла адам айтмагъанча, алай эштилген ауаз, чекреслени сейирсиндирди.
- Уа алейкюм ас-салам! - деп, эфенди
алай айтыргъа кюрешсе да, экисини ауазларында башхалыкъны эслеген акъсакъалла, бирден ёрге туруп, ортада жер
къойдула.
Аз кесек заманны къычырып ойнагъан
сабийле да, лакъырдадан лахоргъа жетип
сёлеш хен къартла, жаш ла да, къызып
тепсей тургъан тойчула да, сабырланып
къалдыла.
- Адамла! Сыйлы къонакъларым! «Леуан
шыйых» деген киши буду! Аллахны сюйген къулу, айтхан сёзю къабыл болгъан,
жауунну, къарны да кезиуюнде жаудургъан, ташлы къырлада малланы семиртип
къойгъан адамды бу! Бу сыйлы кюн да муну
ючюн тийгенди, ийнаныгъыз. Бизде тюнене къаллай кюн эди, бюгюн къалай болду!
Бюгюннгю тоюм, оюнум да Леуан шыйых
ючюндю. Бу кишини мангнга Аллах кеси
сынап жибергенди, ангнга мен къор болайым! Аллах мангнга Леуан шыйыхны
ахшылыкъкъа, огъурлулукъкъа жибер­
генди, адамла, къууаныгъыз! - деп, багъалы къонагъыны тюрюне къараса - кийими
окъача жылтырагъанын, кюнню тохтап
50
Маржа, олтуругъуз. Бу къызчыкъ сизники
эсе, жолда жылай тургъанлай тапханма
да, алып келеме», - дегенди байхамбар.
«Хоу, къыз а, бизникиди, къарауаш къызыбызды», - деп жууаплагъандан сора:
«Аллахны хакъына, айтыгъыз: мен сизге
эки кере салам бергенде да, тынгнгылап
турдугъуз. Ючюнчю кере уллуракъ да сёлешхенимден сора, жууапладыгъыз. Алай
нек эттигиз?» - деп соргъанды ол.
«Айып этме, жюйюсхан. Сен бу жердеги
адамлагъа арталда ушамадынг, аузунгдан
чыкъкъан сёзюнг да къулакъкъа бир ариу
чалынды. Ауазынга тынгнгыларгъа асыры
сюйгенден, жууап къайтарыргъа у ну туп
окъуна къойдукъ», - деп, ала энди байхамбарны, къатына ж ууукъ келип, аны
бет нюрюне къарап къалдыла.
«Биз сени адамлыгъынга ийнандыкъ,
ауазынга сукъланып тынгнгыладыкъ, бир
Аллахха ышанып жашагъан, сени кибикни
кёрмедик. Бюгюн сени бизге жолукътургъан къоруучугъа махтау болсун!» - деп,
къарауаш къызчыкъны бошлап къойгъандыла.
Сиз, Эзит кибикле, Уллу Аллахны келечиси, Мухамматчаланы, Алейхи салам,
жашау ызларындан юлгю алып жашасагъыз, башыгъызгъа хайырды, - деп, уллу
арбаз таба къараса, кёз къакъмай къарап,
тынгнгылап тургъан л арын кёрюп: - Энди
мен алай айтханлыкъкъа, ёпкелеп, Абайланы Исламны тепсеуюн да тохтатып къоймагъыз, - деди шыйых.
Алай, аны кюмюш тауушун бузаргъа
базынмай, тойчула танг кесек заманны
турдула.
- Сёзюнге ауаз къошханыма айып этме,
шыйых. Тамбла эки къысыр ийнек союп,
къарыусузлагъа чачарыкъма. Таулула сатаргъа келтирлик къойладан да жюзюн
алып, зекятха юлеширме. Аллах ючюн,
адамла жыйылып тургъанлай, Мухаммат
байхамбарны, Алейхи салам, сартындан
бираз хапарла, - деп, Эзит, ёпкелеп угъай,
байхамбарны юсюнден айтырын тиледи.
Жыйылгъанла хазыр ашха олтургъандыла, алай, хапаргъа тынгнгыларыкълары
асыры къатыдан, ала шыйыхны алгъышына тынгнгыларгъа да ашыкъмайдыла. Энди
къызла, жашла да, къатынла, кишиле да
Леуандан кёзлерин айырмайдыла.
- Байхамбар, А лейхи салам, жарлылыкъны, байлыкъны да кёрюп, Аллахха,
бир А ллахха къуллукъ этип жашагъанды. Ол чырайлы, ариу адам, тюзлюкню,
4*
тенгликни сюйгенича, къудуретни жаратхан, адамгъа жан салып, сёлештире бил­
ген Аллах кёргюзткен жолдан бир жанына турмагъанды. Аны къарыуу, кючю да
болгъанды. Алай, адамла ичинде: «Мен
къарыулума», - деп, арталда махтанмагъанды. Къарыулуну, къарыусузну да
Кёклени, Ж ерлени Иеси болгъанын хар
къайда да айтханды. Ж ашагъанды бир
къарыулу, деу адам. Эки теуе кётюрген
жюкню аркъасына салып, бир таудан бирси таугъа дери элталгъанды. Бир жолгъа
къойну ашап, терисине сыйыннган шорпаны ичип кеткенине махтаннганды. Аны
Аллах кёрюп тургъанды да, бир кюн байхамбаргъа, Алейхи салам, ол адамны жолукътургъанды. Экисини арасында быллай
айтыш туугъанды:
- Сенден къарыулу адам жаратылмагъан хапар барды, ол алаймыды? - дегенди
байхамбар.
- Алайды! Сен харипни уа ангнга ийнанмазлыгъынгмы келеди? Алай эсе, кел,
эришейик! - дегенди деу.
- Ахшы, эришейик. Алай, андан алгъа
мен сангнга бир сёз сорайым да, сен ангнга
ж ууап бер, - деп, аны кёзлерине къарагъанда, огъурсузлугъун эм ачыуланнганын сезгенди да, Мухаммат кюлюучюсюча,
ариу кюлюп, сукъланчлы ышаргъанды.
- Сени атанг, ананг болгъанмыдыла?
Ала, адамла эселе, къаллайлаболгъандыла? Ол сёзлеге жууап къайтар да, къарыу
бла андан сора эришейик, - деп, байхамбар,
арлакъта жугъур ташха олтуруп, тынгнгылагъанды.
Бетин да алгъасандырып:
- Аланы бюгюн мангнга не кереклери
барды! Аллай былхымсыз сёзлени сен манг­
нга нек сораса? Къарыуунг бар эсе - кёрюшейик! - деп, деу эринлерин къалтыратып,
уллу кюлгенди.
* * *
Хадагъжукъланы арбазында чалманладагъы бишхен этле да сууугъандыла, агъач
челекледеги бозадан да ичмейдиле, къымылдагъан, сёлешхен да жокъ. Шыйых,
аз кесек заманны тынгнгылап, къолларын
ышып, билеклерин ёрге къайырыргъа хазырланнганлыкъгъа, Эзит:
- Шыйых, Аллахны сыйлы адамы, этле
сууугъанлыкъгъа, ала экинчи да жылынырла. Сени бюгюннгю сёзюнгнгю уа бу
адамла ёмюрде да эштмей къалыргъа боллукътула. Хапарынгнгы бёлме, Маржа, дегенни айтты.
51
Тынгнгылагъанла хапарны къалгъанын
да бил ирге сйюген лерин ангнгылап, шый­
ых баш лады:
- Сенлей къарыулу, акъыллы, хар къайда да бола келген адам, атасыны, анасыны юслеринден айтыргъа сюймегени мени
жюрегимми къыйнайды. Атанг бла ананг,
шёндю сени кёрселе эди, ачыудан экинчи
кере ёлюр эдиле. Ол халынгнгы эсхе алып,
жашау этерге кюрешмесенг, Уллу Аллах
сени къыйнар, - дегенди Аллахны сыйлы
къулу.
Деу сёлешмейди. Тынгнгылауну басханлай, байхамбаргъа къарап тургъанлай,
бурнундан къаны келип къалды. Кёлегини женгнги бла басып, башын да артха этип кюрешсе да, къанны тыялмады.
Андан ары чыдаялмай, байхамбар деуню
къатына барып, бурнуна къолун салгъанлай, къан тохтап, ол адам биягъы халына
келип къалды.
- Кимде уллу къарыу болгъанын кёрдюнг да? Экинчиде махтанма. Махтаннганны кесин, малый, ырысхысын жа жокъ
этип къояргъа бир Аллахны къолундан келеди, - деди Мухаммат, Алейхи салам.
- Мен сени Аллахынгнгы танымайма.
Аны атын да сагъынмагъанма, - деди ол.
- А ллахха тыян, аны бирлигине ийнан, буслиман бол. Хар зат да Аллахсыз
болмагъанын, жанлыны, жансызны да
Ол жаратханын эсингден кетерме. Атангнгы, анангнгы уа унутма. Аланы дуниягъа
жаратханда, сени жаратыллыгъынгнгы,
сенден тууарыкъны да бел гили этип,
бюгюн бизни даулашыбызны да къурап
къойгъан Бир Аллахты. Ал лай зат андан
сора жокъту. «Бол!» - дегенлей, хар нени
да болдуруп, жаратып къойгъан А ллах­
ты, - дегенди Мухаммат, Алейхи салам.
- Алай эсе, ол диннге мен да кирейим.
Юйрет мени. Аны ючюн не этерге керекме? - дегенди деу.
- Аны ючюн кёп зат керекмейди. Эртен
сайын: «Аллаху акбар, Аллаху акбар, Ал­
лаху акбар», - деп юч кере сёлеш, ашагъан заманынгда уа: «Бисмилляхий», - дей
тур. Андан ары не этерингнги уа, мени
аскериме къошулсанг, юйретирме. Энди,
къарыуланы сынашыргъа келишхенбиз да,
ыразы эсенг, аны да этейик. Ким биледи,
сен эталгъаннга мени кючюм жеталмай да
къалыр, алай, кёрюшейик, - деп, байхам­
бар хал атын тешхенди, деу аны чархыны
сукъланчлыгъына сейирсиннгенди.
- Угъай, мен сени бла ёчешмейме. Сенде
болгъан къарыуну, амалны да Аллах берген эсе, бюгюнден ары мен сени дининг,
жолунг бла барлыкъма, - дегенди деу.
- Алай эсе, бери къара, - деп, Мухаммат,
Алейхи салам, аны кеси олтургъан ташха къаратханды. Таш а, алайынлай, тёрт
жарылып къалгъанды. Алай дан сууукъ
суу чыгъып, экиси да ичип къаннгандыла. Алайда деу Мухамматха ариу беттен
кёрюннгенди.
- Ж амауат, Хадагъжукълары , байхамбарны Аллахтан тилегени къабыл
болгъанды. Аны тюкюрюгю кёз ауруугъа
жарагъанды, къолу бла сыннганны, чыкъкъанны тюзеткенди. Малланы, адам л аны
аурууларын жокъ этип къоя болгъанды.
Ол биреуден артыкъ ашамагъанды, адамладан ариу кийинирге да кюрешмегенди.
Хар затны тенг юлешип, файдасындан
жарлылагъа берип, къууандыргъанды.
Жылагъан сабийни жубатыргъа, ала бла
ойнаргъа, жыр, жомакъ да айтыргъа бек
сюйгенди. Аны кюлгенин, сёлешхенин кёрюр ючюн, узакъладан келип болгъандыла. Ариу адам болгъанды бизни байхамбар,
Алейхи салам.
Шыйыхны сёзю, Мухаммат файхамбарны ауазыча, къулакълагъа хычыуун тийип, тынгнгылагъандан башха, не ашха, не
суугъа узалтмайды. Сууугъан этле, лёкъумла четенледен окъына къотарылмай
турадыла. Мейлен улуну кийими бирде
кёксюл, бирде уа суу дарийча, учурулуп
кёрюнеди. Ол иги кесек заманны сёлешсе
да, кюн батмагъанча, жарыкълыкъ кетмегенча, сууукъ къыш да узакъдача кёрюндю.
ккк
Болсада, хазырланнган азыкъла да
ашалгъандыла, зынтхы бозала да ичилгендиле, тепсегенлеге, ариу санлылагъа
да къарагъандыла. Лакъырда, кюлккю
жерлерин тапхандыла. Леуан шыйыхны
алгъышына да тынгнгылагъандыла. Ол
айтхан акъыл сёзлени да башларына салгъандыла. Ангнга кеслери эшткенлени да
айтхандыла, бирем-бирем къонакъкъа да
чакъыргъандыла. Алай, ингнгир ала, Эзит
шыйыхны къонакъ отоугъа чакъырып,
энчи ушакъ этеригин кёргенде уа: «Шыйых
бла Эзитни бизден не жашырынлыкълары
болургъа керек эдиле?» - деп, ыразысызлыкъларын билдиргендиле.
52
ккк
Сиз урларгъа бек сюесиз. Урлап, кетип
баргъанлай: «Мен урламагъанма», -д е п ,
ант этесиз. Аны уа кимден урлайсыз? Эгечигизден, къарындашыгъыздан, къош нёгеригизден, кече къалгъан къонакъбайыгъыздан, жолдашыгъыздан, атагъыздан,
саудюгерчигизден, баргъан жеригизден.
Урлап, ётюрюк айтып, ант этип, къутулуп кетиучюлени Аллах кёрюп турады да,
ашыкъмагъанлай, жеттирип къояды. Адам
унутханлыкъкъа, Аллах, махтау болсун
Кесине, унутмайды. Тюз айтмаймаммы?
- Оллахий, кёрюп тургъан кибиксе.
Да черкеследен башха урлагъан жокъму-
Х адагъж укъ улуну таш юйюню уллу
отоуунда кеси бла Леуан шыйыхтан сора
да беш-алты белгили киши олтургъанда:
- Шыйых, сени арттан, алдан келликни да, хатаны, хайырны сартындан да
айталлыгъынгнгы билебиз. Ол зат л аны
эсхе алып, бизни, черкеслени бла таулуланы, араларында халла бу дунияда къалай
бола барлыкъларын айт, - деп тилегенди
Эзит.
Алайда, тышына адам чыкъмазын, ичине киши кирмезин излегенди Леуан.
- Алай эсе, мен билгенимми айтырыкъма. Аллах, Бир Аллах, мангнга салгъан
эсни кертилигине тыяна, сёзюммю ачыкъ
айтсам, кёлюгюзге тиймесин, - дегенди
шыйых.
- Сенде гюнах жокъту, билдечи. Эсингдегин ачыкъ айт, биз излеген олду, - деп,
Эзит эм къалгъанла да тынгнгыларгъа хазырланнгандыла.
- Алай эсе, ахшыды. Байхамбарны атын
шагъатлыкъкъа келтиреме, болушунлай,
кертини айтайым. Сиз, черкесле, бу жерлеге келгенде окъуна, «къабарты» деген сёз
эрттеледен да алай айтылып, аны «къабакъ
арты» деген эки сёзден къуралгъаны бла
бир адам да даулашмагъанлай, аланланы,
гунланы, хазарланы, болгъарланы, къыпчакъланы заманындан да алгъаракъ таулула жашап болгъанына Аллах да шагъатты!
Сиз «къабарты» деген жер атлы сёзге кесигизни къошуп, бу жерлеге ие болургъа кюрешхенлей, таулуланы да кесигизге буруп,
жашап, бийлик этип турургъа итиннгенлей
турлукъсуз. Таулула уа, сизни ол акъылыгъызны жаратмагъанлай, алданыргъа
да сюймегенлей, жараш ыусузлукъ туу­
гъан лай бар лыкъты. «Сен», «мен», «сиз»,
«биз» деген сёзлени тюз ангнгыларгъа
кюрешсегиз, башыгъызгъа хайыр болур,
таулула бла черкеслени араларында сюймеклик орналып турур. Алай, аланы малларын учуз алып, кесигизни затларыгъызны
багъа сатып, алдаулукъну къоншугъузгъа тюшюрюп жашаргъа умут этсегиз а,
арагъыздан сйюмеклик учуп кетерикти.
Сокъураннган ма ол заманда этериксиз.
Ёпкелетмей барамаммы?
- Ачыууракъ тиеди. Болсада, керти сёз
айтылып къалса, хата болмаз. Ёсе келген
тёлю сени сёзюнгнгю эсте сакъласа, дуния
жашауда ийнаныулукъ тууар, - деди Эзит,
къалгъанла да хоуладыла.
- Сау бол. Журт сёзню букъкъуму жокъ,
кертини айта бил ирге заман болгъанды.
ДУ Д а ?
- Болур. Алай, ол сизни адетигиз болуп
къалгъанды. Аны къойсагъыз, Аллах сиз­
ни къурар. Таулула бла черкеслени арала­
рында ниетле тюз болсала - Аллах сюер.
Аллах сизни жаныгъызда эсе уа - сюймеклик, бир бирге болушуу, барып-келип,
къонакълыкъны жолун сайлау жашауубузгъа сингип къалыр. Айтып къояйым:
уручулукъну, ётюрюк айтыуну, къоншугъузгъа харам ниет тутууну къоймасагъыз,
Аллахутала сизни бек аман къыйнар. Ол
къыйынлыкъ тёлюден тёлюге ёте барыр.
Сабырлыкъны, ариу халны, къууанып жашау эте билиуню, дунияны адам ючюн жаратхан Аллах, сизге аманат этерикти. Аны
унутсагъыз - уллу сокъуранырсыз. Сау
бол, Эзит! Къонакълыкъта олтуруп къалгъаныма айып этме. Сени бла сёлеширге
умутум болуп, жолугъалмай тургъан л ы
беш жыл ёттю. Айтхан сёзлеримми халкъынга билдир. Аллахны динин, о л хар
нени да кёрюп тургъанын, ахшылыкъны,
аманлыкъны унутмаучусун сени юмметинг
эсте тутсун. Энди атыма жер салыннган эсе,
мен кете барайым, - деп, Леуан шыйых
кётюрюлдю.
- Угъай, угъай! Мен энди сени жылкъыгъа жибермейме. Алайсыз да уялып
турама, - деп, Эзит шыйыхны тыярдан
болду.
- «Сау бол» дегенни экинчи да къатлайма. Биреу ишлерге, биреу а аны мажарыргъа керекти да, жылкъыны мен жаз
башына чыгъарыргъа борчлума. Андан
сорагъысы уа Аллахны къолундады, - деп,
къонакъ арсарсыз жолгъа хазырланды.
Ол заманда Эзит аны тыялмады. Ызындан чыгъып, жюгегин тутаргъа болушуп,
шыйыхны атха женгнгил къоннганына бла
бет нюрюне къарап, сейирсинди. Атлы кёз
туурадан узайгъандан сора: «Я, Аллах, бюгюнден ары адамдан малыммы, ырысхыммы аямазыма Кесинг шагъат бол», —деп,
53
ны жюреклерин къыйнайды. Тиширыу не
айбат болса да, эр кишини сюймеклиги сабий болмагъан жерде узакъкъа бармайды.
Энди уа иш башхады: келинии ауурлугъу
женгип башлагъанлы, бир ай болады.
- Да мен... Да ол... - деп, шыйыхны хапарын бёлюп башлагъанда:
- Кесингден таматаракъны хапарын бёле
турма, ол иги тюйюлдю. Аллахны аллында
сени айыбынгнгы мен алама. Тейри онг
берсе, тогъуз айдан бла тогъуз кюнден ти­
ширыу сабий табады. Алайчыгъын эсинге
ал да, ала сорсала, сёзню узагъыракътан