Асмаран - 01

ТАУМУРЗАЕВ
ДАЛХАТ МАГОМЕДОВИЧ

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
ТИЛНИ (АЛАН ТИЛНИ)
АЛТЫН БЮРТЮКЛЕРИ
«АСМАРАН»
Таумырзаланы Далхатны энди жаратыллыкъ китабыны аты «Асмаран» деп,
алай боллукъту, Аллах айтса!
Бек алгъа «Ас-Маран» деген сёзню ачыкълай барсакъ тюз болур. «Ас-Маран» деп,
эки-юч тюрсюнлю, адамны кёзюн тогъундургъан, жюрегине ырахатлыкъ келтирген
уллу, гитче болса да, магъаналары болуп, халкъны аузунда жюрюген, таурухлу,
хапарлы ташлагъа айтадыла. Далхат жыйып, жараштырып, халкъкъа баян эткен
ташланы, къалаланы, Ас-Маран ташланы хапарлары жюзле бла саналадыла.
Сёз ючюн, Аналаны Шыйыхны эки тюрсюнлю тирмен ташларыны А зиягъа
барып, бери, журтубузгъа къайтып келгенича хапарла, адамланы сейирсиндирип
турурла. «Ас-Маран ташны», «Баянташны, «Голлуну», «Къараторну», «Тепана»,
«Къалакъны», Боташ-Батырны, «Элияны», «Алашаны», «Мисирланы Жамалны»,
«Ностуланы Юсюпню», «Ацыкъанланы Нохтар-Пашаны», «Этчеланы Юсюпню»
Далхат жыйып, жараштырып, къагъытха тюшюрюп, нота жазыуларын Аслан
Дауровха жаздырып, хазырлагъан 150 жыр халкъны аллына китап болуп келалмай
турадыла.
«Къарачай-Малкъар оюнлары» деген китаптагъы оюнланы атлары сёзлюкке
тюшмегендиле.
«Кушаш» - жер тырнаучу адыр, «Гымма» - питон, «Акъ-уллу» - акула, «тапхыт» - пол, «андау» - потолок, «айлау» - зал, «ардау» -оюнадыр, «мылжуук» - рапс,
«былтурма» - ол да рапсны бир тюрлюсю, ала кибик сёзле газетледе, журналлада
жерлерин табып, тилни байыкъландырыргъа керектиле. «Асмаран» китабында
повестле, тукъум хапарла кёплени къууандырырла.
Нартла кибик, таулу жырчыла: Атабийланы Мат-Герий, Мисирланы Хамит,
Тетууланы М ухажир, Гадийланы Мат-Герий, Къазакъланы Къаншау, Бегийланы Шамшудин, Зумакъулланы Далхат, Бегийланы Хусейин, Габойланы Солтан,
Мырзаланы Майрыш, Къайталаны Юсюп, Боташланы Мисират, Геругланы Хамит,
Бёзюланы Ахмат, жерни жауун чыгъарып сабан сюргенле, будай, арпа, зынтхы,
чурко ёстюрюп мал бакъкъанла, кертида жигитле эдиле.
«Ас-Маран» китапдагъы 1256 нарт сёзю, къумукъ халкъыны ыйнагъы Шийммахакъадини Алф батыры Мухаммат байхамбарны къызындан туугъан Хусейинни
динсизле бла кюрешхенини юсюнден эриулю дастаны къарачай-малкъар тилге
кёчюрюлюп, ол бусурман халкълагъа дарман болуп чыгъар.
Бюгюнлюкте шахарлада, элледе да «Голлу тойгъа келигиз» деп уллу къангнгалада
жазыула да Далхатны «Голлу» деген китабыны хайырындан болгъанын (2012 жылны март айында) унутургъа жарамаз. Уллу иш алайды!
Тауланы, жерлени, сууланы атларын ачыкълау ишлери да халкъыбызны эжиуюне
жарашып, ариу тауушланы чыгъарып турлукъларына кёзюм жетеди.
«Асмаран» китапны ауазы бла бирге Къарачайны Мара деген элини да хапарла­
ры ачыкъланырыкътыла. «Марагъан» маралла кюткен жер, кёп тюрсюнлю журт.
Жангнгы «Ас-Маран» китап Къарачай-Малкъар халкъына къууанч эшиклени
ачар!
«Ас-Маран» ташча, кёп тюрсюнлю китабыбыз сау, саламат келсин! Сау кече
узуну жырланып турсала, тауусула билмеген «Аталай», «Атарал», «Алты батыр»,
«Боташ батыр », «Зансокълары » кибик жырланы жангнгыдан дуниягъа жаяргъа
керекти.
Алгъарахта, белгили жырчыбыз, Газаланы Алим «Баян ташны» жырын къайда
табаргъаболлухту?» - деп, Далхатхаалай соргъанды. Ол жыр «Къарачай-Малкъар
оюнлары» деген китапны 153 бетиндеди. «Баян-таш» жырны «Асмаран» деген китапха салмасакъ, амалыбыз жокъ!
Думалачы Мамашланы Баянны ташыны жырын Таумырза улу Мырзаланы
Хамзат, Залийханланы Чокка айтханлай жазып, аны Чегем аузунда жыр л ап айланыучуларын даайтып, Аккайланы Хамза-Бийни дасагъынып, «Оюнла» китабына
салгъандан сора, Баянны ташыны айтхылыкъ жырын Мокъа Зан-Тууду такъкъанын, Къарачайда, Дагъыстанда, Къабартыда, Чеченде да жырлап айланыучусун
айтханды.
3
О, Баян таш, Къарачайны кёргенмисе? Ой-й-й!
Ныгъышында акъыл сёзюн эшткенмисен?
Акъ булут ха къарап тургъан къызы келип,
Кезлеу сууу ичиргенин билемисен? Ой-ой-ой!
Эжиую:
Сенден меннге ариу сёзню жеттиралгъан,
Атаралым жукълай болур Булунгнгуда.
Эжиу хар тёрт сырыудан сора узун тыртып эти лед и.
Къарачайны кёрмегенлей жашаялмам, ой-ой.
Таш кертмени къууут этмей ашаялмам.
Балдыргъанны тамырыны чирчигинден
Акъкъан балауузун эмалгъанман, ой-ой-ой.
О, Къарачай! Тауларынгда жукълагъанман! Ой -ой.
Ж език кибик гыпынгдан да ичалгъанман.
Кирли кёзю къарамасын къызларынга,
Сан минг жылдан бери бёленнген бузларынга! Ой-ой.
О, Баян Таш, Ж уууш худа кийик сюрюу,
Къапчагъайда жанггъар ташла турамылла! Ой-ой.
Айбат къызла къынгнгыр халы созамылла? Ой-ой.
Жырлагъан эт, Баян таш, къарап турма! Ой-ой.
Жырларыгъым келмейди бюгюн мени,
Къоргъашин къаяда къалды жюгюм энди. Ой.
Оу-хоу, алан, келчи бери, олтур былай,
Атаралым журт салгъанды жырла алай! О-о.
О, Баян таш! Къарачайгъа келсенг эди,
Ныгъышлада къартла ойнай кёрсенг энди! Ой.
Перекетни жаратылгъан жерине,
Салам берип, къууанып кетсенг эди! Ой-ой.
Шу айбатлыкъны белгиси, асмаран ташны къарындашы, «Баян таш», тауланы
жыр тауушу бла жарытып турурун сюймеген бир таулу болмаз!
Абайланы Сакийнат,
Таччаланы Владимирни къызы.
01.04.14 ж.
ТИЛНИ, ДИННИ ДА ЖОРУКЪЛАРЫ САКЪЛАНСЫНЛА
«Тил бузулса, дин да къурушады», - дегендиле, эсли адамла, жарсып.
Бюгюн къарачай-малкъар тил не халдады? - деген соруугъа, хар ким кесича жууап
берип, олтуруп къаладыла, тынчайып.
Билимли, эслиадамланыоюмларынакёре, бекалгъа, «тюзжазыунужорукълары» деп, «орфография сёзлюк» - дегенни орнуна салып, газетледе, китаплада, журналлада
эсленмей салынып кеткен орус сёзлени, тилде жюрюген тап сёзле бла алышындырыргъа керекти. «Проблема» дегенни орнуна, «жетишимсизлик», «акъчаны жокълугъу»,
«къарыусузлукъ» кибик сёзлени бирин салса тамамды?!
«Качество» - дегенни орнуна, «тынгнгылы» деп жазаргъа нек жарамайды?
«Сабан тынгнгылы сюрюлдю». «Чалгъыгъа тынгнгылы сап салдынг». «Къызчыкъ
ахшы окъуп, тынгнгылы билим алгъанды», - дерни орнуна, «качество» дегенни сугъуп, бузуп къоядыла, жарсытып. Тауланы, сууланы, жерлени атлары терс жазылсала,
ангнгыланмай къаладыла. Сёз ючюн: Мингнги-Тау, Коштан-Тау, Дых-Тау, Хонгнгуран, Къангнгоша, Медиан-Кезлеу, Шынгнган-Суу, Ала-Узун-Суу, Чайнашхы, ДюрметБашы, Догъууат, Ынчытты, Жемтала, д.а. сёзлени тауча магьаналарын баян этип, орус
тилге кёчюрюрге кереклиси кёрюнюпдю.
Алгъаракъта Бабаланы Сюлеменни китапчыгъыны юсюне къарап: «Бу китапны
аты «Атаммы китабы» деп жазылса эди, алгъан этерик эдим. «Атамы» дегени ючюн аллыгъым келмейди», - деп экеу-ючеу да бурулуп кеттиле. «Орфография сёзлюк»: атам­
мы, атангнгы, сангнга, мангнга, ангнга, тангнга, къангнга, - деп жазаргъа къоймайды!
Н. Ляпинкъол салгъанкъагъытныокъусанг(зам. м. 13.01.91 ж .). Ынчытты-Кёллени «Голубыеозера», Чирик-Кёлню - «Голубое-озеро» деп, адамланы жюреклеринкъыйнап турургъа керекмиди? Ол'а халкъны эркинлигин сыйырыу тюйюлмюдю? Не да,
ата-бабаларыбызны хыликкя этиуге саналмаймыды?
Гузеланы Жамалгьа: «Ахматланы Ибрагим бла сен жазып чыгъаргъан «Орфогра­
фия сёзлюкню» тюрлендириге заман болгъанмыды?» - десем. - «Киши ангнга къайгъырмайды. Акъчабыз да ж окъду», - деди да къойду. Халкъкъа акъча жокъду!
Бек уллу жарсыуубуз: «Газетле, китапла, журнала да оноучуланы къолларындадыла (Правительства и парламента), аланы оноулары болмагъанлай, тил айнырыкъ тюйюлдю», - дегенде болурму палах? Аламы жашатырыкъдыла бизни?
Хар кюн сайын Башир улу Арсенни махтау бла ачылады газетни биринчи бети. Тёрт
жылдан бери, аны къанат тауушуна тынгнгылап жашадыкъ. «Культ, керексизге бойсунуу, зойкъулланыу», - дегенлери ол болурму?
Шёндю газетни редакциясы, окъуучула бир бёлек сёзге жууап этерлерин тилеп жазгъанды.
Ачыкъ сёз бла айтханда: «Бу анкетагъа, махтар жанын тутуп, бир киши да айталлыкъ тюйюлдю! Къурум сёзлени орнуна, жараусуз сёз кибикле салынсала, ол тилни
халкъ алмаз.
Кимге керектиле ыйыкъ сайын чыгъып тургъан гороскоп л а? Энди таулуланы, болмачы, тузу-мыстысы болмагьан «язычество» бла байламын кючейтириксе? АлаймыДЫ?
Болгъандыла бизде тукъумла, алгъын чалгъыгъа, сабаннга, юйге мурдор салыргъа
тебирегенде, ахшы, жарашхан кюн лени сайлау. Бёзюлары «Кёк-Ташха» табыннгандыла. Сумайлары «Айланнган-Ташха» барып, аны къатында къой союп, ашап, ичип, тепсеп, ойнап, садах атаргъа юйренип, къайта болгъандыла.
Гороскопланы, андан-мындан алыннган кёчюрмелени къоюп, газет халкъныкъы
эсе, ма аллай затланы жазып, кёмюр тауларыбызны сартларындан базынайыкъ айтыргъа! Азамат улу Бодуран «Хонгнгурандан» атып, садахыны огъу тюшхен жерде юй са­
лып, жашап башларын Абайланы Сосуран айтханды. Аллай хапарла, хазыр болалмай
тургъан - таурухла, бюгюн халкъкъа келалмай турадыла. Газетибиз аланы туурагъа
чыгъарса, магьаналы болур эди.
«Хорбадын» деп, тауну башында кийик хайыуанла туруучу жер барды. Ангнга жер
демей, «кийик кютюу» дерге жарайды. Хапаргъа кёре, Сырмахан деген ариу къыз, ата­
сы Арын бла бирге Хорбадында ишхилди, наныкъ жыяргъа барады. Жыл сайын барып,
Къазакъланы Арын, анда кийиклеге да тиймегенлей, кеси эчкиле жайып, байыгъып
къалады. Аланы газет унамайды. Сырмахан'а, эчки сюттен бишлакъла этип, Чегет5
Элге ташып болады. Заманы жетип, уллу къыз болгъандан сора, Сырмаханны Бегийланы Мусагъа эрге бередиле. Алай бла, Арынны киеую Муса, Сырмахан бла андагъы
маллагъа ие болуп, жерни аты да «Бегий-Къыры», халкъкъа белгили болуп къалады.
Сырмаханнга халкъ такъкъан жырны бир-эки айрынын (тёрт сырыу - четыре стро­
ки) жазып, эшттирип къояйым:
Сырмахан ариуну кийик сюриую,
Ала акъла, къаралада болурла.
Боран-желден да бугъар кибик,
Таш къала да алайда салырла.
Сырмахан чепкен сокъкъане анда,
Бойу таш чилледен тартылып. ( ётюрюк чилле)
Чепкенни у а Тау Артындан келип,
Алалла эбизеле айырып.
Бюгюн Ачемез тургъан, Хорбадын-Къулакъ, Бегий-Къыр да, не магъананы жюрюткенлерин, алай да нек айтылгъанын халкъ билирге керек! Аллай затла газетни
окъурча этер эдиле.
«Билим бериу система», «ми ллет проект», «качестволу билим», «жашау проб л емасы», «педагог болуп ишлейди», «адамланы письмолары», «афферентная терапия»,
«бизни проблемабыз», «ол шофер болуп ишлейди», «директору болуп ишлейди», - дегенча айтымлада, оюмсуз салыннган, керексиз сёзле, тилни къыркъып къоядыла.
Айтымладагъы «система», «проект», «качество», «педагог», «письмолары», «аффе­
рентная» кибик сёзлени орунларында таучаракъ айтылса ахшы болур эди.
Къалай-алай болса да, мажарып, акъча табып, жер, суу, тау атланы бир сырыугъа
келтирип, уллу китап этип чыгъармасакъ, тилибизге, динибизге да уллу жартылыкъ
келгенлей турлукъту. Ол иш тамамлансын.
Аллай жер атланы жюрюткен аппаланы, аталаны, ынналаны акъыл сёзлери: «тау
башында жумуртха бишмез», «къамажакъ, къумурчха тауда болмайдыла», «къанатлыла юйлеге жууукъ жашайдыла», «жара бийикте терк сау болады», - деген эсли сёз­
лери кёлде сакълансынла.
- Халкъ алай нек айта болур эди?
«Налчыкъ» деген сёз бизникиди. Аны уа адыгла алып, «Налшыкъ шахар» деп къоялла. Биз'а, сёзню ортасына жумушакъ белгини сугъуп къоябыз. - Нек? - Барда бил!
Герпегежден Барамтагъа дери тартылгъан сыртха «Налжик- Сырты» дегендиле.
«Налжик» турсун! Жарты нал «Налжик».
Таумырзаланы Далхат ,
жазыучу.
08.10. 2013 ж.
Юч къычырымдан кёп бармай, тынгнгылы ишленнген баугъа жетип, эшиклерин
ачып, ичине киргенлеринде, Атарал къыркъыллыкъ къойланы къатында:
- Ата, бу ариу малла сеникилемидиле? - деп соргъанда, аны «ата» дегени думалачыны кёлюне алай хычыуун тийди,
алай жумуш акъ эштилди, жаш туугъан
да Думалада, аны юйюнде ёсхенча, алай
кёрюндю.
- Хоу, балам, была бизникиледиле. Тамбла къойланы къыркъып башларыкъбыз да,
сен мангнга бек керек боллукъ эдинг, —
деп, думалачы арсарлы айтханлыкъкъа,
Атарал мычымай:
- Ата, мен сени ж умуш унгнгу этерге
келгенме. Мангнга сен аталыкъ эт, - деп,
керти кёлю бла айтханда, атагъа дунияда
хар зат да женгнгил, махтаулу, магъаналы
кёрюндюле.
Къойлары терк окъуна къыркъылып,
къочхарлары сатылып, тууарларына бичен
ишленип къаллыкъча, алай болду.
- A-а, Баян, биягъы сен эртте аякъланнганса. Кюн ахшы болсун! - деп, къоншусу саламлашханда, къонакъбайны аты
«Баян» болгъанын Атарал анда билди.
- Сау бол! Мамашлары мал къылыгъы
билгенлерине шеклими эдинг да? - деп,
Баян лакъырда этсе да, аны малгъа кёлю,
ишге къолу, ушакъкъа сёзю жарашханын
Атарал ангнгылады.
Ол заманда, малкъарлы жаш къойла­
ны къыстап, гелеулю сыртха чыгъарды.
Чыпчыкъланы учуп бара жырлагъанларына, макъыра туруп да, къойла кырдыкны
жулкъуп баргъанларына, кёкдеги къушну
бийикден алашагъа тюшюп келгенине бирден къууана билген жашны энди жангнгыз
бир мураты барды: «Баянны жюрегини
ыразылыгъын алып, хар не ишни да ангнга
кёре эте билирге юйрениу».
Малланы орунлагъа жыйып, ийнеклени саууп, сютню жаратып, атланы башларындан тартып, Баян бла Атарал кечирек
къайтханда, сау эл алагъа къарай эди. Ба­
янны къонакъ жашыны ишхе ийлешхенине сынчыкълап къарагъанла: «Кёрюрсюз,
билирсиз, ангнгыларсыз, багъаларсыз, бу
жаш бир айтхылыкъ адам болмаса!» - деп,
бир бирлерине айта, Мамашланы Баянны
юйюне жангнгы жаш бла уллу огъурлулукъ келирине ийнана эдиле.
Атарал эртте туруп, тёгерекке-башха
къарап къайтханда, акътуякъ тор тайны
башындан тартып, аллына келе тургъан
Баянны кёрюп:
- Эртенинг ахшы болсун, ата! - дегенинде, жашны акъылы, эси да, адамлыгъы да
болгъанын Айдо улу ангнгылады.
- Жашым, тайны элт да, суу ичир, сора
къоз тенгли тёгерек ташчыкъланы юч жюз
отуз бешисин къапчыкъкъа сала кел, - деп,
экижашар тайны нохтасындан Атаралгъа
туттурду.
Жаш суу бойнуна кеткенлей:
- Атарал тюз ниетли, ариу къанлы,
кёргенни кёзюнден кетмез кибик, жигит
боллукъту, - деди Баян.
Къатыны ышарды, алай эрини сёзюне
жууап этмеди.
Къайтты жаш, бир кибик тёгерек ташчыкъладан этегин толтуруп, тайны да
быкъыгъа тагъып:
- Бир ариу тёгерек акъ ташчыкъла бар
эдиле да, аланы алмадым. «Акъ ташны
къолунга алсанг, ийнегибиз къуруп къаллыкъды», - деучю эди анам. Ол эсиме тюштю, - дегенни айтты жаш.
- Тюз эткенсе, жашым. Бизни малларыбыз да сеникидиле. Ала кёп болсала,
желинлери сюттен толсала, башыбызгъа
хайырды. Энди уа ташчыкъланы къап­
чыкъкъа къуй, башынга сал, тайчыкъны
да нохтасындан тартханлай, къойларыбызны къатына бар. Андан сорауа, ишингнги тамамлап, ингнгирде юйге къайтырса.
Тайны нохтасындан тартханлай, таш л ары
бла къапчыкъны башынгда элтип, келтирип турлукъса. Кюнден айтып турмам,
хар эртен сайын бир таш къошарса да, ол
халда къапчыкъны кётюргенлей, барып,
кётюргенлей келип, таш л аны саны бир
минг юч жюз отуз беш болгъан кюн манг­
нга айтырса. Андан сора не этерингнги
мен билирме, - деп, экиси да къош таба
кеттиле.
Келишли сабий - Атарал, Думалада ёс­
хенча эди. Ташлары бла къапчыкъ башында, тайны да нохтасындан тутуп, Атаралны
сол жанында, къызгъыл байтал юсюндеги Баянны онг жанында кёргенле сормагъанлай, ала не хыйсапдан баргъанларын
бил лик тюйюл эдиле. Къош аллында айланнган боз парий иесини аллына келип,
уллу къуйругъун булгъады. Эки эгерчик
да, къайдан эсе да алайгъа жеттиле.
- Атарал, балам, бюгюн къойланы къыр­
къып башларыкъбыз. Терк окъуна от эт да,
къазанны ас, къонакъла да келирге боллукътула, ашыбыз эркин болсун, - деп,
Айдо улу къыптыны, аякъ байлауланы
да хазырлап, къол жетер жерге салды да,
къойланы тёш аллына къыстап, ийнеклени
сауаргъа кетти.
8
кётюрюп келип тургъанынгнгы да эслейбиз. Сенича адам аны къолуна тюшерге
керек эди да, табылдынг, жанчыгъым. Ны­
гъышта жашау ма алайды. Аман, ахшы да
бизни кёз туурабыздадыла. Сен алкъын
биле болмазса, атангнгы эки жашы да
Къарачайда аталыкъны къолундадыла.
Аланы келир заманлары жетеди, къаллай
жаш л а болгъанларын кёрюрсе. Алай, Ата­
рал, ангнгылап къой: сен кел ген л и Баян
дуниягъа башха тюрлю къарайды. Эшта да,
къачан болса да, сен аны аллына келиринг
белгили болур эди. Энди: «Думала - Баянсыз, Баян Думаласыз болмасынла!» деп, халкъ аузунда жюрюткенин а сен билирге керексе. Мамаш л аны Баян бизни
ма аллай адамыбызды, - дегенде, алайда
тынгнгылап тургъан жашланы бири сёз
къошмады.
Арлакъта учуп айланнган къарылгъачла
да, тёгерекке къонуп, тынгнгылайдыла.
- Насып л ы бол, акъсакъал! Сени хапарынга тынгнгылагъаным неден да ахшы
эди. Айдону атасы - Огъурлу, аны атасы Туууза Ахсынны жашы эсе, аланы алкъын
мангнга Баян айтмагъанды, - деп, Атарал
ныгъыштан кетти.
Кюнню кече алышындыра, айдан жылла
тола, Атарал да эртен сайын ташчыкъланы
къапчыкъкъа ата, къапчыкъ да ауурлана, кётюрген баш да сезе, тай да жеткен
ат болгъанда:
- Ата, бюгюн ташланы саны бир минг
юч жюз отуз беш болгъанды! - деп, Атарал
къууанып айтты.
Энди ат, алай бош угъай, керти чагъыдыйгъа айланып, акъ туякъларыны тюрсюню кёз къаматырчады. Асы л хайыуан
ауузлугъунчайнап, жеринде тепсесе, пырхылдап, иесин чакъырса, аны адам тилин
бил ген сунаса. Жашны къууанч макъамлы
сёзюн эштип:
- Алай эсе, бюгюн мен той этеме. Кесинглей маллагъа бар да, хар ишни тамамлап
къайт. Тюш артына мында бол. Атны элтме,
тансыкъласын сени, - деп, Баян оноуун
айтып бошагъынчы, Атарал, таш л ары бла
къапчыкъны да башына салып, ичинден
Думал аны жырыны макъамын къатлай,
жолгъа тебреди.
Жанхотланы Архот айтханлай, тойну
болгъанындан эсе, «боладысы» сейирликти. Тюш артында Атарал юйге келгенде,
бек алгъа атыны жерленнгенин кёрдю!
Къайнай тургъан къазанланы тёгереклеринде айлана, шапала неле айтханларын
ангнгылагъан къыйынды. Арлакъта, олту-
Къарап-къарагъынчы от жанды, къазан
асылып, ичине суу къуюлду. Ол кезиуге,
къой да союлуп, хазыр эди. Къолу къолдан
озгъур жашны этимлилигине бюсюреп:
- Балам, бирден асыры кёп ишни этесе,
олтуруп солугъан да эт, - деди ата.
Баян, къой къыркъыргъа хазырланып,
уругъа тап жарашты. Атарал къойланы
эки-экиден келтирип, къыркъкъан да кеси
этип башлагъанда, Баян, асыры къууаннгандан, бёркю кёкке жете эди. Кюн батаргъа элли къойну къыркъып, жюнлени
къуштулла этип, бир жанына салгъандан
сора:
- Ж аш ым, бюгюн ишни бошадыкъ.
Тамбла эрттерек келип, жюз къойну къыркъырча болмасакъ, жарамаз, - деди ата.
- Юйге бармагъанлай, бюгече мында
къалып, эртенликде къыркъып бошасагъ а? - деп сорду Атарал.
- Угъай, балам. Сен таш къапчыкъны башынга салып кётюргенлей, тайны
да нохтасындан тартханлай, кюн сайын
баргъан, келген да этип турлукъса. Мангнга сени жумуш унгдан эсе, ол багъалыды, - дегенде, жаш атаны муратын толу
ангнгылады.
Он кюн къойланы къыркъып, кёп бишлакъ, жау хазыр л ап, союм къочхарланы
да айырып, биченнге чыкъкъанда:
- Бар, ныгъышта бир кюн олтуруп кел.
Ныгъышны жашауу бла да шагъырей болургъа керексе. Ол адетни да билип къал, деп, Баян юйге жибергенинде, жаш аны
хазна ангнгыламады.
Болсада, тизгинли кийинип, экинчи кюн
Атарал ныгъышта кёрюннгенде, бир къарт
аны не мурат бла келгенин билгенча:
- Жашчыкъ, атангнгы мал жюрютюуюн жаратхан болурса? Аллай чёрчек, къолундан келген адам дуниягъа жаратылмагъанды! Жаратылгъан эсе да, биз аны
кёрмегенбиз. Ол болмаса, бёрюню къуууп ким тутарыкъты, айыуну тюбюне ким
салаллыкъты? Къуууп, тюйюп, жиберип
къойгъандан сора, бёрюле аны ыстауатына
тиймегендиле. «Баян къой къаркъса, бичен ишлесе - ангнга жинле болушадыла.
Уллу Тейри ишин мажарып турады», дегендиле. Аны къолу на бычакъ тюшсе,
къарап-къарагъынчы не къой, не ит, не
тууар сыфатлы зат ишленип къалады.
Малларын а, кёрген болурса, ауруусуз,
къоранчсыз ёседиле. Сени уа, жашчыкъ,
аны къолунда ёсеринг уллу насыбынгды.
Кёрюп турабыз, кирли кёз къарамасын,
айтханын этип, тап ёсесе! Эртен сайын
къапчыкъ бла ташланы кётюрюп барып,
9
руп, лахор эткен жюзжыллыкъ къартладан
бири, Атаралны къатына чакъырды да:
- Ариу жаш, бюгюн сени акъыл-балыкъ
кюнюнгдю, онсегиз жылынг толгъанды. Бу
сыбызгъыны сангнга ишлегенме. Муну да
согъуп, Думаланы жырын айтырса, - деп,
къаты къучакълады.
Чегемли жаш ла, чыгъыдый атлыла,
жыйылып, Атаралны къатындакюле, тартыша, улхардан лахор туудура тургъанда,
Баян, алайгъа келип:
- Атарал, бюгюнню сенден эсе, мен
ашыгъып сакълагъанма! Мени жюрегимдеги къууанчны сен артта, отуз жылдан сезериксе. Сангнга, бизни къартларыбыздан
бири, Мамашланы Сары айтханлай, бюгюн
онсегиз жыл толгъанды. Тутушургъа, ат
юсюнде жюрюрге, кёп оюнланы этерге,
ариу сёлеширге, тынгнгылай, ангнгылай да билирге юйреткенме, - деп, Баян,
къууаннгандан кёлю толуп, къартла таба
кетти.
- Жашым, бу сыбызгъыны сангнга берген Мызы л аны Дугъурду. Аны сен сокъ,
Думаланы жырын а мен айтайым. Аны
жыры, согъууу да къыйындыла. Ариу
тауушну был лай кюнде халкъ эштсе, бир
ёмюрге унутмай барыр. Бир кёр, жаныммы
къыйыры, - деп, Баян жырлап, Атарал
согъуп тебредиле.
«Сиз, - дегенди, - кюнчыгъышха барыгъыз,
Дуниялыкъкъа андан сора базыгъыз».
Ас кишиле кёп заман жашадыла,
Леуан шыйыхны къошуна бардыла.
Аны къошу нюр жанады жарыкътан,
Ашар ашы болуп къолан балыкътан.
Кюн кёзюне бир къараса къууанып,
Жылы озар аны бла жубанып.
Азмылла Думалада омакъ къызла,
Жер тептирип тепсеген субай жашла?!
Ат ал ары буздан бешик кеселле,
Аналары къара будай элейле.
Кюн чыкъкъанды Думалагъа жарытып,
Ас кишини къара къойлай арытып.
Йеуан шыйых алгъыш этсин таулагъа,
Аны къаргъышы жетсе эди жаулагъа.
Сиз келигиз Думалагъа ойнаргъа,
Ас къызлагъа ариу къылыкъ къояргъа.
Къыз оюну - кече чепкен согъууду,
Аны жыры ал ты къыллы къобузду.
Ой, Думала, Думала, тур, кетейик,
Элибизге кюн батхынчы жетейик.
Думала туралмады, арыгъанды,
Жашын кёрюп, жулдузча жарыгъанды.
Ас кишиле ариу кенгнгеш этедиле,
Намаз ташны Думалагъа элтедиле.
Леуан шыйых къолан ташта жатады,
Дуниялыкътан керти хапар айтады.
Уо, Думала, Думала, ой, алан,
Дум-ала чыгъып келсе, уяламын.
Ол ариу къыз уянмаса, мен энди,
Дуния батмазлыкъ суналмайман.
Шыйых келди, ас кишиле турдула,
Андан сора кёп хапарла сордула.
Баллат агъачында шыйых жашады,
Асла бла бирге къыйын ашады.
Думала, къыз къаяда жашагъанды,
Жаратылып, къышха, жазгъа къууаннганды.
Алгъыш айтып, жолугъуп жашагъанды,
Кюн сайын токъсан тогъуз сёз соргъанды.
Келигиз, биз Думалада ойнайыкъ,
Къызыбыздан керти хапар сорайыкъ.
Думалада къызны сютлю маллары,
Ёмюрледе жашасынла сынлары.
Уо, Думала, Думала, эл салайым,
Ёстюрген къызынг бла къаргъанайым.
Уо, Думала, Думала, мен барайым,
Шу айбатлыкъ сендеди, ён салайым.
Уо, Думала, Думала, эл багъасы,
Бу жерл еде жашайды аны агъасы.
Уо, Думала, Думала, биз келгенбиз,
Ариу кёзлеринге сейир эткенбиз.
Думаланы башында жыйылдыла,
Ас кишиле, уллу кенгнгеш къурдула.
Кенгнгешлери ол болду: «Атланайыкъ,
Жаратхан Тейрибизге къапланайыкъ.
Шукур болсун жаратхан Тейрибизге,
Ийман келсин Думала жерибизге!
Ай, ариуум, бу жерлени кёрсенг а,
Ас кишини къыйматлыгъын сезсенг’а?
Тейрибизни къолунда къар къаясы,
Думаланы бетинде къыз тамгъасы.
Къыз тамгъагъа къарагъыз, къууаныгъыз,
Андан сора ашыкъмай туралыгъыз».
- Сау болсун Зан-Тууду! Ахшы жыр
такъкъанды. Аны алан халкъы ёмюрде да
унутмаз. Жаным, Атарал, Дугъурну сыбызгъысын сен а бек тап сакълайса. Хар неге да
хунери болгъан ахшыды. Сыбызгъынгнгы
тауушу атынгнгы омакълыгъына ушайды,
адамны жюрек дыгъылын къозгъай! - деп,
Дугъур жашны согъууун махтады.
Ас кишиле келелле, къууаналла,
Нёгерлени ахшыларын сурайла.
Ол заманда дум къара къой келеди,
Кишилеге адам сёзюн береди.
10
- Баян, Мамашлагъа сени Аллах къызгъанмасын! Бу сукъланчлы ёнюнгнгю
учуууна тынгнгыламагъанлы танг кесек
заман болады. Жырдан ахшы дунияда не
болур?! «Ай, ариуум, бу жерлени кёрсенг а,
Ас кишини къыйматлыгъын сезсенг а? » деп, къалай тап айтханды Мокъа улу! Ол
малкъарлымыды? - деп, Дугъур Баянны
кёзюне къарады.
Адамла уа, энтта жыр айтыллыкъ сунуп,
тынгнгылайдыла.
- Къара шинли, уллу санлы, Атаралгъа
ушаш, ариу киши, къарыуу бла кёргенлени
сейирсиндирген, Мокъаланы Зан-Тууду
чегем л и къыздан туугъанды. Мен аныча
жырлаялмадым. Ангнга тынгнгыламагъан,
айтханлыкъкъа ийнаналлыкъ тюйюлдю.
Буруу-Аллында Зан-Туудуну жырына,
бир кере тынгнгылагъанма. Я, Аллах, ол
къаллай киши эди! Жырлагъандан башха
аны иши жокъ сунар эдинг. Алай, Леуан
шыйыхча, аны тилеги къабыл болгъанды.
Ол юйреткен атланы жарышта тёрт аякълы
озар амалы жокъ эди, - деди Дугъур.
- Бу жыйылгъаныбызлай, аны юсюнден
бир улхар эштип къойсакъ, ахшы болмазмы эди? - деп, тепсегенден къанмаучу Баян
Дугъурну инбашына тийгенде:
- Былай эшткенме. «Жалпакъ-Башындан арлакъ, кюнбатыш жанына баргъанлай, «Жюрекле» деген жерге чыгъаргъа боллукъту. Мокъалары алайда
тургъандыла. Кюз артында къош ха биреулен келип, ахшы, семиз тууарны тас
болгъанын айтханды. Ол келирден алгъа,
къошта жашла тууарны урлап сойгъанларына Зан-Тууду ачыу этип: «Андан эсе мен
ёлге эдим. Сояргъа жарарыкъ малыбыз
кесибизде бола тургъан лай, ол огъурсузлукъну нек эттигиз?!» - дегенни айтхан­
ды. Айтсанг айта тур, болгъан аман ишни
артхамы къайтарлыкъса?
Отта къайнай тургъан къазандагъы эт
урланнган тууарныкъыды, сыдырылып
алыннган тери —эшик артында, къарагъанлай, иеси танырыкъты. «О, Тейри, я
Аллах, къазандагъы бише тургъан этлени
къалдырмай бюйрекле бла жюрекле этип
къой! Тилегимми къабыл, жюрегими сабыр
эт», - деп ичинден, тышындан а:
- Къонакъ, къара кесинг, къазандагъыла былтырдан бери жыйылып тургъан
жюрекле бла бюйрекледиле, - деп, жюре­
кле бла бюйреклени къалдырмай ашлаугъа
Зан-Тууду кеси чыгъарып салгъанды.
- Сени тукъумунгнгу уручулугъу, ке­
синг да ол заттан къуру болмагъанынг,
жырчылыгъынг, уллу кючюнг, оюмлаучу
башынг, къарыусузгъа болушуучунг да
мангнга белгилидиле, - деп, ол ингнгирде
эт ашап, шорпа, боза да ичип, эл бла бир
алгъыш да этип, Зан-Тууду берген къысыр ийнекни да сюрюп, къонакъ къоштан
кетгенден сора, Мокъалары болгъан ишхе
сейир эткендиле.
Ол кюнден сора жерни аты «Жюрекле»
болуп къалгъанды. Ол ингнгирде Аллах
Зан-Туудуну тилегин къабыл этип, бетин
уялтмай сакълагъанды. Андан сора ЗанТуудуну сёзюне уллу магъана бергендиле,
сыйлы да кёргендиле. Мокъалары, урлагъанларын да къоюп, жырдан, жомакътан
да юлюшлю болуп, «Жюрекледе» къошларында къонакъ л а сыйланып, алай жашагъандыла, - деп быллай хапар айтханда, ангнга ийнаннганладан эсе, ётюрюкке
санагъанла кёп болгъандыла.
- Ата, аны юсюнден энтта да бир зат айтчы, аны мен къалай эсе да, сюйюп къойдум.
Башхаладан тюрлю аны къылыгъы, адети
да болур, - деп, Атарал дагъыда тиледи.
- Жаныммы къыйыры, о л кишини
юсюнден айтып турсам, тамблагъа дери
да тауусмам. Сора, ат чариште уа ким чабар?
- Андачаба-чаба турурбуз. Зан-Туудуну
сартындан биз бир къауум затны ачыкъ
этип къояргъа керекбиз, - деди Атарал.
Арлакътан, берлакътан да келип, Сарыны тёгереги къалын болду. Кеси да къууанды.
- Нарт-Уя-Тамагъында атын да бошлап,
жамычысын тюбюне атып, ат жерин, сауутун жастыкъ орунуна салып, жукълап
тургъанлай, уручула атын сюрюп кеткендиле. Туруп къараса - ат жокъ. «Энди у а
не хадагъа этейим? Кёрген адам иш болмазмы?» - деп, ат жерин, жамычысын да
къолтугъуна къысып, уллу жолгъа чыгъып, ёрге-энишге озгъанлагъа сорса - кёрген
чыкъмайды. «Тейри, ким эсе да, айлана
тургъан, узагъыракътан келген, бел ги­
ли уручуду», - деп, Астанатха (Хасания)
тигелеп, бир бызынгнгылыдан ат тилеп,
ангнга минеди. Ол дунияда Зан-Туудуну
танымагъанмы боллукъ эди! Салып, УзунКъалагъа барады - тапмайды. Андан ары,
Терк-Башына кетеди да, базарда айлана
тургъанлай, кесини атын сатаргъа чыгъа­
рып тургъанлай кёреди. Сёз айтмай, тёгерегинде айлана, арлакъкъа-берлакъкъа
бара, уручуланы юч-тёртюн санайды. Атны
алыргъа келгенле уа: «Да бу Зан-Туудуну
атыды да, бери уа нек тюшхенди?» - деп,
алыргъа, сорургъа да базынмай, кенгирекни оза болгъандыла.
11
Андан кёп тёзалмай, Зан-Тууду «сатыучуланы» къатларынабарып: «Меналама.
Атны багъасын айтыгъыз, иесин да кёргюзтюгюз», - деп тохтайды. Багъасын да
айтып, «иесин» кёргюзтгенлей - бир къара
узун, Мокъа улудан аз алашаракъ. ЗанТууду бир ургъанлай, эки тёппе тургъузуп
жибереди. Ал айда сюелгенлени да тыйып:
«Атыммы жерин салып, кюмюш саплы
къамичимми, жибек кишенни да табып,
былайгъа келтиригиз», - деп, муратын
къысха айтады.
Алайдан узаймай, ат жерин, къамичисин, кишенин да мажарып, къыйналып айланнганы ючюн, ат багъасы ахча да берип:
«Аллах бла тилейбиз, жойма бизни. Шай­
тан жангнгылтханды. Сени таныгъаныбыз
иги окъуна болду. Энди бу ишни къоярбыз», - деп, жалынып, уручула жырчыгъа
аты ючюн, эки кере тёлеп кеткендиле. #
- Ата, Зан-Тууду аллай ахшы, айтхан
сёзю къабыл болуп къалгъан, жарлыгъа
малын берип къойгъан киши болгъан эсе,
ол алгъын урлап нек тургъанды? - деп,
Атарал кёлю бла сорду да, тёгерегиндегиле
таба бурулду. Сейирсинип, аланы да тебериклери келмейдиле.
- Жанларым, Зан-Тууду аманлыкъ
затланы жаш заманында эте тургъанды.
Узалса да, маллары, мюлклери кёп, бай
жерлеге барып, ачытып къоя эди. Урлагъанын да атсызлагъа, малсызлагъа берип