Асмаран - 49

сары гюлчюклери болгъан мылжуук деген хане,
сабанны оргъандан сора, басып, тирлигин жыйса,
аны къара бюртюкчюклери ашлыкъ бла (арпа)
къатыш боладыла. «Мыкауак татыу эте», - деп
ачхыл татыулу гыржыннга айтадыла.
МЫРДЫУАРТ - малны бёрю ашаса да, адам
урласа да, бир къыргъау белгиси табылады. Ол
мырдыуартты.
НАМАЗ-ТАШ - Чегем ауузунда, Думалагъа
бурулгъан жерде, ауур, жасы, экеу да намаз этерча таш. Намазчыны тобукълары, мангнгылайы
тиерча, суу сакъланнган чунгурчукълары сейирликдиле.
САЗЫН - ылытхын бла таш тутханда, ангнга
болушлукъкъа тюбюне ташчыкъ саладыла. Ол
таш, агъач да болур. Ол сазынды.
СЁМЮР - боза сюзгенде керек адыр. Кенг,
ортасы тешик эм батыу болады. Тёгерегинден
жыйылып, боза тешиги бла ичине агъады.
СИЛПИ - суу бойнунда биткен алаша, чачылма, жараусуз чырпычыкъла. «Башынг да силпи
кибик», - деп андан айтылгъан болур.
СУЛДУРГЪУЧ - кёпюрню эки къулагъын
бирге жыя келген агъачла.
ТАЛХУРУН - мал биченни не ариу ашаса да,
адам биченни къалдырмай жыяргъа кюрешее
да, мурусу, чёбю къалады. Талхурунсуз жыймаз
адам.
ТАЯН-ТАШ - таулада жангнгыз таш, ёререк
тургъан ариу таш, тюз жерде да сюелирге болур.
Аллай ташны къатында жолоучу, кеч къалса,
къоркъмай, къалыр.
ТЕЛЧЕ - къурушхан ауруу, адамны санлары
тартынып, тюзетилмей къаладыла, андан сау
болгъан бек къыйынды.
ТЕРЛИК - ат жерни ичинден салыннган гит­
че жауурлукъчукъ.
ТИЕК - беш-алты арышын узунлугъу бол­
гъан чыбыкъ. Аны бла жукълап тургъан жыланны уятып, кетмеге къойгъандыла. Бюгюннгю
«дистанционка» ол болур.
ТОБУЛГЪУ - къамичи сап андан итлинеди,
тау тюплеринде, кюннюм жанларында ёседи,
къамичи сапха къаты агъач, не жарылмайды,
не сынмайды.
ТОМПУУ - бир затны кеси кёрюнмегенлей,
узакътан къарелдиси билинсе, келе тургъан
къарелди не арба, не улоу болгъаны алыкъын
билинмейди. Ангнга орусча силуэт дейдиле.
ТОСТУГЪАН - «Ич-ич», - деп, тежеп къысхан, къаты болгъан. «Тостугъанлайтолайыкъ», дегенни, магъанасы уа, аллай адамча, тояйыкъ
дегенни магъанасыды.
ТОХАНА - тап къуралгъан омакъ отоу, аллай
отоу юйню теренинде болады, ары тыш адамгъа
кирирге жарамайды.
ТУЗСУННГАН ТЮП - хурулада биткен дарман хане, тюбюнде да, жууаны тюбюча, бюртюкчюгю бла, кеси сютлю, ийиссиз болады.
ТУХАМИЛИК - къойну этинден тюшхен
жау кесекчикле, ичинден алыннган жау кесекле
алагъа къошулмайдыла, аланы татыуу башхады,
аланы жёрмеге къошуп байлайдыла.
ТЮЙМЕК - къарын ауруу, буруп къыйнайды, тюймек теш ип, сылагъан кибик этсе, иги
кёрюнеди.
УЛУКУР - сабан агъычны жер жырып бар­
гъан темирине айтадыла. Орусча аны аты лемехди.
УРХОДУК-ТАШ - къутургъан суу бир ж а­
нына атхан, кир кёмюк кибик, уллу, ууакъ тешикли женгнгил таш, сууда батмайды, таулада
анда-мында тюбейди.
УРФО - къаралдым тюрсюнлю жылтырау­
укъ таш. Аллай ташны къабырны баш жанына
саладыла.
ФЫТАУ - гебенлени бирге жыйгъаннга ай­
тадыла. «Нартюкню фытау этип къурут», - десе,
эки-юч бёлюп къурутханнга айтадыла.
ФЫТЧАН (фытцан) —мараучу кесине бугъаргъа эткен орунчукъ, кийик келир жанындан
таша жерде этиледи.
ХАКЪЫ - къумач сокъкъан фабриканы ким
да кёргенди, алай анда бек керекли затыны атын
уллула болмасала, хазна адам билмейди. Ала
кисиуледиле. Кисиулери тюз тыякъладан бла
шынтагы халыладан этиледиле. Аланы жюрюткен адам биледи - ала, илгиклеча, бир бирлерине илинедиле. Аланы илиннген жерчиклерине
«хакъы» дейдиле.
ХАТЫМ — баразналагъа суу тенг барыр
ючюн, аз-аздан ачып, бёлюп хатымла бла жибередиле.
ХОМЕЛЕЙ - адамны богъурдакъ тюбю кёбеди (туберкулёз гортани, щитовидной железы),
аны терк бузаргъа, ашландырыргъа «жашилленнген» деген хансны чапыракъларын салып,
байлайдыла.
ХУЖАН - эки чалман этип, ортасына жылылыкъкъа бичен, салам саладыла, хужан олду.
362
ЧАГЪЫДЫЙ - (диалект цагъыдый) - къарагъанда аламат кёрюнмесе да, чайхан заманда
озгъан ат. «Аягъы от чагъа эди» деген сёзден
къуралады.
ЧЕРЕМПИС - къой кютерге, жалчылыкъкъа кирип, къоранч этип, жыл саны тауусулуп,
(ауруудан, палахтан да болсун) хакъсыз чыкъкъаннга айтадыла. «Черемпис чыкъкъан жалчылай», - деп ауузда сёз барды.
ЧИЯПСА - терсейген, эки саны бирден кёпкен ауруу.
ЧЫРАКЪЛЫКЪ - темирден, эки-юч айы­
ры нарат агъашчыкъланы салып, жандырыргъа
этиледи (подсвечник).
ЧУЛХУРУМ - (цулхурум) - къойлагъа туз
берген жерге кырдык чыкъмайды, аллай бёлекбёлек жерчиклеге айтылады.
ЫЛЫЗГЪЫР - малла чаллыкъны танг эртен
малтап кетдиле. Аланы къайры баргъанларын,
кимникиле болгъанларын ызы бла къалауур терк
табаргъа боллукъту. Тауча - ол ылызгъырды.
Таулу, арбасына да минип, къарны токъ, кёлю
жарыкъ, жырлап кетип барады. Алай ол теке
къапчыкъны аузу бошайып, тёгюле баргъан
нартюкню уа кёрмейди. Аны артындан келген
жолоучу уа: «Ай, бёрю барсын юйюнге! Сокъурмуду бу?! Бу ылызгъырны кёрмей барады», - дер.
Кесин жыйыштырмагъан, кирли, ынтышсыз
адамгъа да ылызгъылы дейдиле.
ЫЛХЫНИК - тёрт-беш, андан да кёп адам
бирге болуп, бир затны сатып аладыла. Къой,
къочхар, тууар, ат болса да, союп юлешедиле.
Экеулен бир ёгюзге ие болуп да сабан сюрюрле.
«Ылхыник болурла»; «Кел ылхыникболайыкъ»;
«Ылхыникти бизни ишибиз», - дейдиле.
ЫЛЫСХЫН - сабан агъачны къол бла тутуп,
аудурмай баргъан затына Бызынгнгыда, Холамда
да ылысхын дейдиле, малкъарыла у а - глос.
ЫСТЫМ КЕЧЕ —тиширыуну сабий табар
кечеси. Эрге баргъан кечесинден башлап саналады. «Ыстым кече» деген оюн да болады, сабий
туугъандан сора.
ЮЗЕЛЕ - бир кибик ууакъ ташчыкъла. Ала
токълу ашыкъкъа тенгдиле.
ЮЧТЁБЕ (юч тебе) - тёрт къайишни бирге
къошхан, жез, кюмюш болса да, уллу тюйме.
У Р Ф О -Т А Ш
- Дуния дегенинг, ырхы сууулай бар­
гъан бир затты. Адамла, бир бири ызларындан къуугъанлай айланадыла. Уллу
Аллах, шу халкъкъа бир тынчлыкъ бер! деп, намаздан кётюрюлюп келгенлей, би­
реу кирип келди.
- Бисмилляхий! Эфенди, ууанык урланды. Ким эсе да, узакътан а келмегенди. Аллахтан аман тапсын, жаныммы у а
бек къыйнады. Экисин да жегип, сабаннга
чыгъаргъа деп тура эдим да, нёгерсиз къал­
ды ёгюз лени экинчиси, - деп, тарыкъты
биреу.
Бу иш 1915 жылда болгъанды.
Бир кесек тынгнгылап турду да, эфендини ашыкъмагъанына тёзалмай:
- Къайтарт малыммы, ол иш сени къолунгдан келликти, - деп, Огун кетерге тебрегенде, Исмаил эфенди былай айтты:
- Къанынгнгы сууут, бек къызгъан саулукъкъа аманды. Бу эки кюнде малынг
къолунга келир. Ол кюнню мангнга билдирирсе. Энди уа бар, юйде да кёп хапар
айтма да, тынчай.
Ючюнчю кюн, этлени арбагъа жюклеп,
бир ууаныкны да улоугъа тагъып, урлагъан жашны атасы, Огуну къабакъ эшигини аллында тохтап, сёлешхенден сора,
ол, чыкъты да, дыккы саламлашыудан,
ишни халын ангнгылатты.
- Энди уа, Огун, экибиз да Исмаил эфендиге барайыкъ да, ол айтханны этейик, деди уручуну атасы.
Аллах кёргенден, уручу жашны ата­
сы эфендиге жолугъургъа артыкъ бек да
сюймей эди, намысы, адамлыгъы да аллай
бир бийик эдиле аны. Жыйырма ийнекни саугъан кишини хоулатыргъа ол сёзле
окъуна тамам эдиле. Исмаил эфендини
аллында, аны бети кетип, сёз айталмай,
бюлдюргю этип, сюелип къалды.
- Мен сени халынгнгы ангнгылайма, деди, Исмаил-эфенди, уручу жашны атасына. - Сени юч жашынгдан бири, Малкъар
аузунда кёплени сарнатханын унутма. Жашынг келтирген малланы этлерин ашагъанса, терилеринден чарыкъ, чабыр этип
да кийгенсе. «Бу ишни къоюгъуз, биреуню
малына сугъанакълыкъ этмеклик, уллу
гюнахты. Тохтамасагъыз, ант ызыгъыздан
боллухту!» - деп, тере жолдан жашын тыймагъан, сендеди терслик. Сиз, малны сойгъанда, Аллахны, адамны да аузугъузгъа
келтирмегенлей, этни харам эткенсиз. Бир
башха адамны чакъыр да, ол сизни тобагъа
къайтарсын, алгъыш да этсин. Ол жумуш
этилгенден сора, этни элтигиз да, къолайсыз къартлагъа юлешигиз. Сен келтирген
ууаныкны уа Огун алсын да, сабан сюрюрге
барсын. Урланнган мал ючюн уручудан
эки кере алгъан тёре эди да, сизни андан
бек къыйнамайыкъ, - дегенди, Исмаил
эфенди.
Эндиге дери тынгнгылап, эфендини сё­
зюн бёлюрге базынмай тургъан киши:
363
- Оноуунга ыразыма, алай ол юйде
къалгъан ж аш , кёбюп, чыр-чырангнгы
болгъанды. Ёлюп иш къалмагъейди. Алай
айтханыма да айып этме. «Ичден чыкъкъан
ичке бычакъ сукъкъан», - деди, уручуну
атасы, башын кётюрмей.
- Энди сен, ангнга жарсыма. Ол да игиге
айланыр. Мен себеплик берир дууа жазарма. Экинчиде аллай затха къатышмасын
да, тенглери арасында, халал къыйынына къууана, бёркюн алаша киймей, сени
да жарсытмай жашасын. Бир абынмай,
чагъыдый да турмайды, - деп, Жылкъыбайланы Исмаил-эфенди атаны юйюне
ашырды.
Эл аузунда жюрюген хапаргъа кёре, ол
кюнден сора Уллу Малкъарда мал урлау,
адам ырысхыгъа къол жеттириу, къарыулу къарыусузну басынчакълау дегенча,
ушагъысыз ишле тохтайдыла.
Былайда, мени ушакъ нёгерим, Кючюкланы Хусейин, хапарын тохтатты да:
- Ишни андан арысын а, Исмаил эфендини былайда олтуруп тургъан жашы
Ибрахимге сор, - деди, мени соруулу къарамыммы ангнгылап. - Кимден да тюзюн,
толуракъ да, ол айтыр.
- Атам, жангнгы къурала келген
мюлкке кёп малый, арбасын, чанасын,
ол угъай эсенг, жиплерине дери окъуна
берип, жангнгы жашауну татлылыгъын,
ачылыгъын да, ангнгылагъынчы окъуна
тутулгъан эди, - деп, башлады атасыны
хапарын Ибрахим. - Аны бла бирге, Къартлыкъланы Гитче, Аттасауланы Мухаммат
да тутуладыла. Мухаммат бла Гитче не себепден тутулгъанларын бюгюн-бюгече да
билалмайма. Мени атаммы уа: «Эфендилик
этесе, дууала жазаса, адамланы аман ж а­
нына бураса», - деген бла терс легенд иле
да, 1943 жылны март айында ол ючюсюн
да Ташкесгеннге (къыйынлыкъ сыналгъан
жерлеге алай айтып болгъандыла) къууалагъандыла. Андан сора, кёп да бармай,
бизни да атабызны ызындан «ашырадыла».
Эки жылны сора-сурай кетип, атам Къазахстанны Акъмола областында, Вишневский
районну «Эрала» деген элинде тургъанын
билип, коменданттан тилей кетип, барыргъа амал таптым. Ол заманда мангнга жый­
ырма жыл бола эди.
Кёнчек хуржунундан къолжаулугъун
чыгъарып, Ибрахим мылы кёзлерин сюрттю да, ашыкъмай, хапарын айтты.
- Менден къайда бёкем, чырайлы атам,
жел урса, ауарыкъ болуп, эшек орун ки­
бик, бир гытычыкъта, тюбюне салам тёшек
этип, аны да къайдан тапхан болур эди,
алай тура эди. Алтмышжыллыкъ кишиге
таш ууаттыра эдиле. Жыладым алайда.
Атам сынагъан артыкълыкъла, кесибиз
кёрген къыйынлыкъ л а да эсиме тюшюп,
эки кёзюм къызаргъынчы жыладым. Башыммы кётюрюп, тёгерегиме къарасам къазакълыла, къыргъызлыла, бизге къа­
рап, жылай тургъан ларын кёрдюм.
Алайда бир бёлек кюнню туруп, атабызгъа къараргъа къоймагъанларына
жаным аман сытылды. Биргеме бир кесек
ахча, ашарыкъ келтирген эдим да, атабыз:
«Мангнга бир зат керек тюйюлдю. Аллах
айтса, бизге да кюнден-кюннге бир зат табыла барады», - деп, мюйюште къошун
сыныкъдагъы жармачыкъны кёргюзтюп,
зат алыргъа унамады. Сора: «Узакътатюйюл эсенг, ёлгенимми билгенлей, келип,
асырарса. Энди бизге андан башха зат къалмагъанды. Жер юлюшюбюз мында эсе, биз
андан къутулалмабыз. Мындагъы халкъ,
мени ким болгъаныммы билгенли, мангнга
аман къарамайды, отун, суу келтиредиле,
быстырыммы, чарыгъымы да жамап бере­
ди ле», - деп, ашырды.
Арттаракъда, эки-юч жылдан сора, комендантыбыздан тилей-жалына кетип, ата­
быз тургъан элге кёчебиз. Ол, аякълары,
къоллары чыкъкъанлагъа, сыннганлагъа,
жан ауруудан багъып, сау этип тургъанды.
Адамла ангнга, бир шыйыххача, къарай
эдиле.
- Дагъыстанда окъугъанын, кесин жунчуусуз жюрюткенин, эрликтен юлюшю
болгъанын айтхансыз. Эфендини, къа­
гъытха тюшюрюп, неда аузу бла айтып,
бир бёлек сёзю эсигизде сакъланнганмыды? - деп, сордум Ибрахимге.
- Бешик экчей, къуру да айтып туруучу, бир жырчыгъы эсимдеди. Кесим да аны
сабийлеге айта-айта туруучума.
Ол а, кысы, келеди,
Айтырын ёзю биледи,
Ойнайды да, кюледи,
Сорса, алай сюеди.
Кысларгъа сёзюн айтыр,
Оракъны алып къайтыр,
Анасына тынгнгылай,
Алтын окъасын тартыр.
Ол а, кысы, келеди,
Сёзюбюзню бёледи,
Сабийле бла ойнап,
Юйюбюзге киреди.
Орамлагъа къарагъыз,
Бизни кыс ойнап келе,
Сютден тойгъан къосугъа
Чёпчюкле жыртып бере,
364
- деп, узун тартып жыр лай, сабий лени
жукълатып къоюучусу бюгюн да кёз аллымда турады.
- Ибрахим, тукъум сартындан абери
айталлыкъмыса? - деп сордум.
- Билгенимми, эшткенимми айтайым. Ж ылкъы-Бай бла Ж урту-Бай деп
эки къарындаш, неден къачханларын
билмейме, Къарачайдан къачып, айлана
кетип, Бахсан-Башында орнашхандыла.
Бир ненча айдан, оноулашып, Журту-Бай
анда къалады. Жылкъы-Бай а Малкъар­
гъа аууп кеткенди. Къарындашла Бёденеладан болгъандыла. Ала да бюгюннгю
Байчораланы тамырларындандыла деген
хапар, уллу аталарыбызны ауузларында
сакълана келгенди.
Жылкъы-Байны Олай деген жашындан
Жумай атлы улан туууп, юйюр жайгъанды.
Аны жашы Трам а, атасы кибик, ёткюр,
иши, кючю да белгили адам болгъанды.
Трамланы «Галияш-та» саууллукъийнеклери, жылкъылары, къой къошу, хыяр бахчасы да болуп, къолайлы жашагъандыла.
Хажи-Бий, Трамны жашы, Дагъыстанда
окъуп келип, Меккада хаж къылып къайт­
ханды. Ол кёп жашагъанды - 130 жыл.
Жашы Исмаилгъа билим алдырып, осуятын этип, дуниядан кеткенди (1920 ж .).
Исмаилны жашы у а менме. Сизни Аллах
сыйласын, 40-50-жыллыкъ жашла, къыз­
ла да бардыла. Юйюрлю-юйдегили болуп,
бирер жерде жашайдыла. «Жылкъыбайлары» деген тукъум атны жюрюткенле
бюгюнлюкте (1960 ж .) ма алай жайылып
жашайдыла. Тергегенбиз да, Жылкъыбайлары деген тукъумну жюрюткен юй­
юр лени саны къыркътан артыкъды. Ала
барысы да, ол юйюрледе ёсхен жашла бла
къызла, къыйынлыкъ кёрмей, биреуню
ырысхысынасукъланмай, тутмакъ жолун
танымай, ийман бла, дин бла, ариу тиллерин сакълап жашасынла, - деп, Ибрахим
хапарын алгъыш бла бошады.
Бардыкъ биз да Тёбен Чегетке. Да кёрдюк Исмаил эфендини къол ызы салыннган
Юрфо-ташны (юфгюрген). Турады, уллу
жартысы тёш тюбюне бегитилип. Отузжыллыкъ заманындан башлап, элинден
къысталып кеткинчи, ташха келе да кете,
аны огъурлулугъуна ийнанып тургъанды
Исмаил эфенди. Ол таш, тепмей, огъурлулукъ берип турлугъуна энди аны жашы
Ибрахим да ийнанады.
ТАШЛАНЫ АТЛАРЫ
Астау-ул - ариу ёре таш.
Ай-таш - тёгерек, боз таш (Бахсандады).
Айланнган-таш - юсюнде, аллында да
тепсегендиле.
Айырма-таш - чертлеуюктен уллу болмагъан акъ, къара ташчыкъла.
Айыу-таш - акъ, сары да болады.
Алап-таш - бешташладан уллуракъ,
тёгерек таш.
Алтын-таш - сары, жылтырауукъ бо­
лады.
Аман къоргъашин - молибден, отта
эримейди.
Аркъалыкъ-таш - аны ишлеген этедиле.
Асыл-таш - ж ол юсюнде ёре къолан
таш (Малкъарда).
Ачыу-таш - къарны ауругъаннга жарайды.
Байрым-таш - Чегемде, Эл-Тюбюнде.
Бауур-таш - бауур бетли, ауур таш.
Баян-таш - тёгерек, ауурлугъу 40 кг.
Бешик-таш - оюн. Дарманлыгъы да
барды.
Бийлик-таш - кешенени тёппесине салынады.
Билеу-таш - къара, акъ да болады.
Боташ-таш - юсюнде тепсегендиле
(Малкъардады).
Боюнса-таш - эшик башына кёнделен
салынады.
Бояу-таш - мор бетли таш.
Буз-таш - сыйдам, учхалауукъ.
Бюйрек-таш - къат-къатлы, мор ауур
таш.
Бюрчюк-таш —белги орунуна салы­
нады.
Гадий-Шыякы - башы гыйыладанды
(14-чю ёмюр).
Гебен-таш - тешилген тёрт таш.
Гера - кёмюкке ушаш къара таш.
Гыйы - къабырны аны бла жабадыла.
Дарий-таш - суу бетли, уллу таш (Чегемдеди).
Жан-Мырза-Байрагъы - чум саплы, тешикли къара таш. Уручуну, аман адамны
юй аллына салып болгъандыла.
Жаухар-таш - кёксюл жылтырауукъ
болады.
Жыгъыт - юзмезден ирирек, ёзеден
ууагъыракъ ташчыкъла. Чегем аузуна
бара, ж ол жанында къат-къаты юзмезни, жыгъытны, ёзелени да кёрюрге боллукъту.
365
Жырлаучу-таш (Люлюка-таш) - жырлагъан этеди.
Зангнгар-таш - от чагъады, акъсылды.
Зеуан - хунагъа жарашмагъан таш.
Ёзеле - бир кибик ууакъ ташчыкъла.
Ёртен-таш - кюйюп чыкъкъан таш.
Исмаил-таш - Темуккуланы Исмаилны
ташы.
Кам-таш - уллу, боз таш Чегемде.
Кели-таш - аны бла къууут этедиле,
тирлик ууатадыла.
Кёк-таш - Бёзюлары табыннган таш.
Кёнделен-таш - хунагъа салгъан байлау.
Кюзгю-таш - адам анда бетин кёреди.
Кюч-таш - кёк, сыйдам, ауур болады.
Къадау-таш - асламысы жер тюбюнде,
аз кесеги у а - тышында (Къарачайдады).
Къайын-таш - ауур, къаты боз таш,
отта кюймейди.
Къаудан - кёк ауур таш (атны белинден
арт жаны).
Къаузал - саргъыл ауур таш, ура баргъанынг сайын къыза барады.
Къолан-таш - ауур болады, ариулукъкъа жюрюткендиле.
Къолгъа алмаз - акъ таш, аны къолгъа
алгъан ырысты.
Къочхар-таш - Бахсан бойнунда жер
аты. Ташлары уллудула.
Къурманлыкъ-таш - аны юсюнде къой
сойгъандыла.
Къызыл-таш - отда кюйдюрюп, ун
этип, суу бла юзмез къатыштырып, къабыр тюбюне саладыла.
Мекер-таш - ариу тамгъалы сукъланчлы зат.
Метеке къабугъу — ауур, метекеге
ушаш.
Мыкъырышкы-хыршы - къара хыршы, ариу таш.
Мынчакъ-таш - шаушюгютке ушаш,
ууакъчыкъла.
Накъут - къызгъыл, жарыкъ бетли
таш.
Налмаз - алмаз.
Намаз-таш - Думалада.
Нёрге - акъсыл боз таш, къалай сюйсенг, алай сынады.
Ойто-таш - алайда жырлап болгъан­
дыла.
Осман-таш - бёркке ушаш, тыммыл
ауур таш.
Отлукъ-таш - жютю таш, кёксюл, акъ­
сыл да болады.
Сауар биллей - балта, бычакъ билеген
боз таш.
Состар - къызгъыл, тап сыныучу таш.
Сылау-таш - тёгерек, ауурлугъу 40 кг.
Тар ташла - кёп жютю, жаркъа ташла
Малкъарда.
Тасма-таш - жукъа, къаты таш, аны
бла жипни къырадыла.
Таш-агъач - жонулурча, жумуш акъ
таш, неда къаты агъач.
Таш-мынчакъ - ишлеп, боюннга тагъылады.
Таш тузакъ - оюнну орунуна жюрютюлгенди.
Темир-таш - Думалада Къара-Къая.
Толан-таш - тёнгнгерей келип, сыртта
тохтап къалгъан таш.
Тытыр-таш - акъ, кёксюл да болады.
Тюйме-таш - гитче тыммыл, тёгерек
ташчыкъла.
Тюрмен-таш - акъсылдым къаты
таш.
Холам-таш - Малкъарны чеклери жазылгъан таш.
Хомпар-таш - Къара-Бийни ташы.
Хун - кюнде къатхан, къаты таш, ху­
нагъа жарайды.
Хыршы-таш - къара-боз таш.
Чертлеуюк-таш - Черек ауузунда Зылгыны хуналары, артында хуру да аллай
ташладандыла.
Чёпре-таш - къая оюлгъандан (Бызынгнгыдады).
Уазада Къара-таш - адамла солуп, аны
къатында кече къаладыла.
У лхузу - ж умдурукъдан уллуракъ
жаркъала (хуна къалагъанда кем жерге
къуядыла).
Урходук-таш - сууда батмайды, отда
эримейди.
Ургу-таш - ж ел, ж ауун кётюрмеген
таш.
Урчукъ-таш - урчукъну баш ташы.
Ырхы-таш - аны хунагъа салмайдыла.
Шаурдаш - бек уллу таш.
Шунгнгар-таш - акъ бетли, жылтырауукъ таш.
Шау-шюгют - мияла таш, ангнга орусча горный хрусталь дейдиле.
Эбзе-таш - акъ, ышыргъа жарагъан
таш.
Эгиз - бирге къошулгъан эки тюрсюнлю таш.
Экчи-жукка - акъсылдым, окъкъа
ушагъан, жютю таш. Асламысында ала суу
боюнларында табыладыла. Аланы, бычакъ
бла къырып, жарагъа саладыла.
Юзмез - «юзюлмез, элтмесенг, тёгюлмез».
366
УЛ-ХОЗА
- Ташны жырлагъанын сиз кёргенмисиз? - деп соргъан Капаш (Айсын) тенглерине хапар айта тургъанлай, ата къарын­
дашы Бучо, къатына жууукъ къысылып,
сейирсинип турду да:
- Сени тенглеринг алкъа сангнга ийнаналлыкъ тюйюлдюле. Дюрметке мени бла
келигиз да, ташланы жырлагъанларын
мен сизге кёргюзтейим, - деп, ол арсарсыз жашланы алларында Дюрмет таба
тебреди.
Женгнгилаякъ жашла, Саутудан Дюр­
метке, шорпа сууугъунчу жетип къайтырыкътыла.
Алай, Капаш айтханны ётюрюклюгюн
бла кертилигин Бучо кёргюзтюрюк кюн
алай терк болмадыла. Дюрметни тёппесинден энишге, Ишкирти суу боюнуна дери,
Бучо уллу ташны тёнгнгеретип жибергенде, таш, таууш этип, ёкюрюп баргъанына
сейирсинип къарай кетип, кеслери да бирер
ташны, кезиулетип, тёнгнгеретип кёрдюле
да, къаллай таш уллу таууш этип барлыгъын ангнгыладыла. Сёз ючюн, ташны бир
жеринде тешиги, неда белгили батыуу бар
эсе, аллай ташны тауушу уллуракъ болады,
кеси да дууулдап, жырлап барады. Сора,
ташны жумушагъы, хырасы уллу таууш
этеди, алай ол, тюбюне жетмей, чачылып
къалады.
Жашла, Бучо айтмаса да, кеслери таш­
ланы жыр л атып, Капашны (кёп бил ген
деген магъанада) ётюрюк айтмагъанына
шагъат болдула.
- Беш-алты ташны бирден тёнгнгеретип
жиберсегиз, «къая оюлгъанлай» деп, таулула айтыучулай, бютюнда уллу ташжырны анда эштириксиз, - деп, къыркъжыллыкъ Бучо, алты жашны да тизгин салып,
бирер уллу ташны бирден тёнгнгереттирди
да, ташла Ишкирти суугъа кёмюлгюнчю,
туураладырндан къарап турду.
- Кёрдюгюзмю, ташла къаллай уллу
таууш этип, бирге жырлайдыла! - деп, барысындан да бек къууаннганды Капаш.
«Таш жырлатыу», «Суудан сууукъ
эртте жаратылгъанды», «Ж улдузланы
кёзлери меникиле болгъу эдиле», «Ойнамай эсенг да, олтуруп къара», - дегенча
сёзлени дуниягъа бек алгъа эшттирген
Айсын тенглери бла ойнай турсун да, биз
а Аталайны юсюнден ол хапарны нек башлагъанын Байсыланы Мухаммат айтхан­
лай жазайыкъ.
- Ишкирти сууу къутуруп, Саутугъа
ычхынып, халеклик салып, ызына къай­
тып тохтагъандан сора, отузжыллыкъ Ай­
сын (Капаш):
- Бу суу ёмюрден бери да къутуруп,
элни тынчайтмаучу хапарын айтыучудула.
Жыйылайыкъ, кёп болайыкъ да, аллын
ашландырайыкъ, уллу ташланы бир жаны­
на тюртейик, ырхы ызны уа толтурайыкъ.
Ташланы, топуракъны да, ычхынып, суу
талап кетмезча, бастырыкъланы терентерен уруп, ыскындык этип бегитейик, дегенди.
Тамата къарындашы Геуюргю бла
бирге ишхе къатышып. солугъан заманларында:
- Ой да, келе-келе туруучу эдик, дейди,
Уллу атабыз Аммо къоймагъанды, дейди,
Хыренгнгиде журтла салыргъа.
Ой да, Балкъ-Башына баргъанек, дейди,
Къамиш балаууздан алыргъа.
Уллу атабыз ыразы болгъан эди,
Хурзукка барып къайтыргъа...
- деп, ол адам, эжиуюн этип, жырлаучусун
мени атам Хаблаша айтыучу эди.
Ол айтхан хапаргъа кёре, жетмишжыллыкъ Айсын бир нёгери бла Хурзук­
ка барып, Байрумукъланы жюзжыллыкъ
Ж ан-Темирни кёргенди. Аны малыны
кёплюгюне, акъылыны теренлигине, тап
сакъланнганына сейирсинип къайтханды.
«Жан-Темир къаллай хапарла айта эди? » деп соргъандыла Айсыннга.
«Жан-Темир байгъамбаргъа тенг кишиди. Къыркъжыллыкъ заманында Арабстаннга барып, хажи болуп къайтханды.
«Жюз жылы толгъанды», деп да айтмазса, саулукълу, къолундан келген адамды.
Бешжюз саууллукъ ийнеги, эки жюз аты
болгъан Байрумукъ улу, мал къошларына
айлана баргъанды да, аны келгенине къууанып, къошчула, толу къазан асып: «Атаанагъыз къонакъ сюйген элде жашасынла!
Адырыгъыз, аны жюрютюрюк адамыгъыз,
халал малыгъыз кёп болсунла! Аллах бла
бирге ырахат жашагъыз! Санларыгъызгъа
термилмей, дунияда айланыгъыз!» - деген
алгъышына тынгнгылагъандыла.
Айсын, жашагъан дунияда Аталайдан
къарыулу, ёткюрлюгю болгъан жанны
кёрмей, аллай адамланы излеп, тапхан да
этип, аны юсюнден жырны алай такъгъан
болур.
Ол бир жанынданды. Экинчи жанындан
оюмлашып, къарай келеек, Айсын кеси,
уллу атабызча, къарыулу, этимлиги да
болгъан инсаннга ушайды.
367
1910 жылда Жан-Темир хажи малланы
кёре къошха баргъанда, жылкъычылары,
къууанып, тууар къурманлыкъ эткендиле. Къарай кеткенди да, Байрамукъ улу
не алгъыш сёз айталмагъанды, не эттен
ашамагъанды. Ёретинлей:
- Ж аш ла, бу не эт эсе да, тамагъымдан ётмейди. Аллахтан аман табыгъыз,
урланнган малны сойгъансыз! - деп, ан­
дан сора, кёп тутмай, жалчыланы къыстап
къойгъанды.
Арттаракъ ныгъышта:
- Ийманынг хакъына, хажи, аны къа­
лай билген эдинг? - деп соргъандыла.
- Къалай эсе да, Аллах эсиме салып
къхойгъан эди, - деп, Жан-Темир хажи
алай айтханды.
Темуркъа хажи бла Апчай 1940 жылда
Хурзукта ёлгендиле. Жан-Темир хажиге 165 жыл толгъан заманда, жашыны
жашындан туугъан Къасым бла Азиягъа
къысталып бара: «Сиз кёп турмай къайтырыкъсыз. Алай, халкъ бир аман заманны
сынарыхты», - деп, 1943 жыл, кёчюпбара,
жолда ёлгенди.
«Къасымны алтмышжыллыкъ жашы,
Малик, Кичи-Балыкъда жашайды», - деп
жазгъанма.
- Унутуп, башха сёзге кёчюп кеткинчи, ненча атагъа дери айталлыкъ эсенг да,
аланы санап кёр, - деп, тиледим Мухамматдан.
Сексен жетижы ллыкъ кишиге кёп
сёлеш хен къыйыныракъ кёрюнсе да,
1975 жылда быллай соруула бла аны хазна
адам къыйнамагъаны эсине тюшюп, андан
ары айтып баш лады:
- Борсукъ - эсибизде къалгъанды. Ата­
лайны, дуния танырча ёстюралгъан кишини атындан тукъум башланса да болур
эди, алай, тукъум атла кечирек, адамла
эсли болгъандан сора, къуралгъанчадыла.
Аны кёп-аз жашагъанын айталмам. Байлыгъы, адамлыгъы болгъанын а билеме.
Тилей келгеннге атын берип: «Бу сеники
болсун. Жыгъылмай, ат юсюнде айланыр
кюнюнг кёп болсун!» - деп, алгъыш этип
жиберген, къаллай адам экенлигин эшткен
кеси билир.
Аталай - Борсукъну жаш ы, Байсы
бла Мах-Айны атасы, дуния жашауундан
юлюшлю адам: «Адамла Уцагъа эришсинле, аны чёбюн тартыргъа юйренсинле,
Мах-Таугъа ёрлесинле! Улбаш улу Уцады,
уцхан къушну тутады, къанатындан тюк
алып, уцмагъа къояды», - деген сёзню
айталгъан, Аталай батыр айыу бла сермешхенни къыйын ишхе санамагъанды.
Айсын, ат белинден тюшмей, Тау Арты­
на, Чеченнге да барып, кёп айланнганды.
Жем-Талагъа кёчгенден сора уа, айланыуун
къойгъанды. Бизникиле, Байсылары,
Чёжокъ-Къабакъда къолайлы, эртте орналгъан Абайлары. Сокъурлары, Бегийлары,
Башийлары, Жангнгоразлары, Илистинлары, Маммелары, Атабийлары, Къудайлары кибик тукъумла бла байламлыкъ,
жууукълукъ жюрютюп тургъандыла. Энтта да, ол халда жашайбыз. Уруш болгъунчу
жыллада Жем-Талада тауча билмеген адам
жашамагъанды. Айсынны хапарларын,
чамларын, Ацыкъанланы Нохтар-Пашаны
хапарлары бла бирге жюрюткендиле. Ай­
сын къартылыгъында Нохтар-Пашагъа
жолугъа датургъанды. Арттаракъ, кесим
Хурзукка, Кичи-Балыкъкъа да барып,
Байрумукъланы Къасымны жашы Маликден хажиле сартындан соруп: «Хурзукта
Байрумыкъланы Жан-Темир деп биреулен
къолайлы жашагъанды. Адамгъа жолукъса, не къамичи, не бир ариу къашыкъ, не
да болсун, эсте къаллыкъ бир зат бермей,
ашырмагъанды.
Адамла айтханнга тынгнгылай кетип,
сексен жылында хаж къылыргъа экинчи
кере да баргъанды. Андан сора, Меккагъа
Хурзуктан бешеулен барыргъа оноулашханда, алтынчы кеси болуп, тебрегенди.
Алты хажини сыйлап, хурзукчула уллу
тахха кётюргендиле. Анда: «Меккагъа бир
барып къайтмагъан адам тюйюлдю!» - деп,
Жан-Темир хажи сёлешхенден сора, бёлек
адам барыргъа хазырланнганда: «Да, ким
элтсин бизни? Барып къайтхан биреу биргебизге болса эди», - деп, сархош болуп
тургъанда, токъсанжыллыкъ Жан-Темир,
жашы Темуркъаны да алып, Аллахны сыйлы юйюне ючюнчю кере баргъанды.
Х аж къылыргъа кеткенле барысы да
сау-саламат къайтып, ныгъышта ахшы хапарла айтадыла, араб харфла бла назмула
жазып башлайдыла.
«Ой да, Хурзук, Хурзук дейле,
айбат элибизге,
Аллах ауруу бермесин сизни тап
белигизге»,
- деп, Жан-Темир хаж и айтханда, Мек­
кагъа баргъан л аны саны кёбейгенди.
- Ж аш ы, сен да барсанг а, дунияны
кёрюп келир эдинг, - дегенди Темуркъа
хажи жашы Апчайгъа.
- Ата, мен ары кетсем, Жан-Темир ха­
жини минг ийнегине уа ким къарар? - деп
жууаплагъанды Апчай.
368
Атасы къубултуп айтыучу «Аталай» деген
сёз Кедим деген тюз атыны орнун алалмай
къалгъанды.
Байсы - мен акъыл эткен ден, о л бир
къоруучуну, ахшылыкъ болдуруучуну
атыды. «Байсы кюнюбюзню сакъласын»,
«Сангнга Байсы берди эсе, сен да бер биреуге», «Къызгъанчха Байсы да болушмаз» дегенча сёзлени эрттегилиле тилде
жюрюте келген эселе, мен алай сунама.
Тукъум «Max-Ай» деген Байсыны гитче
къарындашындан башланмай, Байсыны
атын жюрютюп къойгъаны да аны ючюн
болур.
«Байса-Байса, къорунг болайым, минг
палахтан сакъла!» - деп, жар барып айтыучуларын да унутмагъанма. Байсыланы
уллу тукъумгъа айланып кеткенлери да
аны ючюн сунама. Малдиреуюз, Абысал,
Тёгерек, Сары да Байсыны жашларыдыла.
Малдиреуюз - Байсыны жашы, узакъта
жарыкъ жанып, жылыу бермеген жулдузну атын жюрютеди. Жылны бир сууукъ
заманына «Малдиреуюзде юйде бол», дегенлери адамны, малны да тайгъакътан,
тозгъокътан сакълар ючюн айтылады.
Малдиреуюз сау заманда, Дюрметни
Элия уруп, жартысын оюп, жар эткенди.
Аны саутулула энди унутхан да болурла.
Малдиреуюз алайтын жууукъ жолчукъ бла
Мулахлылагъа аууп, экинчи кюн шербет
келтирип къайта болгъанды. «МалдиреуюзАугъан чыран» анданды.
Абысалны Аммо, Царыкъсыз, Азмыш
деген жашлары болгъандыла. Аланы къабырлары Сауту башындады. Ала жашагъан
заманда адамла Тейриге ийнанып эдиле.
Биз Абысалдан башланабыз да: «Ол ишхилди жыйып, сууун сыгъып, къышха ха­
зыр л ап, уллу къошун адырда сакълаучу
адам эди», - дегенлерин билеме. Ол ички,
чагъыргъа ушаш, адамны кёлюн кётюрген
бир зат болур эди.
Аммо, Абысалны уланы, Заш ау, Цепиш, Зугул, Боран кибик жашларын токъсанжыллыкъ заманында биргесине элтип,
Дюгерде Малдиреуюзню экинчи къатынындан юйюрюню аллында «Уча-Бурча»
тепсеуню кёргюзткенди. Жюзжыйырмажыллыкъ Малдиреуюз Аммогъа ол кюн
къамасын саугъагъа бергенди.