Асмаран - 18

- Кёрюп тургъан болурсуз, мен бюртюклеге энди бир сары бюртюк къошама. Сары
бюртюк кимге тюшсе да, бек алгъа алгъыш
да этип, этни къалай ашап башларыгъын
ол айтырыкъты. Къалгъанла уа, кезиулери жеткеннге кёре, алай айтырыкътыла.
Тынгнгылагъан къартла кимни къалай
айтханына, алгъышны жерине жарашханына сёзлерин айтырла. Кёп, аз айтханда
магъанажокъ, сёзле къатланмай, тауушла
сыты л май, жутулмай чыгъып, къулакълагъа тюз жарашсынла, - деп, бюртюклени
бирем-бирем алмагъа къойду.
Къолну бёркке узатханла, сары бюртюкню тюшерин сюймей, арсарланып узаладыла. Болсада, къоркъуулу бюртюк бирине
тюшмей къаллыкъ тюйюлдю. Тогъузунчугъа къолун бёркке Хамза-Бий сугъуп, юч
бюртюктен къайсысын алыргъа билмей:
«Не болса да, болсун» - деп, чыгъарса сары бюртюк аныкъы! Алгъышчыла, мараучула, чамчыла: «Таулу, кётен башынг
жаулу, уллу шалпарынг аулу!» - деп кюлдюле. Хамза-Бийни бети тюрленмеди, ачыу
тийгенин да билдирмеди. Уллу аталаны заманындан бери айтылып келген чам сёзню
эштип, таматала да кюлдюле.
Хар заманда тутушну алгъа башлагъан,
жырны, жомакъны да биринчи, экинчи
айтхан, эриш хенде къыйын болгъаны
ючюн, Х амза да тартынды. Алай, амал
жокъ, алгъышны-барышны да айтып башларыкъ ол эди да, ёрге туруп, аз кесек за­
манны мычыды. Хамза-Бийни тынгнгы­
лап, сюе лип тургъаны кёлюне жарашып,
аузун ачып, сёлешип баш л аса, аны нюрю,
огъурлулугъу да учуп кетерикча, аны ол
- О, къалай ариу олтурасыз!
Таула тюзге къарагъанла.
Жюрегимми ачдым сизге,
Акъылыммы билдиргенча.
Болсун сизде мархабатлыкъ,
Алгъыш да, къууанч да келе.
Айтайыкъ сизге сёзюбюзню,
Ышанып, ийманны кёре.
О, шу айбатлыкъ кетмесин,
Тапсыз сёз бери жетмесин!
Бет-Тургъуну къудретли
Уллу Аллах кеси этсин!
Будай оргъан элигиз,
Чайпалмагъан жеригиз,
Минг жылланы жашасын,
Аманлыкъны кери ташласын!
- деп айталгъандан сора, Тюсейини бети
жарып, кёлю таула тенгли кётюрюлдю.
Энди тынгнгылагъанла къыз таба къарадыла, аны узун, къап-къарачачыны жылтырагъаны бла Хамза-Бийни къонгнгуроу
ауазын махтадыла.
- Оллахий, энди Хамза-Бийни озарыкъ
бар эсе, бизни ж аш ла бошуна гыржын
ашамайдыла, - деп, эген ёрге туруп, кёзюкъашы бла уллу отоуну жокълады.
Ол заманда:
- Бу сёзлени айтхандан сора, къаллай
къурманлыкъны да ашап башларгъа
боллукъту. Алгъышсыз эт ашау, юзмез
къапхан кибикти. Быллай сёзлени бизге
айтып кеткен аталарыбызны сюйдюмлю
сыфатлары унутулмасынла! - деп, арлакъ­
та чёккен Хамза-Бий керти да, нарт батырча кёрюндю.
Эген, экисин-ючюсюн да тургъузуп, ал­
гъыш этмеге къойду. Алай, аланы сёлешип
башлагъанлай окъуна тыйып, нартюк бюр­
тюклени элтип, аталарына кёргюзтюрлерин тиледи.
- Энди уа ким чыгъады? Бек базыннган чыкъсын! - деп, уллуракъ айтхан эген,
Хамза-Бийни алгъыш этип озарыкъ болмазын билгенча: - Оллахий, Бет-Тургъудан
келген мараучуну не къарыу бла, не сёз
бла озарыкъ табылмазгъа ушайды. Андан
эсе, сёзюбюзню башха жанына бурайыкъ.
Сёз ючюн, кёпню кёрюп, жюз акъыллыгъа
тынгнгылап, атны чапханын къарагъанлай айыртлаялгъан Хамза-Бий бизге бир
хапар айтса не болур эди? - деп, жыйылгъанлагъа бурулду.
124
Жыгъал-мугъул этип, ала ыразылыкъларын билдирдиле.
- Алай эсе, бу узун, мархабатлы кечени
Хамза-Бий къысхартсын. Айтыб а къояйым: ж ер ж ю зю нде чырайлы къыз ладан
бири, Тюсейни жанына даулаш сыз ие
болгъан адамгъа былайда хапар башлап
къойгъан тынч болмагъаны эсигизден
чыкъмасын, - деп, эген барысын да кюлдюрдю.
- Къоярыкъ тюйюлсюз. Тынгнгылагъыз.
Ж анхотланы Атау-Ханны Ж анакъайт,
Татар-Хан, Тенгнгиз эм Элбуздукъ атлы
тёрт жашы бар эдиле. Ортанчылары, Тенг­
нгиз, къарыуу, кючю да болгъан, чырай­
лы жаш Дагъыстанда, Чеченде, Дюгерде,
Тау-Артында, Черкеследе, Къарачайдада,
Эки Тенгнгизни арасында айлана-жюрюй
кетип, халгъатынгнгылагъанды. Къайда
кёрюнсе да, къаплан тамгъалы атындан а
айырылмагъанды. «Тенгнгизни къаплан
тамгъалы аты», «Тенгнгиз къалай айт­
ханды?», «Къаллай адамды Тенгнгиз!»,
«Акъыллы Тенгнгиз», «Адамлыкъ, таулулукъ да Тенгнгизде жюрюгендиле»
дегенча сёзле ангнга айтылсала да, аны
эл ныгъышта аман л ап, терслеп тургъан
адамладан бири, Элбуздукъну къатында,
уялмай, буюкъмай, Тенгнгизни сёгюп
айтханды. Андан сора Тенгнгизни сынды­
рып сёлешиучюле бютюнда кёбейгендиле.
«Къойчу-къой! Тенгнгиз адам тюйюлдю.
Ж анакъайт - зулмучу, Тенгнгиз - махтанчакъ. Элбуздугъ’а, харип, къой кибик,
жууаш. Юй аны бойнундачады. Бийликни
да алып, кюнден тюрлю кийинип, къайда
болса, анда айланып жашагъан Жанакъайт
бла Тенгнгиз сау болгъан къадар бир, Элбуздукъкъа жашау жокъту», - деп, Элбуздукъкъа талай кере эшттирип, жюрегин
эки л и эткендиле.
- Жюрегим аурумай а! Ат игиси сеники,
къылычны узуну сенде, омакъ кийинип,
тойлада, оюнлада айланнган сен. Сени тахлыкъ этип, акъыл, эс сурай келедиле. Мени
уа, ким эсем да, киши билмейди, адам су­
ну п, къатыма жууугъум келмейди, - деп,
ёхтюнюп, ёрге тура да, ол тура болгъанды
Элбуздукъ.
- Ахшы, къарындашым. Аны тюзетирге
къолдан келликти. Мын мени атыма. Ариу
кийин да, къылычны да тагъып, къайры
сюе эсенг да, барып, бир ай жюрюп къайт.
Башынга къаты бол. Къанжоллада башкесле айланадыла. Сау-саламат бар да, къыйналмай къайт, - дегенди Тенгнгиз.
Тангны атышы бла туруп, талгъыр атха
къонуп, Элбуздукъ жолгъа чыкъкъанды
да, кюн тиерге «Юч-Къолла» аягъына ж е­
тип, аттан тюшхенди. Алайда атны кишенлеп, жамычысын тюбюне атып, солурдан
болгъанды. Кече узуну да жукъламай, эрт­
те тургъан Элбуздукъ, жылы кюнде татлы
ж у кълагъанд ы.
Ол кюн окъуна, ашхам къарангнгысында, Элбуздукъ жыяулай юйге къайтханды.
- Къарындашым, не терк къайттынг? деп, жарсып соргъанды Тенгнгиз.
Бир кесек ынтырылып, сюйсюнмегенлей:
- Тас болгъанды ат, - деп, Элбуздукъ
къысха айтханды.
- Охо, къайгъырмаз. Кесинг сау келдинг
эсе, ат, аймыса, табылыр. Табылмаса да,
барсын алай, бизге буюрулгъан болмаз
эди. Жылкъыбыздагъы атла да андан аман
тюйюлдюле. Тамбла кесинг сюйген бирин
юйрет да, энтта да бар, - деп, жылы сёзю
бла Элбуздукъну кёлюн кётюрюрден бол­
гъанды Тенгнгиз.
Алай, Элбуздукъ атны да юйретмегенди,
эшикке да чыкъмагъанды, экинчи кере
жолгъа да хазырланмагъанды да, мудахсынып, юйде жумуш эте айланнганды. Андасанда ныгъышха да чыгъа, хапаргъа да
тынгнгылай тургъанды. Энди ныгъышта
Тенгнгизни сартындан не ахшы, не аман
айтхан эштмегенди.
***
Кёп айланып, къайдан эсе да келе, Къоспарты ныгъышта аттан тюшюп, салам
берген Тенгнгизге Элбуздукътан къалгъанла ёрге туруп, саламлашхандыла. Болуннган ишни кёрмеген кибик этип, атны да
башындан тартып, Тенгнгиз юйге кирип,
тапчанда тыянып тургъанлай, Элбуздукъ
да таууш этип киргенди да, арлакъта олтургъанды.
- Къарындашым, не эсе да, менден бир
уллу жюрек аурууунгнгу букътуруп тураса. Ач аны мангнга, - деп тилегенди Тенг­
нгиз.
ккк
Талгъыр ат урланып, танг кесек заман
ётюп, кюз арты келгенде, юч атлы, Къоспарты ныгъыш аллында атладан тюшюп,
сормагъанлай, Тенгнгизни да таныгъандыла (къалай таныгъандыла, айтып кёрчюгюз), алайда хапарлагъандыла:
125
- Чеченни уллу базарында ат сатханланы, сауут, саба алышханланы саны жокъ.
Ол къадар дуния малыны арасында сени
къаплан тамгъалы атынгнгы арсарсыз танып, къатына барып сордукъ. «Сатама.
Огъурсуз атты да андан сатама. Учузуракъ
окъуна берирем», - деп, къатлап-къатлап,
биреу тыгъылып-тыгъылып сёлешти. Ар­
лакъкъа элтип, къакъкъан, сокъкъан да
этип: «Атха мынип, бизни бла тебре. Къачаргъа уа кюрешме. Ёлюрге сюе болмазса
да, экинчи айттырма», - деп, атланы алышындырып, келишибиз ма былайды.
- Сау болугъуз. Сизни мен ёмюрде да
унутмам, - деп, Тенгнгиз, ючюсюн да юйге
элтип, союм-оюм да этип, уручулукъ сыртындан а сёз да айтмагъанлай, уручугъа:
- Мени къолум ауур болуучуду. Ургъан,
тюйген этмем. Алай, кесинг айт: Сангнга
не палах сынатыргъа боллукъма? - деп
соргъанды.
- Бир ай къуллукъ этейим. Къаллай
къыйын ишинг бар эсе да, тынгнгылы
жалчытырма. Андан сорауа, ийнан манг­
нга, урлагъанны къоярма, - деп тилегенди
ол.
Танг атханды да, кюн тийгенди. Барысындан да эрттерек уручу туруп, сенектен,
балтадан къайсысын алыргъа муратлай
тургъанда, Элбуздукъ келип, азыкъкъа
чакъыргъанды. Къонакъла, юйлюле да
ашап бошагъандан сора:
- Къарындашым, уручугъа къаллай
ишни буюрайыкъ, сени оюмунг къалайды? - деп соргъанды Тенгнгиз, Элбуздукъну арлакъгъа чакъырып.
- Къалай сюе эсенг да, алай эт. Уручудан да мен тереме. Энди сени оноуунгнгу
бузмам мен, - деп, Элбуздукъ къарындашы сартындан терс оюмуна сокъураннганды.
- Алай эсе, баудагъы атладан бирине
жауурлугъун, жерин да сал. Нёгерле бла
бирге барсын. Ол тындырлыкъ иш бизни
бай этмез. Аллах айтса, аны ючюн жарлылыкъ да сынамабыз, - дегенни айтты.
Ол кюн чыгъып кеталмай, кёп тургъанды
- Сени хапарынга тынгнгылагъанла
ёмюрде урлагъанны кёрмезле, урлагъаннга
жол да къоймазла, - деп, эген Хамза-Бийни
хапарын кёлю бла махтады.
ккк
- Хамза-Бий, халкъкъа хапарынг ки­
бик тахлы кёрюн. Бу дунияда сен къаллай
сейирлик адамлагъа жолукъкъанса? - деп
соргъанды мегеуюл.
- Бурунгнгу жыл Каркаланы Къыденнге бла Сарбашланы Къаншаугъа жолукъкъанма. Мени бла тенгши Къыден - жыр­
гъа бек уста, къарыуу да, не айтырса, ма
алай, ойнап, къууанып жылын ёттюрюр.
Той, жыр излеп, Къарачайгъа, Къабартыгъа, Дюгерге да кетип, ай туруп келир.
Къаншау - бизден тамата киши, ахырлыкъ
мараучу, сызгъырып жырласа, къанатлыланы тёгерегине жыйып, башларын
сылаучуду. Жыргъа, жомакъкъа да бек
уста. Аны алты къызы, юч жашы бардыла.
Байлыкъ бла ангнга Чегемде Согалары,
Мамашлары тенгдиле, жигитлик бла уа,
Женнетли болсун, Баяндан башха ангнга
жетерикни тапхан къыйынды. Аланы барысындан да айтхылыкъ, энди къартайгъанды, Мокъаланы Зан-Туудуду. Къыденни жырларгъа юйреткен киши айыугъа
къуру къол л ары бла барып хорлагъады.
Къара-Бийни хомпар ташын онюч атлам
бла жарымгъа аталгъанды. Къара-Бийни
оюнларындан бек сюйгени «инбаш таш»
болгъанды. Бир кёрген, экинчи унутмазча,
ала аллай кишиледиле. Аланы кёрсегиз
да асыуду.
Ташлысыртчыла, ышарып, бир бирлерине къараштыла, бара, келе, хайырлы
жашаргъа оноулаштыла.
***
Хадагъжукълары, акъыллы, чырайлы
къызлары Тюсейни хазыр этип:
- Хайда, элт юйюнге. Ж игитлигинг,
адамлыгъынг бла сен озгъанса. Сенден
башха адам бизни къызгъа тийишли тюй­
юлдю. Къаллай бир мал, харакет керек эсе
да ал, - деп, Хамза-Бийге жюрек ыразылыкъларын билдиргендиле.
- Энди, мени аузумдан чыкъкъан сёз,
сизни жюрегигизни аурутуругъун билеме.
Алай, айтып ангнгылаталмай къалсам,
кесимми ёмюрге дери тюйюп турлукъма, деген Хамза-Бийге къарап: «Энди уа не
айтырыкъты? » - деп, сейирсинип тургъанланы бет къан л ары тюрлендиле.
У Р У чу.
- Сен жашлыкъ эткенсе. Энди аны унутайыкъ. Айтханынг керти сёз эсе, сени
мангнга этерик ишингден да, тюз жолгъа
къайтханынг ахшыды. Бар юйюнге, - деп,
инбашына тийип, атны башындан тартып
баргъанда, къоспартылыла ишни болушун
ангнгылагъандыла. «Не кюрештик эсек
да, Элбуздукъну Тенгнгизден айыралмадыкъ», - дегенле, Тенгнгизден къоркъуп,
Малкъардан кёчюп кеткендиле.
126
- Кесимми болумумму сынаргъа келгенем, ансы, сизни Аллах сыйласын, мен
къатын, къыз излеп да айланмайма. Бар­
ды юйде бир адамыбыз. Ол мени къуллугъумму этеди. Айтхылыкъ Тюсейни элтип
барсам а - экисини жюреклери къалай болурла? Да андан сора мангнга «эр киши»
деген сыйлы сёз жарашырмы?
Кишилени башлары тёбенди, тауушлары
чыкъмайды, хауадан башха уллу отоуда
не жанлы, не жансыз жокъчады.
- Адамла, сыр-сагъышха къалмагъыз.
Таулу Хамза-Бий Хадагъжукъланы сындыргъаннга да санамагъыз. Дунияда алай
да болгъанды. Аны ючюн киши да жоюлмагъанды. Андан сора бютюнда татлы бо­
луп, тукъумла жарашып жашагъандыла, деп, тюзню, терсни да жараштыра келген
эген айтхандан сора, отоудагъыла, къулакъ
артларын къашый, мыйыкъларын сылай,
бармакъларын тарта башладыла. Аланы
хал лары кёп жукълап уяннганча эди.
- Ырысхы, мал да керек лиси чакълы
бардыла. Бет-Тургъуда Аккайлары уюкъмай, буюкъмай, кеслери къыйынлары бла
жашайдыла. Сизден мангнга тюк тенгли
бир зат да керек тюйюлдю. Эки жю зден
артыкъ къонакъ он кюнден бери ырахатланып тургъан Хадагъжукълары деген
тукъумгъа Аллах берекет берсин! - деп,
Хамза-Бий айтханда, бетлеге къан келе,
мыйыкъла къымылдай, бёркле тешилип,
кийиле башладыла.
- Алай эсе, бизни атларыбыздан бирин
ал, сени алашанг мутхузуракъ, санынгнгы
келишине ушамайыракъ кёрюнеди, - дедиле.
- Атыммы, кесимми да эслегенигиз
ючюн сау болугъуз. Мен аууруракъ адамма да, башха ат кётюраллыкъ тюйюлдю.
Энди бермей болмай эсегиз, бир атыгъызны ала кетейим. Арабызда къара тамгъа
къалмагъанына къууана, мен да сизни
Бет-Тургъугъа чакъырама. Бюгюнню санамагъанлай, он кюнден, бир бёлек жаш
келип, бизде къонакъ болуп къайтсынла.
Мени сизден тилеригим олду. Энтта да
къатлап айтама: бизни бла сизни арабыз­
да тенглик, шуёхлукъ, сюймеклик болуп
турсала, не уллу къыйынлыкъ да женгнгил
болуп къалыр, - деп, Хамза-Бий ёрге тур­
гъанда, аны жол кёл алгъанын билдиле.
жаз, сакъланып тургъан табийгъат къойну!
Ууакъ малгъа, чагъыдый атлагъа да излеп
тапмазлыкъ жер. Биринчи кере бу сёзню
ким айтхан болур?
ккк
- Ата, тамбла Ташлы-Сырттан къонакъ­
ла келликлерин унутмагъан эсенг, барып,
Думаладан «Баян-ташны» алыпкелейим, деп, Хамза-Бий атасындан тиледи.
- Бар, жаным. Айтхылыкъ ташны чер­
кесле да кёрсюнле. Атып къарыуларын да
сынасынла, - деди Бёде.
Эртенликден окъуна, тукъум къартла
Эйти, Итте, Сайрус, Кёзет, Ёзюр эм Камык ныгъышта, къаяла кибий, олтуралла.
Элен, алтмышжыллыкъ киши:
- Иче туругъуз, - деп, агъач челек бла
бозаны келтирип, алларына салды.
- Алан, ёмюрю «черкес» деген адамны
кёрмегенме. Ала да, бизге ушаш, уллубурунламыдыла? Терк келселе, бетлерине
бир къарар эдим, - деди узун Итте.
Къалгъан л а кюлдюле. Базыкъ Сайрус
айтты:
- Терк келирлерине уа ашыкъма. Аланы
бурунларыны къатында кесингнгикин кёрмей окъуна къалырса. Андан эсе, бурнунгнгу бал чибиннге къаптыр да, кёпмеге къой.
Зауаллы къартла, зугъур къоллары бла
быдырларындан тутуп кюлелле. Кюлгенлери уа Акъ-Къаяда эштиледи. Сора, бир
аламат зат бар сунуп, алайгъа кёгюрчюнле
учуп келедиле да, къатларында гюргюлюш
ойнайдыла. Бир ариу кёгюрчюн, барысындан да омакъ, жылтырауукъ тюклю,
тёгереклеринде айлана кетти да, Эйтини
бийик бёркюне къонду. Узун мыйыкъланы тюбюне боза аякътан къуя тургъан ки­
шини, терек сунупму къойгъан болур эди,
тапчыкъ чёгюп, бёрк башындан нёгерлерине къарап, гюуюлдейди. Кёгюрчюнлени
бири, учуп келип, мыйыкъ тюпке бекленип къалгъан сыйдам аякъкъа илиналмай,
арт жаны бла айланып, бёрк башына ёттю.
Кюн салкъыныракъ бола башлагъанда,
эки кёгюрчюннге бёрк тёппе аналары иш­
леп къойгъан уя кибик кёрюнюп, ала бир
бирлерин къучакълап, гюуюлдеп, нелени
кёргюзтмейдиле! Бёрктеги кёгюрчюнлеге
къарагъан Сайрус, боза аякъны мыйыкъ
тюптен кетмей тургъанын кёрюп:
- Оллох, бу аламатлыкъкъа бир къара!
Кёгюрчюнле бёрк башында уя сала айланнганда, аланы элгендирирге базынмай тур­
гъан Эйтинни сыфаты мангнга бюгюнден
тауушлукъ бир заманда да кёрюнмегенди! - деди.
"к "к Ж
Бет-Тургъу! Къалай тап жерди бу! АкъКъаяны къойнунда, ж елден, сууухтан
къыш, къызыудан, къургъакълыкътан
127
***
дакелтиргенбиз, «Баян-ташны» да алайгъа
элткенбиз, - деп, алайда тохтамай, ызына
чабып кетти.
Хар зат да хазыр болуп, оюнну баш лай
тургъанлай, Бет-Тургъуну огъары жанын­
дан къара туман тюшюп, кече кибик, къа­
рангнгы этти.
- Тузур-эфенди, Оллахий, бир тюрлю
затла кёребиз! Ол къара туманны булгъаначулгъана келгенин жаратмайма, - деп,
Хамзаны онг жанында ойнаргъа къуралгъан сабийлени Итте тыйды.
Къара туман алашагъа тюше, эки атламдагъы затны танытмай къойду да, аз кесек
замандан кётюрюлюп кетип, Акъ-Къаяны
белине тырмы болуп тохтады. Сора, жел
тохтап, къарангнгысы, салкъыны да кюн­
ню халын ангнгыларгъа амал къоймай тохтагъанда, жауун бла къар къатыш жаууп
башлады. Къарап-къарагъынчы, кёгерген
агъач агъарып, чаллыкъла ауур къарны
тюбюне букътула. Къойла, къозула да жунчуп, тууарла барыр жерлеринден ажашып
тохтадыла. Бет-Тургъуну къара кезлеуюне
къошулгъан сары суула, ырхыгъа айланып
тебрегенде, тёбентин жылы ж ел келип,
жауун, къар да тохтап, туман Тау-Артына
учду. Алайынлай, аллай кюн тийди, алай
къыздырып башлады, дуния алай тюрленди! Ийнекле бузоуларын табып, къозула
аналарына чабып, юрюрге базынмай тур­
гъан итле къуйрукъларын къыланч этип,
агъач алгъыннгы халына келип, къара
кезлеу да ырхы суудан айырылып къалгъанына къууанып, Хамза-Бий:
Къая аллында он-онбиржыллыкъ сабийле къаззиреу ойнайдыла. Аланы: «Геттрадобра!» - деп, чабып келгенлерине бла чер­
кес къонакъланы атладан тюшхенлерине
къарап тургъан Элен:
- Итте, черкеслеге къарачы. Кел да, бурунларын ёнчеле. Бизни бурунларыбыздан
эрши тюйюлдюле, Тейри! - деп, татытып
кюлдю.
- Аллах! Аллах! Ариу адамладыла, ийманым хакъына! Ала бла олтуруп, ушакъ
нёгер болсакъ, аман болмаз, - деген Итте
Элен бла бирге арлакъта алларына чыкъ­
ты.
- Ассаламу уалейкюм! - деди къонакъ­
ланы таматасы Тузур.
- Уалекюм ассалам! - деди Итте, гён чарыкъларына бла бурунларына кёзлерин
тенг жеттире.
Адыгланы бурунларын ёнчелеп къарагъан Итте, черкеслеге акъыллы, этимли
адамча кёрюндю. Артыкъсыз да, аны уллу
къоллары бла жылы чепкен чарыкълары
унутулмазча эдиле. Бёркюню бийиклиги Эйтинникине жетмесе да, ажгинтери
бёркю устаны къолундан чыгъып, бетине
жарашханы кёрюнюп турады.
Уллу санлы, келбетли Итте ташлысыртчыланы къонакъ отоугъа чакъырып, Сай­
рус, Кёзет, Ёзюр, Камык эм Геуюк кибик
кёпню кёрген, хапарчы, оюнчу кишилени
араларында олтуруп, шагъырей этти.
- Хамза-Бий а къайдады? Мында бол­
лукъ тюйюлмюдю? - деди Тузур.
Сёзюн айтыр-айтмаз, тёрт атлы ындыр
басыучу жерде тохтап, нелени эсе да тюшюре тургъан л арын кеси кёрдю. Аланы неле
болгъанларын черкес къонакъ билмей:
- Оллахий, Хамза-Бий бир ахшы затла
келтиргенди. Неле болурла ала?! - деп сейирсиннген Тузур Итте таба къарады.
- Тейри, ол затланы сиз ёмюрюгюзде да
кёрген болмазсыз. Бири, ол женгнгилирек къапчыкътагъы, тёп-тёгерек «Баянташ» болур. Экинчи къапчыкъны хапары
уа узунуракъ боллукъту. Аны Хамза-Бий
кеси айтыр, - деп, Элен жууаплагъанда,
Хамза-Бий келип, черкес къонакъла бла
саламлашып, хайыр-ахшылыкъ сурады,
аланы къыйналмай жыйышханларына
къууанды.
Хамза-Бий, ойнай-кюле, Тюсейни халын
айта тургъанда, Эзенни гитче жашы Озу,
чабып келип:
- Хамза, къурукъну орнатханбыз, токъмакъланы, алан билек оюнну кереклерин
- Ой, къарны, жауунну да
Къатыш этип сепкен Тейрисе.
Ой, толу, толу, ойра!
Ой-й-й-й!
Ой, Жаздан, къыштан а
Биринде Бет-Тургъугъа келирсе,
Ой, жолу, жолу, ойра!
Ой-й-й-й!
Ой, Бет-Тургъуда уа
Къайиш жипле саталла.
Ой, узун, узун, ойра!
Ой-й-й-й!
Ой, къайиш жиплени да
Къара жаулагъа бояйла!
Ой, жылы кюнде, ойра!
Ой-й-й-й!
Ой, оюнубузгъа да
Бир аман киши келмесин.
Ой, къуру, къуру, ойра!
Ой-й-й-й!
128
Ой, келсе - келсин да,
Суу гумулубузну кёрмесин!
Ой, къылы, къылы, ойра!
Ой-й-й-й!
- Тохта, ашыкъма, черкес, оюнланы эте
келип, ол ташха жетсек, аны не болгъанын
ангнгыларса, - деди Хамза, «черкес» деген
сёзню багъалап, эжиую бла.
Мал бакъкъан, таулагъа ёрлеген, къычырымда къарелдини ургъан жигитле,
къурукъкъа барып, болалгъанларыча
кюрешедиле. Алай, эки къулач дан ары
баралмай, къайтып къаладыла. Къонакъ­
ланы алларында аман бетли болуп къалмаз
ючюн, Хамза-Бий, къолларын суугъа сугъуп, къурукъкъа ёрлеп башлады.
Атасы Бёде жашыны аллай оюнун биле
болмаз эди, олтургъан жеринде чыдаялмай, ары-бери тюртюледи.
Къалай этеригин кеси биле болур эди,
чырмалмагъанлай, къызаргъан да артыкъ
этмей, къурукъну къыйырына жетип,
ал айда мычымай, жипни женглери къа­
тыш тутуп, учуп тюштю. Таулула, чер­
кесле да этип кёрдюле. Алай, къынгнгыр
салыннган алты къулач узунлугъу болгъан
къурукъну башына жетип, жип бла учуп,
энишге киши да тюшалмады.
«Мен да бир кёрейим», - деп, Тузур
барды да, чепкенин, белбауун да тешип,
къолларын да суугъа сугъуп, базынып
чыкъты. Алай, юч къулачдан ары барал­
май, секирип тюштю. Къарагъанла, аны
ёрлеялмагъанына ачыу эттиле.
- Барысындан да алгъаракъ, таш ою­
нунгнгу бир кёргюзт, - деп, къурукътан
тюшхен Тузур тиледи.
Ол оюнну къалгъанла да кёрюрге сюйюп
эдиле да, жууугъуракъ турдула.
Тёп-тёгерек ташны бир къолу бла алып,
инбашына салып, аз мычып, ийилерек бо­
луп, тургъан жеринден Хамза-Бий тюр­
тюп жиберди. Таш, къубулуп барып, бурулгъаны да билинмегенлей, танг кесек
учуп тюштю. Тёнгнгереген да этмегенлей,
кёктен келип къоннганлай, таш жеринде
тохтагъанда, Тузур, аны къатына барып,
къоллары бла сылап, къыйналып къойнуна алды да:
- Хамза-Бий, муну ким ишлегенди?
Аман тап жоннганды, Оллахий! - деп,
Хамза-Бийни бетине угъай, кёкюрегине
къарады.
- Аны жоннган, аргъы дуниягъа кеткенли экижюз жыл болады. Ол аны, жашы Баяннга, юч жылны жоннганды. Тёп-тёгерек
этип, къолу бла атып, беш атламгъа жеттиргенде: «Жаш, сен а муну он атламдан
оздургъунчу, къатын алма», - деп кюлгенди. Кертиси бла да, отузжыллыгъында
онеки атламгъа атхандан сора, Баян юйленнгенди. Энди муну аты «Баян ташты»
Ой, жамычы жапханбыз
Акъ-къаяны омакъ башына.
Ой, омакъ-омакъ, ойра!
Ой-й-й-й!
Ой, къара туман а
Къарайды Думаланы ташына.
Ой, омакъ, ариу, ойра!
Ой-й-й-й!
Ой, «Баян-таш», къара бери,
Черкес къонакъ жарыкъ бет ал сын.
Ой, жарыкъ-жарыкъ, ойра!
Ой-й-й-й!
Ой, бузу, жаууну да Уллу Аллахны берген саламы.
Ой, бергени, ойра!
Ой-й-й-й!
Ой, назму айтады да,
Баянны сары, чубур къаламы,
Ой, чубур къаламы, ойра!»
- деп, жырлап бошагъанлай, къар эрип,
жауун тохтап, сууланы жер жутуп, кюн
къыздырып, сабийле кюлюп, къойла къозуларын излеп, къонакъла да жарыкъ бетли болуп къалдыла.
- Адамла! Кёрдюгюзмю къудуретли Ал­
лахны! Ол бизни кёзюбюзге сюйюп, сынап,
къарагъанын унутмагъыз! Аны артыкъ
сёзю, иши болмагъанын кёрдюгюз. Шукур болсун къоруучубузну кесине! Энди уа
оюнубузну башлайыкъ, - деп, Хамза-Бий
жырны оюннга бурду.
Алты къулач узунлугъу болгъан къурукъ къынгнгыр орнатылып, къыйырындан энишге кисиу жип тагъылып, жерге
жете турады, эки токъмакъ, юч къары
узунлукълары болгъан эки тап ишленнген
чум къазыкъ, тепсини юсюнде эки къол
хойнук, «аланбилек», «бизтургъан» оюнланы кереклери оюнчуланы сакълаптыла.
Баян, ташны кёрюп, къатында да тохтамай, озуп кетеди.
«Хамза-Бий къаллай оюнла кёргюзтюрюк болур?» - деп, сейирсинип тургъан
Тузур, жеринде чыдамай, туруп барды да,
оюн кереклени къолуна алып кёрдю.
- Хамза-Бий, бу агъаштан ишленнген
затланы, къалай-алай болса да, ангнгылайма, бу ташынгнгы уа бир да келиштиралмайма, - деп, Тузур «Баян-ташны»
кёргюзттю.
.V 131
129
«Бу тас болмай ёмюрге дери сакъланырмы?» —деп, кёпле жарсып соргъандыла.
Алай, ким биледи, жаш тёлю, бу алтындан
да багъалы ташны, ажаштырмай сакълаялырламы?!
- Оллахий, сакъланмаса, аман боллухту! Мен ташны магъанасын энди ангнгылай башлагъанма. Халкъны бети быллай
затла бла сагъынылмаса, жашауну жазыуу
унутулуп къалыр, - деп, Тузур къууанып,
жарсыгъанын да билдирди.
- Мысакаланы хомпар ташы да, (ангнга
энди «Къара-Бийни-ташы» дейдиле), Ба­
янны ташындан сора ишленип, кюбюр
тюбюнде сакъланнган хапар барды. Ол а,
къаз жумуртхача, ёререк ишленнген, ауур
затты. Кесин да эки къол бла алып, артха
аталла. Аллах айтса, аны да бери келти­
рип, чегемлилеге кёргюзтюрюкме, - деп,
Хамза-Бий арлакъта «биз тургъан» оюнну
кёргюзтюп, жашлагъа этмеге къойду да,
къайтып, Тузурну къатынакелди. Тепсини аллына салды да, хойнукланы буруп
кёрдю.
- Ма былай бургъанда, кимни хойнугу
алгъа ауса да, хорланнган ол этеди. Бу оюнда акъча, ат, тууар къытаргъа да боллухту.
Буруп кёрчю, деди да, хойнукланы бирин
Хамза Тузургъа берди. Жугъутур сюекден
ишленнген хойнуклачеркесхе бек багъалы
затлача кёрюндюле. Бирин буруп кёрдю
да, болалмады. Экинчи, ючюнчю да буруп
кёре кеткенден сора, оюн Тузургъа хычыуун кёрюндю. Ол дагъыда буруп, юйренип
окъуна къалды.
- Хамза-Бий, келчи бери. Энди эришип
да бир кёрейик, - деди Тузур.
Жюз тюрлю оюннга юйренип, сабийлигинден бери чынгнгыл бузлада къамичи
бла хойнук айландырып келген Хамза-Бий,
беш-гылгытлы къол бургъучну, сомпучугъундан эки бармагъы бла тутуп, буруп
атты да, сын къаттырды. Тузурну хойнугу
алгъаракъ окъуна, гыллыууна кетип, аууп
къалгъандан сора да, танг кесекке бурулуп,
Хамза-Бийни шиллеукасы да: «Мындан
ары уа баралмайма», - дегенча, тохтап,
арлакъкъа дери сюркелди.
«Тейри, бу оюн а барысындан да аламатты!» - деп, сабийи, уллусу да тепсини
тёгерегин къуршалап тохтадыла.
- Хамза, мен къыттырдым, - деди Тузур,
керти кёлю бла.
- Угъай. Алай жарамаз. Не зат ючюн
ойнагъаныбызны къарагъан л а билсинле.
Сора: «Ючхе дери тепсе - аякъ!» - деп,
ючюнчю атханда, кимни хойнугу кёп бу-
рулса да, къытхан ол этеди, - деди ХамзаБий, оюннга жаны бла сингип.
Алайгъа, сакъалларын сылап къарагъан
къартла, кёнчекчиклерини бучхакъларындан жалан бутчукълары кёрюне тургъан,
сабийчикле да сейирге къуйулдула.
- Мен эгенлик этейим. Къаллай къытыу
саласыз? - деп, Аккайланы Юргени жашы
Сосу шыбырдап, алайгъа табылды.
Ат юсюнде жыйырма жыл жортхан Юрге
улуну эгенлик этерине Тузур ыразы болДУ-
- Болсун алай. Оллахий, бу ахшы оюнду.
Хар затны да салыргъа боллукъту да? деп, черкес бий ачыкъ кюлдю.
- Боллукъту, Тейри! Орус кёнчегингнги
окъуна сал. Неда, къатынынг аман тилли
эсе, аны да къыттыр. Ариу къатын къоллу
болурлугъунг келе эсе уа, аны оноуу да бы­
лайда этиледи, - деп Хамза-Бий айтхандан
сора, къартла окъуна, къарынларындан
тутуп кюлдюле.
Башланды къол хойнук буруу, шиллеуканы кёзюне къарап, къууаныу, жарлылыкъны, байлыкъны да тенг кёрген оюн,
токъну, арыкъны да алгъа итиндирген
эришиу!
- Мен ма бу алтын сомну салама! - деп,
жыртыкъ кёнчекли Ойсун ортагъа чыкъты.
Он жылдан бери кёрюнмей, къайда эсе
да айланнган Ойсунну сёккенле, сом чыкъкъанынамы, огъесе аны базыннганынамы
сейирсиндиле, билген къыйынды.
- Мен да салама сом! - деп, Тузурну нё­
гери базыкъ Даулу алгъа тюртюлдю.
Аны киши тыймады. Башчы эген, теп­
сини къатында чёгюп, Ойсун бла Даулугъа
бир кибик хойнукланы туттуруп, бурмагъа
къойду. Ойсунну хойнугу тюшхен жеринде
тохтап, шиллеп къалды, Даулунукъу уа,
жер тапмай, арлакъ-барлакъ тюртюле ке­
лип, жерге тюштю.
- Ойсунну хойнугун озарыкъ табылмаз
сунама! - деп, Сосу эки алтын сомну Ойсуннга узатты.
Тюрленмей, ёзгермей, сомланы къол
аязында бура кетип, кёнчек хурж унуна
салды да, Ойсун, арлакъта сюелип, оюнну
барыууна къарайды.
- Энди уа ким ойнайды? - деп, чакъырды
эген, хойнукланы да ууучунда шыкъырдата.
- Энтта да ойнайма мен, - деп, Ойсун эки
сомну да чыгъарып, тепсини къыйырына
салды. Адамла энди аны жыртыкъ кёнчегине угъай, бет сыфатына бла санларыны
бюгюлюулерине къарайдыла.
130
- Мен да ойнайма! - деп, Тузур тепсини
къатына жан л ап, эки алтынны салды.
- Къыттыраса! - деди Хамза.
- Къыттырсам —къыттырайым! Даулуну жюреги чанчмагъан, мен а нек жылайма.
- Алай эсе, айырыгъыз бургъучланы, - деп, Сосу хойнукланы айырмагъа
къойду.
Жангнгыдан тепсини тюз орнатып, Ойсунну бла Тузурну хойнукларын бурмагъа
къойду. Сосу белги бергенлей, Ойсун бла
Тузур ши л леу кал аны буруп жибердиле.
Эки хойнук да эки жерде орналышып, бу­
рулуп, сын къатып тебрегенде, тёгеректен боюнларын созуп къарагъанла солуу
чыгъаргъанлагъа ушамай тургъанда, эки
хойнукну да шошая баргъанлары эсленеди.
Энди ала Ойсун бла Тузурну бетлерине эм
хойнуклагъа тенг къарай эдиле. Тузур,
бай болса да, къытаргъа сюе эди. Аны да
сездирди. Адамланы кёбюсю жыртыкъкёнчек Ойсунну хойнугу хорласа сюйгенлери
белгили эди. Ала аны кёнчегине жарсымай
эдиле, ол оюнчу адамны хойнук бургъанын
дагъыда кёрюрге сюе эдиле.
Болсада, хойнукла шошая келип, жерлеринден ычхынып, гыллыулана башла­
дыла. Андан ары болалмай, Тузурну хой­
нугу тёнгнгереп, жерге тюшхенден сора
да, Ойсунну хойнугу бираз бурулду да,
тохтады.
Къарагъанла «ох-тух» этип, боюнла­
рын булгъадыла. Ойнагъанланы бетлери­
не кезиу-кезиу къарай, сабийле Ойсунну
жарыгъанын эследиле.
- Энди уа ким ойнайды? - деп, эген тёгерекке къарады.
- Мен дагъыда ойнайма, - деп, Ойсун
тёрт сомну да Сосугъа узатты.
- Оллахий, энди у а мен да ойнайма! деп, Хамза да тёрт алтын акъчаны эгенни
къолуна салды.