LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Асмаран - 20
Total number of words is 3791
Total number of unique words is 2051
31.6 of words are in the 2000 most common words
46.1 of words are in the 5000 most common words
53.1 of words are in the 8000 most common words
Абайлары, Мисирлары, Геля лары, Таумырзалары, Мысакалары, Табакъсойлары,
Жанхотлары, Къарчалары, Биттиулары,
Занкишилары, Ацыкъанлары, Жангнгоразлары, Уяналары, Герузлары, Уянлары,
Маммелары, Къабартукълары, Шаханлары, Гумалары, Алтыулары, Байсылары,
Цоралары, Мамай л ары, Акъкъуллары,
Хыбыйлары, Заммолары, Хучиналары,
Къазакълары, Гад ий л ары, Аккыл ары,
Баккулары, Къаралары, Ажолары, Гажонлары, Кючюклары, Аппайлары, Бёзюлары,
Башийлары, Аттасаулары, Хасаулары,
Табансызлары, Боюнсузлары, Хозарлары,
Ху бол лары, Байкъуллары, Эндрейлары,
Айкъаралары кибик тукъумла, байлыкъларына, онгларына кёре, ашарыкъланы,
ичерик зат л аны да хазыр лап, хар къошну
аллында ариу анала, атала, аланы къызлары, жаш лары ынтышлы кийинип, келген
къонакъланы ашатып, ичирип, ариу ай
тып, ашырып турадыла.
Сатылыргъа салыннган хазыр чепкенле, чепкен чулгъамла, къалпакъла, тонла, шымла, чабырлыкъла, гёнчарыкъла, кийиз чарыкъла, андыз жамычыла,
башлыкъланы тюрлю-тюрлюлери, агъач
челекле, тийреуле, чыккырчыкъла, от
сынжырла, аякъланы тюрлюлери, къа-
адамла болгъанлары асыралгъанларындан
белги лид и.
- Бу хапарны сен кимден эшткенсе?
- Атаммы атасы Муса, женнетли бол
лукъ, былтыр ёлдю да, ол мангнга кешенелени ишлеген усталаны атларын да
сагъыныучу эди. Аладан къаллай жырланы юйреннгенин да айтыучу эди.
- Унутулмагъанлай, кешенелени атла
ры, ала кимлеге ишленнгенлери эсте сакъланырламы дейсе?
- Хар ким, къайсыбыз да, жети-тогъуз
атагъа дери билирге, аланы унутмагъанлай, туугъаннга, туудукъкъа да айта ту
рургъа борчлубуз.
- Хамза, Тау-Артында аллай хапарланы
къалам бла къагъытха жазып, къагъытладан китапла этип, ёмюрге дери унутулмазча асырап къоядыла. Аллай китапны
уа ким, къачан сюйсе да, алып, окъургъа
боллукъту. Эбзеле китаплагъа отуз атагъа
дери тартып къоядыла. Жерлени, сууланы
атларын жазып къойгъандыла. Кешенеле, шыякыла дабелгиленип, ким, къалай
ишлегени ачыкъланып турады. Акъыл ма
аладад ы.
- Голлудан сау-саламат къайтсакъ, ол
да Аллахны къолундады, Арабстаннга,
Артыкъ-хажи баргъан жерге, барып келирге эсиме тюшюп турады. Ыразымыса? - деди Хамза-Бий. Андан сора уллу
сагъышха кирди.
- Сен айтхан сёз - мангнга жорукъту.
Бар. Андан уллу ишинг сени ж окъту.
Малларынга къарап, ырысхынгнгы къоранчсыз жюрютюрме. Бар, окъуулу болуп
къайт! - деп, Ойсун къууаннганын билдирди.
-к к к
Зириш хи, Алтыу-кешене, Уллу-Тюз,
Ашамиш-оба болгъан жерле адамдан толу.
Черкесча, дюгерча, чеченча, къумукъча,
эбзеча сёлешхенледен айырмаракъ тургъан
Ойсун бла Хамза-Бийге къарап: «Бёрклерин аккыл киймегендиле, Тейри! Къарачы
бери, къаллай кишиле келгендиле! Бири,
узункъалакъ кибик, онг жанындагъы у а
асыралгъан бугъагъа ушайды!» - деген
малкъарлыланы сёзлери Ойсунну кёлю
не уллу къайгъы салгъанча, аладан баш
ха жер башында адам жашамагъанча кё
рюндю.
- Малкъарлыла бир кесек аттым адамла
болуучудула, ансы, бир-экисин танысанг,
къамангнгы белбауу бла берип къоярса, деп, Хамза-Бий кешене къатында Ойсунну
югютлерге кюреше тургъанда, токъсан138
мам», - деп. Аллах сенляйгъа алма да буюрмасын, алгъанынгнгы да къолунгдан
тюшюрсюн, - деп, жууап къайтаргъандан
сора, Зан-Тууду терк окъуна ючюнчю сёзню
(ыразы болмаса, ол тынгнгылап къаллыкъ
эди) айтты.
- Улхузу.
- Хунагъа ташны жараштырады, ансыз
хуна оюлуп къалады. Улхузу тутхучлу бо
лур ючюн, салта бла тюйюп, ууатадыла.
У лхузу ууатхан, аны хунагъа къуйгъан
къыйын болады.
- Ул-хузу, - деп Зан-Тууду сёзню экиге
бёлюп айтханын сезген Къыден терк окъу
на:
- Терс юйреннген, аман къылыкълы са
бий. Къайда болса, анда айланнган, кесин
атаны бал асы сунуп тургъан жаш. Аллай
ата улу хузуда къалгъанлыкъкъа, ангнга
адам жыламасын.
-Э р .
- Эри болмагъан - излесин, аманындан а Аллах сакъласын. «Жаным - от
да, жаным - эр», - дегенлей, ахшы эрни
ариу къатыннга Аллах да алай терк берип
къоймайды.
- Эр, - деди Зан-Тууду дагъыда.
Къыдан, эслеп, терк окъуна:
- «Эрлик кичиден чыгъады», - деген
ди ле. Алай, юйюр таматасы да юлюшюн
алы учуду,- деген Къыдан Зан-Туудуну
ышартты.
- Тогъуз жашны бир кюнде Дюгерде
жыкъкъан Къыден ма буду. Урланнган
атланы табып, иесине бергенде, саугъаларгъа унутхан кишини къолун къысып,
эзип, артына къарамай, кетип къалгъан да
Къыденди, - деп махтады да: - Гырмык, деди Зан-Тууду.
- Тынгнгылы гырмыкланнган гебенни
Сынла-Сыртыны ж ели да оймаз. Ж иби
болмагъаннга, ахшы гырмык да бютюндю, - деп, Карка улу тыгъылмай жууап
къайтаргъандан сора:
- Энди башхалагъа да сёз берейик, деп, Зан-Тууду сёлешхенден сора, эки-юч
къауум да чыгъып, болумларын кёргюзттюле.
Алай, аланы сёзлерин бёлюп, Багъатыр
терк-терк тыйып къойду. Жашланы айтышларына бюсюремегенини белгиси эди
ол аны.
- Алай эсе, сёзню жырчылагъа берирден алгъа, Бет-Тургъудан келген къонакъ,
Хамза-Бийни, ауазына тынгнгылайыкъ.
Турчу, Хамза, - деди эген.
лакъла, къашыкъла, бычакъла, къамала, балтала, салтала, чомачала, ж ипле,
мансла, аркъанла, кисиу жипле, бёркле,
кийизле, юс кийимле, шережеле, чанала,
хойнукланы тюрлюлери, ючайыр, экиайыр сенекле, агъач кюрекле, агъач, темир
ийнеле, халы, сюек тюймеле, илгикле кёлюнгнгю кётюредиле.
«Ашарыкъ, ичерик затланы сатып бермегенлери неликтен болур»? - деп сорлугъунг келеди. Ол затлагъа кёзю жетип,
ичинден къууана тургъанлай:
- Угъай, жырчы. Бу уа башха къарындашымды. Алай, тутушхан да этип, Мысакаланы Къара-Бийни ташын да атып эриширикти. Муну къарыуу, узунлугъу на угъай,
болумуна кёре боллукъту. Сен быллай жигитни кёргенмисе? Кеси да, Тау-Артында
ёсюп, андан къайтханлы, алты жылы бо
лады. Голлугъа биринчи кере къарайды.
Кесин багъалап, билгенине, илиннгенине
да кёз жеттирсенг сюерикме, - деп, ЗанТуудуну дагъыда къучакълады Хамза.
- Къоркъма, малкъарлыла Ойсунну жюрегин аурутмазла, - деп, орталарында ЗанТууду кеси олтурду да, Каркаланы Къыден
бла таныштырды.
Ол да сары шилли, узун санлы, бёкем
киши, Хамза бла Ойсун тенгли эди, ышарып, уш акъкъа къошулду. Алайгъа Темиржанланы Багъатыр, Го л луд а оноу
этип, эгенни къуллугъун толтурлукъ,
жюзжыллыкъ жырчы киши да келди. Ат
жарышчылагъа, бугъалагъа багъыучулагъа, эркечле ёстюрюучюлеге да къарап
бошагъандан сора:
- Адамла, эрттегилени «айтыучу бла табыучу» деген оюнларын башлайыкъ, - деди
Багъатыр, «Батырланы» жырын такъкъан,
эм жырлагъан адам.
Ол заманда алгъа чыгъып, уллу гыйы
ташха Зан-Тууду бла Къыден олтурдула.
- Хайдагъыз, башлагъыз, - деди эген.
Ойсун эм аны кибикле, ол сёзню биринчи
кере эшткенле, не айтады бу дегенча, тангнгыласала да, оюнну къалай барлыгъын
билген Хамза-Бийни бети жарыды.
- Алма, - деди Зан-Тууду, ауазы да,
къонгнгуроу кибик, зынгнгырдады.
- Теректе битеди, татыулуду, къызгъыл,
акъсыл да болады. Бай ашайды. Жарлы уа
къарап къалады. «М»а демегенни затын,
«бер» деп, ал ал май къалгъан да адамды.
- Алма! - деди Зан-Тууду экинчи да.
- Керекмейди, кесингнги болсун! Мен
а тапмам! Тохта, сангнга да жетер кезиу!
Хатырсыз! Кёремисе аны? «Жамычыммы да жаймам, къонакъкъа да чакъыр139
Хамза-Бий, керти да, бий кибик, ёрге
туруп, «Сабанлыкъ» таба къарап, бираз
сюелди да:
- Мен Акъ-Къаядан келгенме
Голлуда жырлап къайтыргъа.
Зан-Тууду батыр, эркин эт,
Билген сёзюммю, айтыргъа, - деп, узун
тартханда:
- Бир кесекчикке тохтачы, Хамза. Жыр
ны ёлчеуюн келиширча салгъанса. «Къай
тыргъа» , «айтыргъа» деген сёзлени иги эркинирек айтып, созаракъ эт. Эжиучюлени
уа ашыкътырма, - деди Зан-Тууду.
Андан сора жырны бёлмеди. Хамзагъа
къут келди, ёню кётюрюлюп, жыргъа жарашты:
Къолумдагъы жюзюкню, Ойсун,
Тешип, ташлагъа салгъанма.
Малкъарны кёрмей туралмазыммы
Тюнене тюшюмде айтханма.
Быйыл Голлугъа келгенле,
Экинчи жыл да келирле.
«Шах Малкъарны кёрмегенмисе?» Аланла сейир этелле.
Ой, О йсун,ой,турчу бери,
Гюлчю сууундан ичейик!
Къыден тойчуну тепсегенин,
Кёзюбюз бла кёрейик.
- Бу хапарланы мангнга, Абдуллахха,
айтып тургъан атаммы къарынашы Науук
болгъанды. Жырланы, алгъыш л аны да ол
эсли киши кёлюнде сакълагъанды. ХамзаБийни анасы Малкъарланы Айдону къызы
Къундуз, жашына ж ю з жыл толгъанда,
сау эди, - дейдиле.
«Аккайланы жашаулары алай бола келгени, тёлюден тёлюге къала барса, аман
болмаз эди», - дегенден сора, жазы уну
тохтатып, сагъышландым.
«Я, Аллах, Ойсунну, Хамза-Бийни
Голлуда тутушуп хорлагъанларын къачан жазарма? » - деген оюм эсимден чыкъмайды.
- Сиз Акъ-Къаяны кёрмегенмисиз,
Бети кюзгюге ушайды!
Менден сора да, ол ариу элде,
Ойсун деп биреу жашайды.
Ойсун оюмлу жашыбызды,
Айтханы акъылгъа тартханлай.
Аны къоллары жазадыла,
Кёзлери кёрюп тургъанлай.
Ойсун, къарындашым, олтурчу,
Къыденни сёзюне тынгнгыла!
Жыл сайын Голлу болмаучуду,
Ариу къызланы сынчыкъла.
1995 жыл.
Тепсеуюбюзге «Голлу» дейле
Къалгъан дунияны халкълары.
Малкъар аузунда къалгъанды
Чабышхан атланы наллары.
1. Хан-Аккай
2. Эри-Бий
3. Эл-Бай
4. Артыкъ хажи
5. Сюлен хажи
6. Бозай
7. Аккай
8. Эсен-Бий
9. Алий-Мырза
10. Муса хажи
11. Ойсун, Бёде
12. Хамза-Бий
13. Сулемен, Къундуз
14. Азрет
15. Абдуллах
Ойсун, къарындашым, кёрмеймисе,
Зан-Тууду къарап турады?
Бюгюн, эртенликте окъуна,
Сени атынгнгы сурады.
Бу ариу жерде оноу этелле,
Малкъарны акъыллы жаш л ары.
Тёгерегинге къарачы, жаным,
Мамица болур ташлары.
Малкъарлыланы несин сурайса,
Къонакъкъа къочхар соярла.
Кёзюнге къарап тургъанлай,
Атынгнгы айтып къоярла.
«Хан-Аккай Къая-Аллында» деген эки
сёзню ортасында, кюн кёзю кибик, тёге
рек салынып, Аккайланы тамгъалары
алайды.
Кешене аллында той эте,
Бир затла эсиме тюшелле.
Жыл сайын, келген жашланы,
Кёбюсю жырлап кетелле.
140
АТАЛАЙ
(Улхар)
- Хыренгнги ырбынында къочхарла
отлай турадыла, ата, мен а терк окъуна
Ишкиртиге жетип келейим, —деп жаш
чабып кетти.
Борсукъ чабырларын тизип бошады.
Сора белиндеги саламны алды да, ууакъ
титип, аллына тёбе этти. Узайып баргъан
бёксюмлю жашны ызындан бир кесек
къарап турду да, ичинден: «Жашха энди
къарыу киргенди, кюзде биченнге элтирге
керекти. Мында итлени къуууп айланмай,
хайыр этерге юйренсин», - деди.
Эки чабырын да кийип, Борсукъ ёрге
турду да, къочхарла таба къарады. Энишхе
ийилип, къалпагъын алып, энди кетейим дегенде, будуман болуп келген жашын
кёрдю.
- Ата, къолан чабакъ тутханма, уо къолан чабакъ! - деп, къычырып келе эди,
жаш
Атаны жюреги жылынды. Ж аш , ата
сыны къатына жетип, тохтады. Сууукъ,
отча жылтырагъан, къолан чабакъ жашны
къолунда тыпырдап кюреше эди.
Борсукъ, чабакъны эки къолу бла тутуп,
аузун терк-терк ача, солууун алалмай тургъанына жазыкъсынып къарады.
- Жашым, бу ылышыкты, бир кесектен
талай минг балалыкъ жаярыкъты. Терк
окъуна, тутхан жеринге элт да, ат, сора
ызы бла бери жет. Къочхарла Курнаят таба
кеткенди ле. Анда мен сангнга сейир затла
кёргюзтюрюкме, - деди.
Жаш, чабакъны алып келгенича, муштухул болуп, къууулуп кетти. Иги кесектен
ол, алгъынча чабып угъай, тынч-тынч атлай келип, атасыны къатында сюелди.
- Ата, чабакъны суугъа жибердим, алай,
ол уюп, жюйрюклюгюн тас этип къойгъаннга ушай эди. Сора, аны тёгерегине
кесича, къолан чабакъла жыйылып, жанжанындан къысылып, алып кеттиле. Энди
мен чабакъ тутаргъа барлыкъ тюйюлме, деди жаш.
Жашыны халына тюшюннген атасы:
- Чабыр бауунг да тешилгенди, аны да
къыс. Чабакъкъа уа жарсыма, ол бир кесек
эс жыйса, саппа-сау болуп къаллыкъты.
Энди уа, къочхарла да иги узайгъан болур
ла, жанлы, жансыз да юркютюр. «Жаз ба
шында хата хуна тешиктен да чыгъады!» деучюдюле, ызларындан болайыкъ, - деп,
Борсукъ тик ёрню тебреди.
Ол жыл жаш атасы бла бирге къой да
кюттю, чалгъы да чалды, къайын чыбыкъладан чалман да эшти, маллагъа къыш ту-
тургъа бау да ишледи. Не айтырса, Борсукъ
жашыны къылыгъына, эл аллында кесин
жюрютюуюне да ыразыды. Энди жаш эки
эшекке да кеси отун, бичен жюклеп келалады. Тындыргъан жумушуна атасы бектен бек къууанады.
0 л жыл кетип, экинчи жаз башы да келди. Жаш, биягъы суу бойнунда чабакъланы ойнагъанларына къарай да, къууана
турду.
- Жашым, - деди бир кюн Борсукъ, сен бюгюн, Ишкиртини бери айланнган
бутагъын тый да, ары, алгъын агъыучу
жанына айландыр. Бюгюн аны эталсанг,
тамбла уа, ол акъкъан сууну, биягъы бери
жанына айландырырса. Биз сабаннга
чыгъаргъа, алай этип, ойнай тур. Сабаннга
чыкъсагъ’а, сени кюннюмлю, ышкантылы, чегет элли жашла бла тутуштурлукъма. Аягъынг-билегинг къатарла, белингбойнунг бёкем болурла.
- Да мен аны къалай тыярыкъма? - деп
сорду жаш.
- Ташланы кёп жеринде тохта да, суу
гъа аркъангнгы айландырып, сюе л. Эки
къолунг бла ташланы кётюрюп, башынг
бла аудуруп, атарса. Суугъа сен арталда
къарама. Ташланы суугъа тийген тау
уш л ары уругъа къуюлгъанча бола башласа, сууну аллы таштан тола баргъанын
билликсе. Суу а алгъын ызына кеси бара
башлар. Сууну иги, чыртсыз тыяр ючюн а,
зылдыла къобар да, ичинден эки къаты
тышла. Эриннген, эриккен ахыр да этме.
Ол иш артта сангнга бек керек болмай амалы жокъту, - деди атасы.
Кюн «Сабанлыкъ» 1 башына жетерге,
сууну аллы таш тёбе болуп, ары жанына
агъып тебреди. Жаш кушаш бла зылдыланы къобарып, ичинден эки къаты тизди.
Сууну аллы чыртсыз тыйылды, тёбен жанында, таш алларында кенг къонгкъулделеде чабакъла ойнап башладыла. Суу кете
баргъаны сайын, чабакъла кёпден-кёп бола
баргъанча кёрюнедиле.
Жаш, терк окъуна, чыбыкъладан тышхычыкъ этип, чабакъланы тутуп башлады.
Ингнгирде тышхы толу чабакъны алып
келип, атасыны аллында къууаннганын
букътуралмай сюелди.
Ингнгирде Саутуда хапар жайылды.
«Борсукъну жашы тышхы бла бир чабакъ
тутханды »- дегеннге киши да ийнанмай
эди.
1 Сабанлыкъ - тауну атыды, анда кийик кёп.
141
Аны айтып, ол ортагъа чыгъады, бата
баргъан кюнню аллында:
- Хазырмысыз? - деп сурайды.
Жашла гырмыклагъа жабыштыла, арыбери тартыштыла, энишхе ийилип, ёрге
туруп, онгнга-солгъа булгъаштыла.
Дюгерли жаш къаты тутады, тобукъ
башха, жан сюекке да алады, алай Бор
сукъ улу кесин жерге аттырмайды. Кесине
тартып, къонакъ жашны ёрге кётюрдю,
къайры атаргъа билмей, тёгерекке къара
ды. Ол заманда жаш атасыны бетин эследи.
Атасы, эслетмей, кёз къысады. Ол аны:
«Ат, ат алай!» - дегени эди. Улан, атасыны
оюмун ангнгылап бошагъынчы окъуна:
«Ат алай!» - деген ауаз чыкъты. Анда жаш
сол жанына атып жиберди. Атасыны бети
жарыды, сабыр къарамы бла ыразылыгъын сездирди.
Тутушуу жангнгыдан-жангнгы кюч ала
баргъаны хакъты. Къарагъан л а асыры
сагъайгъандан, таууш суз болдула. Жаланда кенгде, агъач ичинде, тюлкю юрген
таууш эштиледи.
Борсукъ улу ёмюрю кёрмеген ич чалдауну салды, кесине тартты да, башын артха
къайырып, атасы таба къарады. Анда:
«Алгъа ат!» - деген белгини кёрюп, алгъа
келтирип атты. Ол чалдаудан таза къутулгъан къыйын эди. Дюгерли да къутулмады.
Борсукъ улу хор лады.
Жашла, кенг гюренни ортасына чыгъып,
къучакълаштыла, алгъын бир бирлерин
танымагъан тулпарла, айырылмаз шуёхла
болдула. Бир акъсакъал киши, эки ариу
гоппанны да къолларына туттуруп:
- Бу эки гоппан аякъны бир жю зжыл
лыкъ теректен алып, кёл салып, ишлегенме. Сюйюп этгенме да, ала бла ашар, ичер
кюнюгюз кёп болсун! Сиз ж аз башында
таныштыгъыз, бир бирге кёл ачтыгъыз.
Бу гоппан аякъланы къолгъа алгъан за
манда, бир биригизни эсхере турур чекке
жетигиз! - деп эки жашны да кезиу-кезиу
уппа этти.
Къарагъанла гюрюлдедиле, къарс таууш
агъачны шууулдатты. Борсукъ жашына
асыры къууаннгандан, эки кёзю жыламукътан толдула, аузу къургъакъсып, тамагъында бир зат тыгъылгъанча болду.
Сора, кишиге билдирмей, жеринден туруп
кетти.
Ма ол кюнден бери, Борсукъну жашыны
тюз аты унутулуп, ангнга «Аталай» деп
аталып къалгъанды.
Ол кюнню ингнгиринде Борсукъ:
- Жашы, ма бу кюнню келирин билип,
былтыр сангнга, «сууну аллын тыйып
Биягъы ж аш , экинчи кюн, Ишкирти
бойнуна келди. Чабырларын да тешип,
сууукъ суугъа кирди. Зылдыланы, суудан
чыгъарып, къалау этти. Ташланы бирси
жанына сызып тебреди. Алай, энди аны
эткен ишине саулай элни жашы къарай
эди. Къарыулу билеклени ойнагъанларына
къарап тургъан жашла, андан ары чыдаялмай, ангнга къошулуп, жарау эте башла
дыла. Къошулмагъанла уа: «Ат алай! Ат,
алай-алай ат!» - деп къычыра эдиле.
Суу биягъы ызына айланды. Уллу таш
ланы алларында айланмала кёмюклендиле. Сууну ары жаны тыйылды да, тёбен
жаны къонгкъулдели болду.
- Кимге, ненча чабакъ керек эсе да,
алыгъыз! - деп, къычырды Борсукъ улу.
Ол кюнден сора Борсукъ улу эл ыйнагъы
болду, жашла арасында уа хурметлиге сайланды. «Акъыллыларымсыз!» - деп, жаш
ланы ызындан жыйып, Ишкирти сууну
тыйып, ойнай айланды. Ж ашла уа: «Ат
алай, ат! Алай-алай ат!» - деп къычыра
эдиле. Ол а аяусуздан ата эди.
Кишиле сабаннга къуралдыла.
- Энди, жашым, сууну тыя арыгъан да
болурса, сабаннга чыгъайыкъ, аз солуу ал
да, агъачны, тюзню да кёр. Тюзде гаммеш
бузоуланы мюнгнгюрегенлерине да бир
тынгнгыла, - деди Борсукъ.
«Акъ-Къая» аллында сабан сюредиле.
Бир он кюнден ылыбынгнгы 1 сабанланы
сюрюп бошадыла, арпа, будай септиле, ызы
бла «Сабан тойгъа» жыйылдыла. Тепседиле, жырладыла да, тутуш-атыш башланды.
Женгнгилаякъ, базыкъбоюн бёкем белли
жашла, бири бирин алыша, тутушханда,
Борсукъ улу бла Дюгерден келген къонакъ
жаш бир кере да хорлатмай чыкътыла.
Алай бла, экисине да тутушургъа тюштю.
Экисини да беллерине жангнгы гырмыкла
байладыла, хар ким сюйген къолтукъларын сайладыла да, харамлыкъкъа къараучу не айтыр деп, сакълайдыла. Ол а:
- Берекетни намысына жыйылгъанбыз,
ахшы жигитлени арабыздан сайлагъанбыз.
Къууанабыз, ойнайбыз, бир бири бетибизни уа жоймайбыз. Биреу озуп кетсе да, анг
нга гурушха болмайбыз. Хорлагъан - иги,
хорлатхан да бирде хорлар, ала экиси да
кезиудюле. Алай, хорлатсагъ’а, бир бирибизге аман жюрек тутмайбыз. «Алчы
болдунг, мени жыкътынг!» - деп, керексиз
бет алгъасындырып къызмайбыз.
1 Ы лыбынгнгы сабан - эки жылдан бир сюрюлген жер.
142
ойна, деп, андан айтхан эдим. Энди уа санынг ойнайды, къанынг къайнайды. Аякъ
алышынг тапты. Кесингнги тау башында
да кечиндирирча, жигит болгъанса. Мен
айтханнга, кёлюнг уллу болуп къалмасын.
Алкъа сангнга таш атаргъа, къыйыр къошта жатаргъа, аз ашап, кёп ишлерге, не да
болсун, кишиликке юйренирге керехти.
Ансыз жашау этерге болмайды. Ол жигитни сен бир заманда да атма, аллай адамны
дуния харакетке сатма! - деди.
- Хо, атам, мен энди бютюнда къаты кюреширме . Инбаш таш атып, тутушуп да эндиги
жыл боллукъ «Голлугъа» хазыр болурма, деди Аталай.
- Ашыкъма, жашы, ашыкъкъан этме,
не да болсун, - деди Борсукъ...
зыммы эштмей, бир ыйыкътан кёп чыдаялмагъанды. Ол тенглик эди, сюймеклик,
эр эрни тута билмеклик, адамны, адамлыкъны ариу кёрмеклик. Мен да соруучу
эдим: «Къызгъан темир нек суууйду?» деп атама. Артта кесим кёрдюм: къызгъан
темир сууумаса, чомача да сынмаса, жаш
да къарт болмаса, ахшылыкъ, аманлыкъ
да болмасала, дуниямы болады? Жашау
алай бола келгенди. Мен айтханны эсигизде тутугъуз. Андан ёзге сизге жукъ керек
болмаз. Байсы, жашы, сен а энди оноуну
къолунга ал. «Аталай кетти», - деп, уугъа
барыуну къоюп олтурма. Салтаны алып,
таш да ууат, Ишкиртини шууулдагъан тауушуна да тынгнгыла, кёкде учуп айланнган
чыгыр къушну къанатыны аласына да кёз
жеттир!» - дегенди Аталай.
«Къоркъма, атам, сени атынг, сыфатынг,
кюле-ышара туруучу бетинг да жюрегибизден кетерик тюйюлдюле. Сен а, энди
бу дунияны къоюп, нартлагъа къошуласа
да, жарыкъ бетли жолукъ! Эшткенингден,
кёргенингден хапар айтырса. Мында уа, бу
дунияда, хунанг, жюрюген жолунг, сюрген
сабанынг, туудукъларынг къалырла. Ала
сен юйреткен оюнланы унутмазла. Къылыч тута билирге юйренирле, жол, хуна
да ишлерле. Сугъарып, нартюк да ёстюрюрле. Не айтырса! Къонакъ ала билирле,
ангнга сёз да айталырла, губоруну къаттырып, от тюбюне да кёмерле. Нёгерликке къаты болурла, бара-келе да билирле,
андан намыс-хурмет кёрюрле. Душман,
бет алгъасандырып, журтларына кирсе
уа, андан къоркъуп, артха турмазла», деди Байсы.
Ма ол эди Аталай бла Байсыны туудукъларына айтырыкъ сёз л ери.
- Башында айттыкъ: Борсукъ, Аталай,
Байсы эрттегиледиле, - деп бардырады
Хусейин хапарын. - Байсыны жашлары:
Малдыреуюз, Абысал, Тёгерек, Сары. Абысалны жашлары: Зашау, Цепиш, Зугул.
Зашаунукъула: Байрукку, Золпу, Забе.
Байруккуну жашлары: Геюргю, Капаш,
Гоппан. Ма бюгюн Ж емталада, ТашлыТалада, Малкъарда эм да башха элледе жашагъанла да Зашауну, Цепишни, Зугулну
чирчиклеринден жайылгъандыла.
ЬСапаш къолундан келген, чёрчек, айтыр сёзюн билген, керек болса, ойнаргъа,
кюлюрге да сюйген, артыкълыкъны уа кё
рюп болмагъан киши болгъанды. Халкъ
жырны бир да болмагъанча сюйгенди. Ол
Аталайны жырын айтып башласа, къошта
къошчула, юйде болса, юйдегиле солууларын бёлмей тынгнгылагъандыла. Ма ол
айтыучу жыр:
* * *
Хусейин, хапарыны былайына жеткенде, кючсюндю, бата баргъан кюннге мудах
къарап, башлады:
- Хар къачан да ата баласына ахшылыкъны, игиликни излеп келгенди. Бор
сукъ да жашын ма алай ёстюргенди.
Аталайдан Байсы туугъанды. Байсыны, Малдыреуюз, Абысал, Тёгерек, Сары
деген жашлары да болгъандыла. Атасы
Борсукъ ёлгенден сора, Аталай, Байсыны уллу жашы Малдыреуюзню Дюгерге
жибереди.
- Онг къашыны башында къаплан табы
бла, ма мени кибик къарт киши уллу ныгъышта сабийлеге акъыл юйрете, ол тура
болур. Мени атымдан салам бер да, сол жанында сюел. Таугъа къарап, кючсюн да,
башынгнгы энишге ий. Ол заманда мени
тенгнгим ёрге туруп, саламлашыр. Къууан
нгандан эки кёзю бла тенг жылар. Ма ол
киши мени жандан жаннга нёгерим бол
гъанын билирсе. Кесинг да къонакълыкъта
кёп къалмазса, не айтханын эсингде тутуп,
элинге къайтырса, - деп, атландыргъан
сёзюн аны бла бошады.
Ай озду - Малдыреуюз жокъ, жыл тауусулду - къайтмайды. Экинчи жыл Сары
къарындашын излерге кетеди. Алай ол,
Сары келгенде, юйюр къурап тура эди. Аталарыны тилегин толтурур ючюн, Малды
реуюз таугъа келгенди. Бир ыйыкъ чакълы туруп, артха, Дюгерге къайтханды. Ма
андан сора да, Аталай, бир он жыл жашап,
алай ёлгенди. Ёле туруп: «Хар заманда эсигизде болсун, балаларым: тенгликни, бир
биригизге сюймекликни къаты тутугъуз.
Ма ол дюгерли тенгнгим менсиз къой союп
да ашамагъанды, мени жырлагъан ауа143
«Аталай а ат айылын тарталгъанды,
Базыннганнга аслан кибик къатылгъанды.
Жолда барса, къушла бла ойнагъанды,
Эришсе да, атып бирин жоймагъанды.
тенглеринден кимын ёлюп, кимын да ёле
тургъанлай тапханды. Ёлюмню къайдан
чыкъкъанын билмегенлей, къадаргъа
бойсунуп, Сыя-Тау кибик киши, ичинден
ачыу этип тургъанды. Кёп жылланы, сауут алып, элни жаудан къоруулагъанды,
талай ж ау атлыны жарты жолдан къайтаргъанды...
Хапарны былайына жеткенде, Хусейинни огъурлу бетине къарадым. Иги да
арыгъанын кёрюп, андан ары къыйнамай, экинчи жолугъургъа муратланып,
ыспас этип, айырылдым. Андан сора мен
ангнга жолукъмадым: ол 1973 жыл ауушхан эди.
Бу аламат жырны толу жыйылмазлыгъына ийнанырым келмей эди. Аз, кёп
болса да, энтта бир кесегин табар эсем а,
деген умут а жюрегиме тюйрелгенлей тура
эди.
Айлана-жюрюй кетип, бир жол, Ираф
районда (Дюгерде) Къайырланы Забитхандан ма бу сырыуланы жазып алгъанма:
Аталай а тартхан жерин къобаргъанды,
Бастырыкъны, бир ургъанлай, томургъанды.
«Бол!» - дегенлей, хар затны даболдургъанды,
Эрлик бла нёгерлени онгдургъанды.
Аталайны тау элледе таныдыла,
Хар элде да жууукъ-тенгнги къалындыла.
Не иште да, кеси кибик, сабырдыла,
Атланнганда, нёгерликке хазырдыла.
Аталай а кесип отун сюйрегенди,
Ашыкъкъанны жетип, алгъа ётмегенди,
Сол билекни жолоучугъа бермегенди,
Аны бла бетлик бир заманда этмегенди.
Аталай а Тау Аллында жашагъанды,
Бут жараны мант сууу бла байлагъанды.
Эшиктен кирип, салам бере билмегенни,
Адамды деп, тергеу этип, кёрмегенди.
Аталай а аты чыкъкъан батыр эди,
Къарыу бла аны жыкъкъан артыкъ эди,
Оюн бла ангнга жеткен иги эди,
Олтургъанда, сёзю бла ачыкъ эди.
«Аталайны Боташ-Сыртта эследше,
Биргесине тюбейлерин кёрмедиле.
«Аталай!» - деп узун тартып къычырдыла,
Аны ызындан бирем-бирем сызгъырдыла.
Аталай а ташлы ёзенде юйле салды,
Ол юйледен барып, тюзден къайтып турду.
Андан-мындан ахшы хапар айтып болду,
Кёп юйюрню бир тийреде жуууштурду.
Аталай а, таугъа тартып, бара эди,
Ашыкъмайын нарт жырларын айта эди.
Къолундагъы къызыл ташлы жюзюгюне,
Къодандан къаты халы чёргей эди.
Бош заманда сая бла чабакъ тутту,
Суу бойнунда ойнай-ойнай кюн булжутту.
Дунияны жашауундан суууп турду,
Эллилеге билдирмейин бууундурду.
Кеч болду да, Айыу-Чатта къалды Аталай,
Ж укъу арада тюш кёрдю да, айтты былай:
«Маржама мен, кече туруп кетмесем,
Ылызмыгъа Шаш-Бауатха жетмесем,
Аталайны жырын жашла билгендиле,
Мудах болуп, тышларындан кюлгендиле.
Аны атына хурмет этип тургъандыла,
Сорлукъларын ачыкъ-ачыкъ соргъандыла.
Орманатны къара кюлтюм этмесем».
Аталай а кече элгенип уянды,
Ёрге туруп, таш хунагъа тыянды:
«Аз кёллюлюкмю эттим мен?!» - деп уялды.
Къара эменден садакъ жыя тарталгъанды,
Жортууулгъа, Чолпан чыгъып, атланнганды,
Бек арыса, кезлеуледе сапланнганды,
Къоншулада кир-кипчикке чамланнганды.
Бери тартып, эрлай атха мыналды.
Чагъыдай а чаба-жорта барады,
Аякъларын бектен-бекке салады.
Алайынлай танг да атып къалады.
Аталай а сауут-саба тарталгъанды,
Тау элледе эр жигитке саналгъанды.
Акъкъан сууну тауушундан сагъайгъанды,
Мудахсынып, ауанагъа къарагъанды.
Аталай а Дюгер элде ол турады.
Нёгерлерин, жууукъларын сорады.
Къудуретни кёрюп, ёрге турады,
«Къарыусуз болгъанды», - деп, шургуланады.
Кёз жашларын бирем-бирем санагъанды.
Быстыр женгнгин суугъа сугъуп чайкъагъанды.
Мыйыкъларын аны бла сылагъанды,
Жылар ючюн кюле-кюле жубаннганды.
«Аталай а бюгюн да жашты!» - дедиле,
Ангнга хурмет, намыс, сый да эттиле.
«Тау элледе илишан ата билемилле,
Хорлатханнга, масхара этип, кюлемилле?»
Х усейин айтханнга кёре, тау эллеге
биринчи ёлет киргенде, Аталай кенгде
болгъанды. Келе-келип, ахлуларындан.
1 Маржа - огъурлулукъну къоруучу.
144
«Тау эллеге ёлет ауруу киргенди,
Ахшыланы, гуппур этип, сюргенди.
Ариу къызла сёлешмейин ёледиле,
Бастырыргъа башха элледен келедиле».
Алай эте, Аталай да ёсюп къалды,
Аны юсюнден халкъда хапар барып болду.
Дюле ёсхен таугъа Гюлчю дегендиле,
Андан сора, барып, аны кёргендиле.
Аталай а мудахсынды, кючсюндю,
«Тейри да бизни къаргъайды», - деп, жюгюндю.
Дюгерлиле ачыусунуп турдула,
Барышларын тау эллеге бурдула».
Бир жол анасы жашын юйге чакъыргъанды:
«Къызла берген затла къайда? » - деп соргъанды.
Ол аланы тау башында къойгъанды,
Унутмазгъа, таштан белги салгъанды.
Шуёхлукъ, къарындашлыкъ, бир бирге
болушуу - эки халкъны да тёрелери эди.
Малкъарлыла бла дюгерлиле бирлешип
жашагъандыла.
Бир айдан мен Забитханнга дагъыда
бардым. Хапар-хатыр сурагъандан сора,
акъ чачын чикиля тюбюне жыйып, мени
боштан келмегеним кёлюн кенг этими,
огъесе билгенин толусунлай айтыргъа
Аллах эсинеми салды, алай, ол: «Я, А л
лах, сен болуш! Бирин айтып, экинчисин
унутуучуладан сен этме!» - деп башлады
айтып:
Анасын элтип бир кюн ары баргъанды.
Барсала уа бир ариу къыз бешташ ойнай,
Къозучукъ да тюз къатында къаудан чайнай,
Аякъчыкълары бла да акъ чилле сайлай!
Къызны ариулугъу алай эди, - дейди,
Адам кёзю бла кёрюрчады.
Андан аллай тылпыу чыгъа эди, - дейди,
Дуния сейирге къарарчады.
Анда усталыкъны кёргендиле, - дейди,
Тухтуй, окъа тюйсе, жарарчады.
Аны дарманлыгъы алай болгъанд, - дейди,
Ёлген энди бери къайтырчады.
Къыз былагъа ариу-ариу сёлешхенди,
Кёз-къаш берип, ары-бери къармашханды.
Аш-суу салып, ыразы этерге болалгъанды,
Жашны анасын андан башха кёралмады.
«Аталайны сабий кюню болмагъанды.
Ач болса да, жыламайын къалалгъанды,
Кюле-ойнай, тюз сёзюн айталгъанды,
Жашчыкълагъа чамла атап, баралгъанды.
Болсада, ала тюшюп, элге келгендиле,
Элде аланы къууанч бла кёргендиле.
Аталайны тенг жашлары жыйылдыла,
Кёп хапарла андан-мындан соруштула.
Бир кюн ангнга эки ариу къыз келгендиле,
Сёлешмейин бирер затны бергендиле.
Аны бети тюрленнгенин сезгендиле,
Кёзлеринден къууаннганын кёргендиле.
Ашап-ичип биргесине болгъандыла,
Айтханына ыразы болуп къалгъандыла.
«Биз, - дегенди - Тау Артына барсакъ эди,
Бирер элден бирер шуёх ал сакъ эди,
Ол кюн жашчыкъ юйге келип олтургъанды,
Жанхотлары, Къарчалары, Биттиулары,
Занкишилары, Ацыкъанлары, Жангнгоразлары, Уяналары, Герузлары, Уянлары,
Маммелары, Къабартукълары, Шаханлары, Гумалары, Алтыулары, Байсылары,
Цоралары, Мамай л ары, Акъкъуллары,
Хыбыйлары, Заммолары, Хучиналары,
Къазакълары, Гад ий л ары, Аккыл ары,
Баккулары, Къаралары, Ажолары, Гажонлары, Кючюклары, Аппайлары, Бёзюлары,
Башийлары, Аттасаулары, Хасаулары,
Табансызлары, Боюнсузлары, Хозарлары,
Ху бол лары, Байкъуллары, Эндрейлары,
Айкъаралары кибик тукъумла, байлыкъларына, онгларына кёре, ашарыкъланы,
ичерик зат л аны да хазыр лап, хар къошну
аллында ариу анала, атала, аланы къызлары, жаш лары ынтышлы кийинип, келген
къонакъланы ашатып, ичирип, ариу ай
тып, ашырып турадыла.
Сатылыргъа салыннган хазыр чепкенле, чепкен чулгъамла, къалпакъла, тонла, шымла, чабырлыкъла, гёнчарыкъла, кийиз чарыкъла, андыз жамычыла,
башлыкъланы тюрлю-тюрлюлери, агъач
челекле, тийреуле, чыккырчыкъла, от
сынжырла, аякъланы тюрлюлери, къа-
адамла болгъанлары асыралгъанларындан
белги лид и.
- Бу хапарны сен кимден эшткенсе?
- Атаммы атасы Муса, женнетли бол
лукъ, былтыр ёлдю да, ол мангнга кешенелени ишлеген усталаны атларын да
сагъыныучу эди. Аладан къаллай жырланы юйреннгенин да айтыучу эди.
- Унутулмагъанлай, кешенелени атла
ры, ала кимлеге ишленнгенлери эсте сакъланырламы дейсе?
- Хар ким, къайсыбыз да, жети-тогъуз
атагъа дери билирге, аланы унутмагъанлай, туугъаннга, туудукъкъа да айта ту
рургъа борчлубуз.
- Хамза, Тау-Артында аллай хапарланы
къалам бла къагъытха жазып, къагъытладан китапла этип, ёмюрге дери унутулмазча асырап къоядыла. Аллай китапны
уа ким, къачан сюйсе да, алып, окъургъа
боллукъту. Эбзеле китаплагъа отуз атагъа
дери тартып къоядыла. Жерлени, сууланы
атларын жазып къойгъандыла. Кешенеле, шыякыла дабелгиленип, ким, къалай
ишлегени ачыкъланып турады. Акъыл ма
аладад ы.
- Голлудан сау-саламат къайтсакъ, ол
да Аллахны къолундады, Арабстаннга,
Артыкъ-хажи баргъан жерге, барып келирге эсиме тюшюп турады. Ыразымыса? - деди Хамза-Бий. Андан сора уллу
сагъышха кирди.
- Сен айтхан сёз - мангнга жорукъту.
Бар. Андан уллу ишинг сени ж окъту.
Малларынга къарап, ырысхынгнгы къоранчсыз жюрютюрме. Бар, окъуулу болуп
къайт! - деп, Ойсун къууаннганын билдирди.
-к к к
Зириш хи, Алтыу-кешене, Уллу-Тюз,
Ашамиш-оба болгъан жерле адамдан толу.
Черкесча, дюгерча, чеченча, къумукъча,
эбзеча сёлешхенледен айырмаракъ тургъан
Ойсун бла Хамза-Бийге къарап: «Бёрклерин аккыл киймегендиле, Тейри! Къарачы
бери, къаллай кишиле келгендиле! Бири,
узункъалакъ кибик, онг жанындагъы у а
асыралгъан бугъагъа ушайды!» - деген
малкъарлыланы сёзлери Ойсунну кёлю
не уллу къайгъы салгъанча, аладан баш
ха жер башында адам жашамагъанча кё
рюндю.
- Малкъарлыла бир кесек аттым адамла
болуучудула, ансы, бир-экисин танысанг,
къамангнгы белбауу бла берип къоярса, деп, Хамза-Бий кешене къатында Ойсунну
югютлерге кюреше тургъанда, токъсан138
мам», - деп. Аллах сенляйгъа алма да буюрмасын, алгъанынгнгы да къолунгдан
тюшюрсюн, - деп, жууап къайтаргъандан
сора, Зан-Тууду терк окъуна ючюнчю сёзню
(ыразы болмаса, ол тынгнгылап къаллыкъ
эди) айтты.
- Улхузу.
- Хунагъа ташны жараштырады, ансыз
хуна оюлуп къалады. Улхузу тутхучлу бо
лур ючюн, салта бла тюйюп, ууатадыла.
У лхузу ууатхан, аны хунагъа къуйгъан
къыйын болады.
- Ул-хузу, - деп Зан-Тууду сёзню экиге
бёлюп айтханын сезген Къыден терк окъу
на:
- Терс юйреннген, аман къылыкълы са
бий. Къайда болса, анда айланнган, кесин
атаны бал асы сунуп тургъан жаш. Аллай
ата улу хузуда къалгъанлыкъкъа, ангнга
адам жыламасын.
-Э р .
- Эри болмагъан - излесин, аманындан а Аллах сакъласын. «Жаным - от
да, жаным - эр», - дегенлей, ахшы эрни
ариу къатыннга Аллах да алай терк берип
къоймайды.
- Эр, - деди Зан-Тууду дагъыда.
Къыдан, эслеп, терк окъуна:
- «Эрлик кичиден чыгъады», - деген
ди ле. Алай, юйюр таматасы да юлюшюн
алы учуду,- деген Къыдан Зан-Туудуну
ышартты.
- Тогъуз жашны бир кюнде Дюгерде
жыкъкъан Къыден ма буду. Урланнган
атланы табып, иесине бергенде, саугъаларгъа унутхан кишини къолун къысып,
эзип, артына къарамай, кетип къалгъан да
Къыденди, - деп махтады да: - Гырмык, деди Зан-Тууду.
- Тынгнгылы гырмыкланнган гебенни
Сынла-Сыртыны ж ели да оймаз. Ж иби
болмагъаннга, ахшы гырмык да бютюндю, - деп, Карка улу тыгъылмай жууап
къайтаргъандан сора:
- Энди башхалагъа да сёз берейик, деп, Зан-Тууду сёлешхенден сора, эки-юч
къауум да чыгъып, болумларын кёргюзттюле.
Алай, аланы сёзлерин бёлюп, Багъатыр
терк-терк тыйып къойду. Жашланы айтышларына бюсюремегенини белгиси эди
ол аны.
- Алай эсе, сёзню жырчылагъа берирден алгъа, Бет-Тургъудан келген къонакъ,
Хамза-Бийни, ауазына тынгнгылайыкъ.
Турчу, Хамза, - деди эген.
лакъла, къашыкъла, бычакъла, къамала, балтала, салтала, чомачала, ж ипле,
мансла, аркъанла, кисиу жипле, бёркле,
кийизле, юс кийимле, шережеле, чанала,
хойнукланы тюрлюлери, ючайыр, экиайыр сенекле, агъач кюрекле, агъач, темир
ийнеле, халы, сюек тюймеле, илгикле кёлюнгнгю кётюредиле.
«Ашарыкъ, ичерик затланы сатып бермегенлери неликтен болур»? - деп сорлугъунг келеди. Ол затлагъа кёзю жетип,
ичинден къууана тургъанлай:
- Угъай, жырчы. Бу уа башха къарындашымды. Алай, тутушхан да этип, Мысакаланы Къара-Бийни ташын да атып эриширикти. Муну къарыуу, узунлугъу на угъай,
болумуна кёре боллукъту. Сен быллай жигитни кёргенмисе? Кеси да, Тау-Артында
ёсюп, андан къайтханлы, алты жылы бо
лады. Голлугъа биринчи кере къарайды.
Кесин багъалап, билгенине, илиннгенине
да кёз жеттирсенг сюерикме, - деп, ЗанТуудуну дагъыда къучакълады Хамза.
- Къоркъма, малкъарлыла Ойсунну жюрегин аурутмазла, - деп, орталарында ЗанТууду кеси олтурду да, Каркаланы Къыден
бла таныштырды.
Ол да сары шилли, узун санлы, бёкем
киши, Хамза бла Ойсун тенгли эди, ышарып, уш акъкъа къошулду. Алайгъа Темиржанланы Багъатыр, Го л луд а оноу
этип, эгенни къуллугъун толтурлукъ,
жюзжыллыкъ жырчы киши да келди. Ат
жарышчылагъа, бугъалагъа багъыучулагъа, эркечле ёстюрюучюлеге да къарап
бошагъандан сора:
- Адамла, эрттегилени «айтыучу бла табыучу» деген оюнларын башлайыкъ, - деди
Багъатыр, «Батырланы» жырын такъкъан,
эм жырлагъан адам.
Ол заманда алгъа чыгъып, уллу гыйы
ташха Зан-Тууду бла Къыден олтурдула.
- Хайдагъыз, башлагъыз, - деди эген.
Ойсун эм аны кибикле, ол сёзню биринчи
кере эшткенле, не айтады бу дегенча, тангнгыласала да, оюнну къалай барлыгъын
билген Хамза-Бийни бети жарыды.
- Алма, - деди Зан-Тууду, ауазы да,
къонгнгуроу кибик, зынгнгырдады.
- Теректе битеди, татыулуду, къызгъыл,
акъсыл да болады. Бай ашайды. Жарлы уа
къарап къалады. «М»а демегенни затын,
«бер» деп, ал ал май къалгъан да адамды.
- Алма! - деди Зан-Тууду экинчи да.
- Керекмейди, кесингнги болсун! Мен
а тапмам! Тохта, сангнга да жетер кезиу!
Хатырсыз! Кёремисе аны? «Жамычыммы да жаймам, къонакъкъа да чакъыр139
Хамза-Бий, керти да, бий кибик, ёрге
туруп, «Сабанлыкъ» таба къарап, бираз
сюелди да:
- Мен Акъ-Къаядан келгенме
Голлуда жырлап къайтыргъа.
Зан-Тууду батыр, эркин эт,
Билген сёзюммю, айтыргъа, - деп, узун
тартханда:
- Бир кесекчикке тохтачы, Хамза. Жыр
ны ёлчеуюн келиширча салгъанса. «Къай
тыргъа» , «айтыргъа» деген сёзлени иги эркинирек айтып, созаракъ эт. Эжиучюлени
уа ашыкътырма, - деди Зан-Тууду.
Андан сора жырны бёлмеди. Хамзагъа
къут келди, ёню кётюрюлюп, жыргъа жарашты:
Къолумдагъы жюзюкню, Ойсун,
Тешип, ташлагъа салгъанма.
Малкъарны кёрмей туралмазыммы
Тюнене тюшюмде айтханма.
Быйыл Голлугъа келгенле,
Экинчи жыл да келирле.
«Шах Малкъарны кёрмегенмисе?» Аланла сейир этелле.
Ой, О йсун,ой,турчу бери,
Гюлчю сууундан ичейик!
Къыден тойчуну тепсегенин,
Кёзюбюз бла кёрейик.
- Бу хапарланы мангнга, Абдуллахха,
айтып тургъан атаммы къарынашы Науук
болгъанды. Жырланы, алгъыш л аны да ол
эсли киши кёлюнде сакълагъанды. ХамзаБийни анасы Малкъарланы Айдону къызы
Къундуз, жашына ж ю з жыл толгъанда,
сау эди, - дейдиле.
«Аккайланы жашаулары алай бола келгени, тёлюден тёлюге къала барса, аман
болмаз эди», - дегенден сора, жазы уну
тохтатып, сагъышландым.
«Я, Аллах, Ойсунну, Хамза-Бийни
Голлуда тутушуп хорлагъанларын къачан жазарма? » - деген оюм эсимден чыкъмайды.
- Сиз Акъ-Къаяны кёрмегенмисиз,
Бети кюзгюге ушайды!
Менден сора да, ол ариу элде,
Ойсун деп биреу жашайды.
Ойсун оюмлу жашыбызды,
Айтханы акъылгъа тартханлай.
Аны къоллары жазадыла,
Кёзлери кёрюп тургъанлай.
Ойсун, къарындашым, олтурчу,
Къыденни сёзюне тынгнгыла!
Жыл сайын Голлу болмаучуду,
Ариу къызланы сынчыкъла.
1995 жыл.
Тепсеуюбюзге «Голлу» дейле
Къалгъан дунияны халкълары.
Малкъар аузунда къалгъанды
Чабышхан атланы наллары.
1. Хан-Аккай
2. Эри-Бий
3. Эл-Бай
4. Артыкъ хажи
5. Сюлен хажи
6. Бозай
7. Аккай
8. Эсен-Бий
9. Алий-Мырза
10. Муса хажи
11. Ойсун, Бёде
12. Хамза-Бий
13. Сулемен, Къундуз
14. Азрет
15. Абдуллах
Ойсун, къарындашым, кёрмеймисе,
Зан-Тууду къарап турады?
Бюгюн, эртенликте окъуна,
Сени атынгнгы сурады.
Бу ариу жерде оноу этелле,
Малкъарны акъыллы жаш л ары.
Тёгерегинге къарачы, жаным,
Мамица болур ташлары.
Малкъарлыланы несин сурайса,
Къонакъкъа къочхар соярла.
Кёзюнге къарап тургъанлай,
Атынгнгы айтып къоярла.
«Хан-Аккай Къая-Аллында» деген эки
сёзню ортасында, кюн кёзю кибик, тёге
рек салынып, Аккайланы тамгъалары
алайды.
Кешене аллында той эте,
Бир затла эсиме тюшелле.
Жыл сайын, келген жашланы,
Кёбюсю жырлап кетелле.
140
АТАЛАЙ
(Улхар)
- Хыренгнги ырбынында къочхарла
отлай турадыла, ата, мен а терк окъуна
Ишкиртиге жетип келейим, —деп жаш
чабып кетти.
Борсукъ чабырларын тизип бошады.
Сора белиндеги саламны алды да, ууакъ
титип, аллына тёбе этти. Узайып баргъан
бёксюмлю жашны ызындан бир кесек
къарап турду да, ичинден: «Жашха энди
къарыу киргенди, кюзде биченнге элтирге
керекти. Мында итлени къуууп айланмай,
хайыр этерге юйренсин», - деди.
Эки чабырын да кийип, Борсукъ ёрге
турду да, къочхарла таба къарады. Энишхе
ийилип, къалпагъын алып, энди кетейим дегенде, будуман болуп келген жашын
кёрдю.
- Ата, къолан чабакъ тутханма, уо къолан чабакъ! - деп, къычырып келе эди,
жаш
Атаны жюреги жылынды. Ж аш , ата
сыны къатына жетип, тохтады. Сууукъ,
отча жылтырагъан, къолан чабакъ жашны
къолунда тыпырдап кюреше эди.
Борсукъ, чабакъны эки къолу бла тутуп,
аузун терк-терк ача, солууун алалмай тургъанына жазыкъсынып къарады.
- Жашым, бу ылышыкты, бир кесектен
талай минг балалыкъ жаярыкъты. Терк
окъуна, тутхан жеринге элт да, ат, сора
ызы бла бери жет. Къочхарла Курнаят таба
кеткенди ле. Анда мен сангнга сейир затла
кёргюзтюрюкме, - деди.
Жаш, чабакъны алып келгенича, муштухул болуп, къууулуп кетти. Иги кесектен
ол, алгъынча чабып угъай, тынч-тынч атлай келип, атасыны къатында сюелди.
- Ата, чабакъны суугъа жибердим, алай,
ол уюп, жюйрюклюгюн тас этип къойгъаннга ушай эди. Сора, аны тёгерегине
кесича, къолан чабакъла жыйылып, жанжанындан къысылып, алып кеттиле. Энди
мен чабакъ тутаргъа барлыкъ тюйюлме, деди жаш.
Жашыны халына тюшюннген атасы:
- Чабыр бауунг да тешилгенди, аны да
къыс. Чабакъкъа уа жарсыма, ол бир кесек
эс жыйса, саппа-сау болуп къаллыкъты.
Энди уа, къочхарла да иги узайгъан болур
ла, жанлы, жансыз да юркютюр. «Жаз ба
шында хата хуна тешиктен да чыгъады!» деучюдюле, ызларындан болайыкъ, - деп,
Борсукъ тик ёрню тебреди.
Ол жыл жаш атасы бла бирге къой да
кюттю, чалгъы да чалды, къайын чыбыкъладан чалман да эшти, маллагъа къыш ту-
тургъа бау да ишледи. Не айтырса, Борсукъ
жашыны къылыгъына, эл аллында кесин
жюрютюуюне да ыразыды. Энди жаш эки
эшекке да кеси отун, бичен жюклеп келалады. Тындыргъан жумушуна атасы бектен бек къууанады.
0 л жыл кетип, экинчи жаз башы да келди. Жаш, биягъы суу бойнунда чабакъланы ойнагъанларына къарай да, къууана
турду.
- Жашым, - деди бир кюн Борсукъ, сен бюгюн, Ишкиртини бери айланнган
бутагъын тый да, ары, алгъын агъыучу
жанына айландыр. Бюгюн аны эталсанг,
тамбла уа, ол акъкъан сууну, биягъы бери
жанына айландырырса. Биз сабаннга
чыгъаргъа, алай этип, ойнай тур. Сабаннга
чыкъсагъ’а, сени кюннюмлю, ышкантылы, чегет элли жашла бла тутуштурлукъма. Аягъынг-билегинг къатарла, белингбойнунг бёкем болурла.
- Да мен аны къалай тыярыкъма? - деп
сорду жаш.
- Ташланы кёп жеринде тохта да, суу
гъа аркъангнгы айландырып, сюе л. Эки
къолунг бла ташланы кётюрюп, башынг
бла аудуруп, атарса. Суугъа сен арталда
къарама. Ташланы суугъа тийген тау
уш л ары уругъа къуюлгъанча бола башласа, сууну аллы таштан тола баргъанын
билликсе. Суу а алгъын ызына кеси бара
башлар. Сууну иги, чыртсыз тыяр ючюн а,
зылдыла къобар да, ичинден эки къаты
тышла. Эриннген, эриккен ахыр да этме.
Ол иш артта сангнга бек керек болмай амалы жокъту, - деди атасы.
Кюн «Сабанлыкъ» 1 башына жетерге,
сууну аллы таш тёбе болуп, ары жанына
агъып тебреди. Жаш кушаш бла зылдыланы къобарып, ичинден эки къаты тизди.
Сууну аллы чыртсыз тыйылды, тёбен жанында, таш алларында кенг къонгкъулделеде чабакъла ойнап башладыла. Суу кете
баргъаны сайын, чабакъла кёпден-кёп бола
баргъанча кёрюнедиле.
Жаш, терк окъуна, чыбыкъладан тышхычыкъ этип, чабакъланы тутуп башлады.
Ингнгирде тышхы толу чабакъны алып
келип, атасыны аллында къууаннганын
букътуралмай сюелди.
Ингнгирде Саутуда хапар жайылды.
«Борсукъну жашы тышхы бла бир чабакъ
тутханды »- дегеннге киши да ийнанмай
эди.
1 Сабанлыкъ - тауну атыды, анда кийик кёп.
141
Аны айтып, ол ортагъа чыгъады, бата
баргъан кюнню аллында:
- Хазырмысыз? - деп сурайды.
Жашла гырмыклагъа жабыштыла, арыбери тартыштыла, энишхе ийилип, ёрге
туруп, онгнга-солгъа булгъаштыла.
Дюгерли жаш къаты тутады, тобукъ
башха, жан сюекке да алады, алай Бор
сукъ улу кесин жерге аттырмайды. Кесине
тартып, къонакъ жашны ёрге кётюрдю,
къайры атаргъа билмей, тёгерекке къара
ды. Ол заманда жаш атасыны бетин эследи.
Атасы, эслетмей, кёз къысады. Ол аны:
«Ат, ат алай!» - дегени эди. Улан, атасыны
оюмун ангнгылап бошагъынчы окъуна:
«Ат алай!» - деген ауаз чыкъты. Анда жаш
сол жанына атып жиберди. Атасыны бети
жарыды, сабыр къарамы бла ыразылыгъын сездирди.
Тутушуу жангнгыдан-жангнгы кюч ала
баргъаны хакъты. Къарагъан л а асыры
сагъайгъандан, таууш суз болдула. Жаланда кенгде, агъач ичинде, тюлкю юрген
таууш эштиледи.
Борсукъ улу ёмюрю кёрмеген ич чалдауну салды, кесине тартты да, башын артха
къайырып, атасы таба къарады. Анда:
«Алгъа ат!» - деген белгини кёрюп, алгъа
келтирип атты. Ол чалдаудан таза къутулгъан къыйын эди. Дюгерли да къутулмады.
Борсукъ улу хор лады.
Жашла, кенг гюренни ортасына чыгъып,
къучакълаштыла, алгъын бир бирлерин
танымагъан тулпарла, айырылмаз шуёхла
болдула. Бир акъсакъал киши, эки ариу
гоппанны да къолларына туттуруп:
- Бу эки гоппан аякъны бир жю зжыл
лыкъ теректен алып, кёл салып, ишлегенме. Сюйюп этгенме да, ала бла ашар, ичер
кюнюгюз кёп болсун! Сиз ж аз башында
таныштыгъыз, бир бирге кёл ачтыгъыз.
Бу гоппан аякъланы къолгъа алгъан за
манда, бир биригизни эсхере турур чекке
жетигиз! - деп эки жашны да кезиу-кезиу
уппа этти.
Къарагъанла гюрюлдедиле, къарс таууш
агъачны шууулдатты. Борсукъ жашына
асыры къууаннгандан, эки кёзю жыламукътан толдула, аузу къургъакъсып, тамагъында бир зат тыгъылгъанча болду.
Сора, кишиге билдирмей, жеринден туруп
кетти.
Ма ол кюнден бери, Борсукъну жашыны
тюз аты унутулуп, ангнга «Аталай» деп
аталып къалгъанды.
Ол кюнню ингнгиринде Борсукъ:
- Жашы, ма бу кюнню келирин билип,
былтыр сангнга, «сууну аллын тыйып
Биягъы ж аш , экинчи кюн, Ишкирти
бойнуна келди. Чабырларын да тешип,
сууукъ суугъа кирди. Зылдыланы, суудан
чыгъарып, къалау этти. Ташланы бирси
жанына сызып тебреди. Алай, энди аны
эткен ишине саулай элни жашы къарай
эди. Къарыулу билеклени ойнагъанларына
къарап тургъан жашла, андан ары чыдаялмай, ангнга къошулуп, жарау эте башла
дыла. Къошулмагъанла уа: «Ат алай! Ат,
алай-алай ат!» - деп къычыра эдиле.
Суу биягъы ызына айланды. Уллу таш
ланы алларында айланмала кёмюклендиле. Сууну ары жаны тыйылды да, тёбен
жаны къонгкъулдели болду.
- Кимге, ненча чабакъ керек эсе да,
алыгъыз! - деп, къычырды Борсукъ улу.
Ол кюнден сора Борсукъ улу эл ыйнагъы
болду, жашла арасында уа хурметлиге сайланды. «Акъыллыларымсыз!» - деп, жаш
ланы ызындан жыйып, Ишкирти сууну
тыйып, ойнай айланды. Ж ашла уа: «Ат
алай, ат! Алай-алай ат!» - деп къычыра
эдиле. Ол а аяусуздан ата эди.
Кишиле сабаннга къуралдыла.
- Энди, жашым, сууну тыя арыгъан да
болурса, сабаннга чыгъайыкъ, аз солуу ал
да, агъачны, тюзню да кёр. Тюзде гаммеш
бузоуланы мюнгнгюрегенлерине да бир
тынгнгыла, - деди Борсукъ.
«Акъ-Къая» аллында сабан сюредиле.
Бир он кюнден ылыбынгнгы 1 сабанланы
сюрюп бошадыла, арпа, будай септиле, ызы
бла «Сабан тойгъа» жыйылдыла. Тепседиле, жырладыла да, тутуш-атыш башланды.
Женгнгилаякъ, базыкъбоюн бёкем белли
жашла, бири бирин алыша, тутушханда,
Борсукъ улу бла Дюгерден келген къонакъ
жаш бир кере да хорлатмай чыкътыла.
Алай бла, экисине да тутушургъа тюштю.
Экисини да беллерине жангнгы гырмыкла
байладыла, хар ким сюйген къолтукъларын сайладыла да, харамлыкъкъа къараучу не айтыр деп, сакълайдыла. Ол а:
- Берекетни намысына жыйылгъанбыз,
ахшы жигитлени арабыздан сайлагъанбыз.
Къууанабыз, ойнайбыз, бир бири бетибизни уа жоймайбыз. Биреу озуп кетсе да, анг
нга гурушха болмайбыз. Хорлагъан - иги,
хорлатхан да бирде хорлар, ала экиси да
кезиудюле. Алай, хорлатсагъ’а, бир бирибизге аман жюрек тутмайбыз. «Алчы
болдунг, мени жыкътынг!» - деп, керексиз
бет алгъасындырып къызмайбыз.
1 Ы лыбынгнгы сабан - эки жылдан бир сюрюлген жер.
142
ойна, деп, андан айтхан эдим. Энди уа санынг ойнайды, къанынг къайнайды. Аякъ
алышынг тапты. Кесингнги тау башында
да кечиндирирча, жигит болгъанса. Мен
айтханнга, кёлюнг уллу болуп къалмасын.
Алкъа сангнга таш атаргъа, къыйыр къошта жатаргъа, аз ашап, кёп ишлерге, не да
болсун, кишиликке юйренирге керехти.
Ансыз жашау этерге болмайды. Ол жигитни сен бир заманда да атма, аллай адамны
дуния харакетке сатма! - деди.
- Хо, атам, мен энди бютюнда къаты кюреширме . Инбаш таш атып, тутушуп да эндиги
жыл боллукъ «Голлугъа» хазыр болурма, деди Аталай.
- Ашыкъма, жашы, ашыкъкъан этме,
не да болсун, - деди Борсукъ...
зыммы эштмей, бир ыйыкътан кёп чыдаялмагъанды. Ол тенглик эди, сюймеклик,
эр эрни тута билмеклик, адамны, адамлыкъны ариу кёрмеклик. Мен да соруучу
эдим: «Къызгъан темир нек суууйду?» деп атама. Артта кесим кёрдюм: къызгъан
темир сууумаса, чомача да сынмаса, жаш
да къарт болмаса, ахшылыкъ, аманлыкъ
да болмасала, дуниямы болады? Жашау
алай бола келгенди. Мен айтханны эсигизде тутугъуз. Андан ёзге сизге жукъ керек
болмаз. Байсы, жашы, сен а энди оноуну
къолунга ал. «Аталай кетти», - деп, уугъа
барыуну къоюп олтурма. Салтаны алып,
таш да ууат, Ишкиртини шууулдагъан тауушуна да тынгнгыла, кёкде учуп айланнган
чыгыр къушну къанатыны аласына да кёз
жеттир!» - дегенди Аталай.
«Къоркъма, атам, сени атынг, сыфатынг,
кюле-ышара туруучу бетинг да жюрегибизден кетерик тюйюлдюле. Сен а, энди
бу дунияны къоюп, нартлагъа къошуласа
да, жарыкъ бетли жолукъ! Эшткенингден,
кёргенингден хапар айтырса. Мында уа, бу
дунияда, хунанг, жюрюген жолунг, сюрген
сабанынг, туудукъларынг къалырла. Ала
сен юйреткен оюнланы унутмазла. Къылыч тута билирге юйренирле, жол, хуна
да ишлерле. Сугъарып, нартюк да ёстюрюрле. Не айтырса! Къонакъ ала билирле,
ангнга сёз да айталырла, губоруну къаттырып, от тюбюне да кёмерле. Нёгерликке къаты болурла, бара-келе да билирле,
андан намыс-хурмет кёрюрле. Душман,
бет алгъасандырып, журтларына кирсе
уа, андан къоркъуп, артха турмазла», деди Байсы.
Ма ол эди Аталай бла Байсыны туудукъларына айтырыкъ сёз л ери.
- Башында айттыкъ: Борсукъ, Аталай,
Байсы эрттегиледиле, - деп бардырады
Хусейин хапарын. - Байсыны жашлары:
Малдыреуюз, Абысал, Тёгерек, Сары. Абысалны жашлары: Зашау, Цепиш, Зугул.
Зашаунукъула: Байрукку, Золпу, Забе.
Байруккуну жашлары: Геюргю, Капаш,
Гоппан. Ма бюгюн Ж емталада, ТашлыТалада, Малкъарда эм да башха элледе жашагъанла да Зашауну, Цепишни, Зугулну
чирчиклеринден жайылгъандыла.
ЬСапаш къолундан келген, чёрчек, айтыр сёзюн билген, керек болса, ойнаргъа,
кюлюрге да сюйген, артыкълыкъны уа кё
рюп болмагъан киши болгъанды. Халкъ
жырны бир да болмагъанча сюйгенди. Ол
Аталайны жырын айтып башласа, къошта
къошчула, юйде болса, юйдегиле солууларын бёлмей тынгнгылагъандыла. Ма ол
айтыучу жыр:
* * *
Хусейин, хапарыны былайына жеткенде, кючсюндю, бата баргъан кюннге мудах
къарап, башлады:
- Хар къачан да ата баласына ахшылыкъны, игиликни излеп келгенди. Бор
сукъ да жашын ма алай ёстюргенди.
Аталайдан Байсы туугъанды. Байсыны, Малдыреуюз, Абысал, Тёгерек, Сары
деген жашлары да болгъандыла. Атасы
Борсукъ ёлгенден сора, Аталай, Байсыны уллу жашы Малдыреуюзню Дюгерге
жибереди.
- Онг къашыны башында къаплан табы
бла, ма мени кибик къарт киши уллу ныгъышта сабийлеге акъыл юйрете, ол тура
болур. Мени атымдан салам бер да, сол жанында сюел. Таугъа къарап, кючсюн да,
башынгнгы энишге ий. Ол заманда мени
тенгнгим ёрге туруп, саламлашыр. Къууан
нгандан эки кёзю бла тенг жылар. Ма ол
киши мени жандан жаннга нёгерим бол
гъанын билирсе. Кесинг да къонакълыкъта
кёп къалмазса, не айтханын эсингде тутуп,
элинге къайтырса, - деп, атландыргъан
сёзюн аны бла бошады.
Ай озду - Малдыреуюз жокъ, жыл тауусулду - къайтмайды. Экинчи жыл Сары
къарындашын излерге кетеди. Алай ол,
Сары келгенде, юйюр къурап тура эди. Аталарыны тилегин толтурур ючюн, Малды
реуюз таугъа келгенди. Бир ыйыкъ чакълы туруп, артха, Дюгерге къайтханды. Ма
андан сора да, Аталай, бир он жыл жашап,
алай ёлгенди. Ёле туруп: «Хар заманда эсигизде болсун, балаларым: тенгликни, бир
биригизге сюймекликни къаты тутугъуз.
Ма ол дюгерли тенгнгим менсиз къой союп
да ашамагъанды, мени жырлагъан ауа143
«Аталай а ат айылын тарталгъанды,
Базыннганнга аслан кибик къатылгъанды.
Жолда барса, къушла бла ойнагъанды,
Эришсе да, атып бирин жоймагъанды.
тенглеринден кимын ёлюп, кимын да ёле
тургъанлай тапханды. Ёлюмню къайдан
чыкъкъанын билмегенлей, къадаргъа
бойсунуп, Сыя-Тау кибик киши, ичинден
ачыу этип тургъанды. Кёп жылланы, сауут алып, элни жаудан къоруулагъанды,
талай ж ау атлыны жарты жолдан къайтаргъанды...
Хапарны былайына жеткенде, Хусейинни огъурлу бетине къарадым. Иги да
арыгъанын кёрюп, андан ары къыйнамай, экинчи жолугъургъа муратланып,
ыспас этип, айырылдым. Андан сора мен
ангнга жолукъмадым: ол 1973 жыл ауушхан эди.
Бу аламат жырны толу жыйылмазлыгъына ийнанырым келмей эди. Аз, кёп
болса да, энтта бир кесегин табар эсем а,
деген умут а жюрегиме тюйрелгенлей тура
эди.
Айлана-жюрюй кетип, бир жол, Ираф
районда (Дюгерде) Къайырланы Забитхандан ма бу сырыуланы жазып алгъанма:
Аталай а тартхан жерин къобаргъанды,
Бастырыкъны, бир ургъанлай, томургъанды.
«Бол!» - дегенлей, хар затны даболдургъанды,
Эрлик бла нёгерлени онгдургъанды.
Аталайны тау элледе таныдыла,
Хар элде да жууукъ-тенгнги къалындыла.
Не иште да, кеси кибик, сабырдыла,
Атланнганда, нёгерликке хазырдыла.
Аталай а кесип отун сюйрегенди,
Ашыкъкъанны жетип, алгъа ётмегенди,
Сол билекни жолоучугъа бермегенди,
Аны бла бетлик бир заманда этмегенди.
Аталай а Тау Аллында жашагъанды,
Бут жараны мант сууу бла байлагъанды.
Эшиктен кирип, салам бере билмегенни,
Адамды деп, тергеу этип, кёрмегенди.
Аталай а аты чыкъкъан батыр эди,
Къарыу бла аны жыкъкъан артыкъ эди,
Оюн бла ангнга жеткен иги эди,
Олтургъанда, сёзю бла ачыкъ эди.
«Аталайны Боташ-Сыртта эследше,
Биргесине тюбейлерин кёрмедиле.
«Аталай!» - деп узун тартып къычырдыла,
Аны ызындан бирем-бирем сызгъырдыла.
Аталай а ташлы ёзенде юйле салды,
Ол юйледен барып, тюзден къайтып турду.
Андан-мындан ахшы хапар айтып болду,
Кёп юйюрню бир тийреде жуууштурду.
Аталай а, таугъа тартып, бара эди,
Ашыкъмайын нарт жырларын айта эди.
Къолундагъы къызыл ташлы жюзюгюне,
Къодандан къаты халы чёргей эди.
Бош заманда сая бла чабакъ тутту,
Суу бойнунда ойнай-ойнай кюн булжутту.
Дунияны жашауундан суууп турду,
Эллилеге билдирмейин бууундурду.
Кеч болду да, Айыу-Чатта къалды Аталай,
Ж укъу арада тюш кёрдю да, айтты былай:
«Маржама мен, кече туруп кетмесем,
Ылызмыгъа Шаш-Бауатха жетмесем,
Аталайны жырын жашла билгендиле,
Мудах болуп, тышларындан кюлгендиле.
Аны атына хурмет этип тургъандыла,
Сорлукъларын ачыкъ-ачыкъ соргъандыла.
Орманатны къара кюлтюм этмесем».
Аталай а кече элгенип уянды,
Ёрге туруп, таш хунагъа тыянды:
«Аз кёллюлюкмю эттим мен?!» - деп уялды.
Къара эменден садакъ жыя тарталгъанды,
Жортууулгъа, Чолпан чыгъып, атланнганды,
Бек арыса, кезлеуледе сапланнганды,
Къоншулада кир-кипчикке чамланнганды.
Бери тартып, эрлай атха мыналды.
Чагъыдай а чаба-жорта барады,
Аякъларын бектен-бекке салады.
Алайынлай танг да атып къалады.
Аталай а сауут-саба тарталгъанды,
Тау элледе эр жигитке саналгъанды.
Акъкъан сууну тауушундан сагъайгъанды,
Мудахсынып, ауанагъа къарагъанды.
Аталай а Дюгер элде ол турады.
Нёгерлерин, жууукъларын сорады.
Къудуретни кёрюп, ёрге турады,
«Къарыусуз болгъанды», - деп, шургуланады.
Кёз жашларын бирем-бирем санагъанды.
Быстыр женгнгин суугъа сугъуп чайкъагъанды.
Мыйыкъларын аны бла сылагъанды,
Жылар ючюн кюле-кюле жубаннганды.
«Аталай а бюгюн да жашты!» - дедиле,
Ангнга хурмет, намыс, сый да эттиле.
«Тау элледе илишан ата билемилле,
Хорлатханнга, масхара этип, кюлемилле?»
Х усейин айтханнга кёре, тау эллеге
биринчи ёлет киргенде, Аталай кенгде
болгъанды. Келе-келип, ахлуларындан.
1 Маржа - огъурлулукъну къоруучу.
144
«Тау эллеге ёлет ауруу киргенди,
Ахшыланы, гуппур этип, сюргенди.
Ариу къызла сёлешмейин ёледиле,
Бастырыргъа башха элледен келедиле».
Алай эте, Аталай да ёсюп къалды,
Аны юсюнден халкъда хапар барып болду.
Дюле ёсхен таугъа Гюлчю дегендиле,
Андан сора, барып, аны кёргендиле.
Аталай а мудахсынды, кючсюндю,
«Тейри да бизни къаргъайды», - деп, жюгюндю.
Дюгерлиле ачыусунуп турдула,
Барышларын тау эллеге бурдула».
Бир жол анасы жашын юйге чакъыргъанды:
«Къызла берген затла къайда? » - деп соргъанды.
Ол аланы тау башында къойгъанды,
Унутмазгъа, таштан белги салгъанды.
Шуёхлукъ, къарындашлыкъ, бир бирге
болушуу - эки халкъны да тёрелери эди.
Малкъарлыла бла дюгерлиле бирлешип
жашагъандыла.
Бир айдан мен Забитханнга дагъыда
бардым. Хапар-хатыр сурагъандан сора,
акъ чачын чикиля тюбюне жыйып, мени
боштан келмегеним кёлюн кенг этими,
огъесе билгенин толусунлай айтыргъа
Аллах эсинеми салды, алай, ол: «Я, А л
лах, сен болуш! Бирин айтып, экинчисин
унутуучуладан сен этме!» - деп башлады
айтып:
Анасын элтип бир кюн ары баргъанды.
Барсала уа бир ариу къыз бешташ ойнай,
Къозучукъ да тюз къатында къаудан чайнай,
Аякъчыкълары бла да акъ чилле сайлай!
Къызны ариулугъу алай эди, - дейди,
Адам кёзю бла кёрюрчады.
Андан аллай тылпыу чыгъа эди, - дейди,
Дуния сейирге къарарчады.
Анда усталыкъны кёргендиле, - дейди,
Тухтуй, окъа тюйсе, жарарчады.
Аны дарманлыгъы алай болгъанд, - дейди,
Ёлген энди бери къайтырчады.
Къыз былагъа ариу-ариу сёлешхенди,
Кёз-къаш берип, ары-бери къармашханды.
Аш-суу салып, ыразы этерге болалгъанды,
Жашны анасын андан башха кёралмады.
«Аталайны сабий кюню болмагъанды.
Ач болса да, жыламайын къалалгъанды,
Кюле-ойнай, тюз сёзюн айталгъанды,
Жашчыкълагъа чамла атап, баралгъанды.
Болсада, ала тюшюп, элге келгендиле,
Элде аланы къууанч бла кёргендиле.
Аталайны тенг жашлары жыйылдыла,
Кёп хапарла андан-мындан соруштула.
Бир кюн ангнга эки ариу къыз келгендиле,
Сёлешмейин бирер затны бергендиле.
Аны бети тюрленнгенин сезгендиле,
Кёзлеринден къууаннганын кёргендиле.
Ашап-ичип биргесине болгъандыла,
Айтханына ыразы болуп къалгъандыла.
«Биз, - дегенди - Тау Артына барсакъ эди,
Бирер элден бирер шуёх ал сакъ эди,
Ол кюн жашчыкъ юйге келип олтургъанды,
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Асмаран - 21
- Parts
- Асмаран - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3767Total number of unique words is 205931.0 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3921Total number of unique words is 201432.9 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3852Total number of unique words is 194231.8 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3873Total number of unique words is 189731.6 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 205532.9 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words55.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3905Total number of unique words is 193734.1 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3845Total number of unique words is 193133.1 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3895Total number of unique words is 197834.2 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3939Total number of unique words is 197732.0 of words are in the 2000 most common words47.8 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 199735.5 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3855Total number of unique words is 208532.3 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words55.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3776Total number of unique words is 199632.5 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3767Total number of unique words is 207529.9 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 194133.2 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3736Total number of unique words is 214431.0 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3723Total number of unique words is 209530.1 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3643Total number of unique words is 205031.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3824Total number of unique words is 193932.1 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3848Total number of unique words is 197132.2 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.5 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3791Total number of unique words is 205131.6 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3534Total number of unique words is 191732.2 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3847Total number of unique words is 198834.0 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 197833.0 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3950Total number of unique words is 202134.0 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3655Total number of unique words is 207731.3 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3775Total number of unique words is 198732.5 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3710Total number of unique words is 196931.0 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3777Total number of unique words is 192733.4 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3463Total number of unique words is 171733.8 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3308Total number of unique words is 161431.7 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3291Total number of unique words is 163330.9 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3568Total number of unique words is 189231.6 of words are in the 2000 most common words45.4 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3842Total number of unique words is 195633.3 of words are in the 2000 most common words48.4 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3819Total number of unique words is 190734.0 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3755Total number of unique words is 201932.2 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3863Total number of unique words is 200232.3 of words are in the 2000 most common words46.2 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3951Total number of unique words is 194835.2 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words59.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 201734.9 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words57.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3817Total number of unique words is 201733.9 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 210632.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3741Total number of unique words is 208831.8 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3796Total number of unique words is 206133.4 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3959Total number of unique words is 202634.2 of words are in the 2000 most common words49.2 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3823Total number of unique words is 199632.3 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3785Total number of unique words is 212731.0 of words are in the 2000 most common words44.7 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3798Total number of unique words is 210132.4 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3939Total number of unique words is 190734.7 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3892Total number of unique words is 208333.2 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 210930.3 of words are in the 2000 most common words42.4 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3769Total number of unique words is 207830.7 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3564Total number of unique words is 214128.5 of words are in the 2000 most common words43.3 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3443Total number of unique words is 199626.3 of words are in the 2000 most common words40.3 of words are in the 5000 most common words48.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3391Total number of unique words is 203826.3 of words are in the 2000 most common words40.1 of words are in the 5000 most common words47.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 751Total number of unique words is 54934.5 of words are in the 2000 most common words48.2 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words