Асмаран - 15

Сомлу бол, ким сенден тилесе да,
Монглу бол, жюз къонакъ сыйласанг да,
Тергеулю бол, нёгеринг минг эсе да,
Къонакъ келсе —къут келип,
Жолубуз да бар болады,
Къууатлы бол, къууанч дан тол.
Бизге къалай ыйнакъ болдунг эсе да,
Аллахха алай ариу кёрюн!
102
жаги, бауур-сохта эм айран бла басылып,
къуйрукъ жауда бишхен лёкъумла, уллу
къыйын салып кюрешхен тиширыуланы
къол ызларын танытдыла.
- Айып этме, Бекир, юйюнгде оноу эт­
кен л игиме. Мени таматагъа кесинг буюргъанса. Ашыбыз, ичхибиз да эркиндиле.
Аз заманчыкъкъа къарын къуллукъну
тыйып, Жануккуну юсюнден экинчи хапаргъа тынгнгылайыкъ. Аллахны бюгюню, бу ингнгири да тамбла башха тюрлю
болуп келликтиле.
- Алай эсе, тынгнгылагъыз, туура сёзню
ангнгылагъыз, башыгъызгъа тап салыгъыз, ыразы болуп къалыгъыз, къынгнгырмынгнгыр жерлеринде ажашмагъыз.
- «Хомпар-ташны» ата, «Баян-ташны»
кётюре, анасына юй да ишлегенди, ангнга
къарыу, кюч да келгендиле. Анасына сормагъанлай, Жумакку энди ныгъышха да
бармайды. Учуп баргъан чыпчыкъкъа къууана, жолда бара, айтылгъаннга тынгнгы­
ларгъа сакъ болгъанды. «Анам, къадырны
къылы былай къарыулу нек болады? » - деп
соргъанда, ол а: «Къадыргъа иги къара.
Билдечилеге жолукъсанг, ол сёзню алагъа
сорурса», - деп жууаплагъанды. Жеткенди
заман, экинчи кюз арты. Къадырны сылап, жауурлугъун, жерин да салып, ана­
сы къарап тургъанлай, «хомпар-ташны»
атып кёргенди да, беш атлам бла жарымгъа жеттиргенди. Анасы ангнга бек къууаннганды. «Хайда, балам, ахшы жолгъа!
Энди жанынгнгы сакъларча болгъанса,
акъылдан да алгъанса, ташланы атларын
дасалгъанса, «ардау» оюнда озуп, махтаугъа да жолукъкъанса. Къайда, къалай
болсанг да, махтанып атыланма, болалгъанынгнгы да адамла кёрюрле», - деп,
жолуна ашыргъанды.
Ингнгирде тебреп, экинчи кюн батхычны
барып, экеулен бир тиширыуну ат бойнуна
алып кетип баргъанларын кёргенди да,
алагъа къошулуп, танг кесек жюрюгенден
сора, «нёгерлени» халларын жаратмай:
«Жол болсун, аланла!» - дегенди. «Сау бол.
Сангнга да болсун жол. Голлугъа атланнганбыз», - дегенди атлыланы онг жанында баргъаны. «Ахшы, мен да арыма. Анда
жолугъурбуз, Аллах айтса», - деп, «Ал­
лах айтса» дегенни къошмагъанларын да
ушатмай, аладан артхаракъ къалгъанды.
«Дёнгнгеткини Сюйюнчлары нек бийлерге
къалгъан эдиле? Къудайланы Бора да минг
къойну кютмесе болмаймы эди? Тюрюлгюде, Алтыу-Сабанда, минг жылдан сора
ким жашар? Хырхаланы Тууа да сексен
жыллыгъында Улбашланы онбешжыл-
лыкъ къызын алып къачмаса жарамаймы эди? » - деп, сагъышлана кетип, татлы
жукълап къалгъан Ж ануккуну уятып,
экеу тюерге башлагъанда: «Оллахий, сизге
тюйдюрюп, Голлугъа да баралмай къаллыкъ мен эсем, адамлыгъым тасты», - деп,
къолгъа ала кёргенди да, экисин да тюйюп,
ырхым этип, бирге байлап, къызны излерге
барса - ол а байланып, ёле тура! Тюйюлгенлеге бир атны къоюп, къызны да экинчи
атха мындирип, андан сора Жанукку къыз
бла бирге Юч-Кёкен таба тартып кеткенди. Юч-Кёкенде болмагъан ары барсын!
Тохтамыш бла Акъсакъ Темир тюйюшхен
жерде, узакъ элледен да келип, Голлуну
оюнларын башлагъандыла. Тёгереккебашха къарап, Ж анукку кимден, неден
да бек Олурну излейди.
Ат чаришхе Ж анукку къатышмайды,
тутуш ханла къатында Олурну кёрюп,
болмагъанча, бир уллу къууанады. Юйюрдеча угъай, туугъан атасынача, аллай
бир къууанып, жолда кёрген ишлерин да
айтып, тутушургъа хазырланады. Тюрлютюрлю кийиннген, махтаулу гёжефле, кеслеринден башха адам ала бла тенг болуп
тутушалмазлыкъ сунуп, лакъырда эте,
арлакъ, берлакъ жюрюйдюле. «Ж анук­
ку, быланы деулюклеринден, махтанчакълыкъларындан къоркъкъан иш этме. Кёлю
бла ким базынса да, хорлагъан ол этерикти.
Кёлюнг бийикте болсун. Алай, бери келгенле хорлар ючюн атланнгандыла да, аны
унутма. Биринчи чыкъкъанынгда, сакъ
бол, ашыкъма. Амалларынгдан жангнгыз
бирин этип кёр, къалгъанларын билмеген
кибик этип къой. Унутуп, чамланып этер­
ге кюрешме. Хому?» - деп, таудан келген
къаракёз жашны Олур башын сылады.
Аны къолун дан бир огъурлулукъ, уллу
кюч келгенча, алай кёрюндю.
Эген, ортагъачыгъып: «Голлугъа келген
батыр уланланы арасында Жанукку атлы
гёжеф барды. Ол «хомпар-ташны» алты ат­
ламгъа жеттиралады, къаззиреу оюнда аны
хазна адам озмайды. «Баян-ташны» бир
къолу бла, инбашына тюшюре да, кётюре,
он кере къатлайды. Аны бла тутушургъа
ким чыгъады? » - дегенден сора, арсарыракъ болуп, гёжефле чыгъаргъа ашыкъмайдыла. «Бар да, эгенни къатында кёрюн.
Сени бир мазаллы зат сунуп, къоркъуп тура
болурла», - деп, алтмышжыллыкъ Олур,
Жануккуну гюреннге чыгъаргъанда: «Кесин да кёрмегенлей, айта тараем. Муну сиз
къоркъур жери жокъту. Жыгъылгъанны
жер кётюрюр, аланла тюйюлмюсюз!» - деп,
барысыны да кёллерин кётюрдю. Чыкъ103
ты черкесли жаш, къаракёз, бёкем, узун
бойлу, чырайлы жаш, чыкъты да, энишге
ийилип, эгеннге салам берди. Жануккуну
чачы жарыгъыракъ кёрюнмесе эди, аланы
бийикликлери, бёкемликлери да бирча,
эгизлеге ушарыкъ эдиле. «Эки жаш, эки
гёж еф , эки батыр эрттегили аланланы
оюнлары - тутушууда къарыуларын сынаргъа чыкъкъандыла! Экисинден къайсысы жыгъарыгъын а Аллахтан башха адам
билаллыкъ эсе - алайда сюелип тургъан
Олурду. Алай, тутушуу бошалгъынчы, аны
ол да айтырыкъ тюйюлдю. Нек? Олур экисин да бирча сюеди», - деп, Жанукку бла
Емюрлюню беллештирди. Къысышханлай,
тёгерекке барып башладыла. Адамдан толу
уллу ёзен тенгнгизча чайкъалады. Чалынып кеткен къыртышха тюнене жаугъанлыкъкъа, къызгъан жер къаты кёрюнеди,
битеу дуния эки гёжефге къарагъанча, кёкте туман, чыпчыкъ да кёрюнмей, кюн да
тохтагъанча, алай ырахатты.
Къаты ж аш , Ёмюрлю, Ж ануккуну
тепмей турлукъ сунуп, аны жан сюекге
алыргъа кюрешхенлей, кесин къагъып
алдырды да, артха аттырды. Атылгъанда
да, алай атылды: даулашсыз, сыртындан
тюштю. Ёмюрлю, сынчыкълап, ёрге турду
да, Жануккуну къаты къучакълап: «Ант
этеме, бюгюн, тамбла да Жануккуну жыгъарыкъ адам бар эсе, атыммы жауурлугъу
бла берликме», - деди. «Лепшокъ улу Ж а­
нукку жыкъты!» - деп, эген аны сыртына
къахты.
Ол кюн эм экинчи кюн да, Жануккуну
жыкъкъан гёжеф чыкъмады. Аны тюрлютюрлю амалларына эки тартымдан сора
чыдагъан табылмады. Ол кезиуде Ёмюрлю,
мекер тамгъалы атын келтирип: «Жанук­
ку, бу дунияда сени сыртынгнгы жерге салаллыкъ адам боллукъ тюйюлдю. Атыммы
юсюнде жюрюр кюнюнг кёп болсун», - деп,
гёжефни намысын кётюрдю. «Жашым, сен
а бу жанкезликни къолунга алгъан сай­
ын, ышарып, бетине къарап, ызына салып,
Жануккуну эсинге тюшюре тур. Сангнга
къыйын л ыкъ тюшхенлей, бычакъны бети
кёгерир. Ол заманда сангнга болушлукъ
келир», - деп, алтынбоюн бычакъны сахтыян къыны бла эген узатты. «Адамны
быллай бир кюню ёмюрюне дери унутулмай баргъаны насып тюйюлмюдю?! Был­
лай жашны ёстюрюп, халкъкъа къошхан
ата бла ана махтаугъа эркиндиле», - деген
эген тюздю.
Ючюнчю кюн арбала бла ташланы къыр­
тышха келтирип тёккенде, эгенни муратын киши ангнгыламады. «Жашла, хуна
ишлей билгенле, суу бойнунда ташланы
ариулукъларына къарай ёсхен жигитле,
тутушханла, жыгъышмагъанла да, чалгъычыла, балтачыла да, бирер ташны
алып, белгили заманны ичинде сындырып,
бир затха ушатып беригиз, - деп, эген юч
салтаны келтирип, алай салды. «Кёрюгюз
къарыуугъузну, этимлилигизни», - деп,
Солур, Олурну гитче къарындашы, ортагъа
чыкъкъанда, Жанукку аны таныды. Ол,
къарт къатыннга ушагъан адам, билдечи
Солур болгъанын энди ангнгылады.
Эрл ей, салтаны сермеп алып, Жанукку
уллу ташны сындырып, артыгъын кетерип, хунагъа жарашырча ишлеп, Солурну къолуна туттурду. «Ананга жаша, тап
ишлегенсе, таш сындыра билген да усталыхты», - деп, Солур Жануккуну ташын
къолундан алгъанда, билдечи аны ючюн
салгъан къыйынын ангнгылады. Ташланы
ишлеп бергенледе, Жануккудан алгъа эм
тап жараштырып да берген болмады.
«Олур, бюгюн боллукъ чариште Ёмюрлю
берген ат бла чапмагъа къоямыса? » - деди
Жанукку. «Угъай. Ат сени ангнгыламай,
сен ангнга жарашалмай, айыплы болуп
къаллыкъса. Алай болмаса, сен ауур адам­
са. Сени кётюрюп чапхан ат, не къарыулу, чагъыдый болса да, юйреннген атланы
озаллыкъ тюйюлдю. Чариш сеники тюйюл­
дю. Голлуд а сен къарыуунгнгу сынарыкъ
оюнладан биритамблагъы- «Аланбилек»
оюнду. Андан сора бугъа бла тутушурукъса. Анда кесингнги малтатмай къутулсанг
а, кюч ташны кётюрюп эришириксе», деп, Олур Жануккуну сууутту.
***
Голлуну ючюнчю кюню кюч таш кётю­
рюрге бла Алан билек оюннга мардарланып
эди. Анда кеслерин сынарыкъланы саны
жюзден артыкъ болса да, тобукъкъа жете
бийиклиги болгъан чыккырчыкъны юсюн­
ден ташны экеулен кётюрюп, чыккырдан
айыралмадыла.
«Эй, «ардау-оюннга» келигиз, «АланБилекде» кючюгюзню кёргюзтюгюз, хорлатханнга, хорлагъаннга да сейирсинигиз, эллеригизге барсагъыз, этип-этип
кёрюгюз!» - деп, эген жангнгы эришиуге
чакъырды. Ол оюнда Жануккуну, Ёмюрлюню да Тайфун атлы бир деу, жумуртха
тенгли таш ладан тогъузусун салдырып,
юзмез аякътан тёгюлюп кеткинчи кётюргенлей турду. Аллай бир ташны андан сора
кётюрген болмады.
104
Оюн бошалгъандан сора уа, жырчыла,
сёз усталары айтыштыла. Жануккуну сёзюн эштигиз: «Арыгъанла, арсарланмай
оюннга къарагъанла, эртенликде эртте ту­
руп суу бойнуна баралгъанла, анда къаты
ташланы ууатып аталгъанла, ууалмагъанларын бир жанына салалгъанла, эген
соргъан сёзге тюз жууаплы болалгъанла,
айтханыма иги тынгнгылагъыз, юйюгюзге
сау баралыгъыз! Жанукку сёзюн бошагъан
сунуп, къууанып турмагъыз, мени къайда
жашагъаныммы элигиздеги ариу къызлагъа айтып къоймагъыз.
рагъанлай турду, - деди Къазий, - «бара­
лыгъыз» деген сёзден къалгъанла «кимле»
деген соруугъа жууап берип, затлы болуп,
атлылагъа тагъылып къалгъанларын кёргюзттю. Эслеп тура болурсуз, ол къадар
къуллукъчу сёзню «баралыгъыз» деген
хапарлаучуну ызындан тизип, жыйылгъанланы барысын да оюннга, тойгъа къатыштырып, барлы этип къойду. Жанукку
сёзню ортасына салгъан ётюнюу амалын
да эслеген болурсуз! Ныгъышлада, къой
къыркъкъан, оноу баргъан жерледе ол хал­
да сёлеширге юйрете болгъандыла.
Мени элим тойлуду,
Жери къырлы-къоллуду.
Болдургъаннга мал келип,
Жашау жолу онглуду.
Жырыны ортарагъында:
«Сизни кёрюр кюнюм келип,
Кетер кюнюм эстен кетип,
Кёзюгюзге къарап къалдым,
Кёлюгюзге сагъыш салдым»,
Атлап бизге келгенсиз,
Санамай ырысхы беригиз.
Толу къошун жауугъуз,
Къыйналмай къошха келигиз.
- деп, алдай, айландыра да кюрешмей,
жюрек лени дыгъылларын къандырып,
айтышыудан башха, Голлуну оноуундан
артыкъ, бу дунияда зат жокълугъун кёз
аллыбызгъа келтирип къойгъанды. Алан­
ла, ёлюп дуниядан кеткен адамларыбызны жашау, ишлеу, оюмлау халларына иги
хыйсаплап къараялмай турабыз ансы, ала
«гъилмудан» чыкъмай ёмюр сюргенлерин кёрлюк эдик. Эслеп тургъан эсегиз:
къаузал-таш, къауузал, кам-таш, къолгъаалмаз, къайын-таш, налмаз, накъут,
мекер-таш, нёрге, сылау-таш, айыу-таш,
къадау-таш, отлукъ-таш, состар, тытыр,
тасма, ийне-таш, толан-таш, тюйме-таш,
урходукъ-таш, ургу-таш, урдоз-таш, хагиташ, харам-таш, чечек-таш, базар-таш,
Баян-таш, хомпар-таш», бешик-таш, айташ, «Айса берген таш»..., санап баргъан
окъуна гъилмуду. Олур бла Солургъа ж о­
лу гъуп, элине къайтып, Ж анукку тюз
акъылгъа жыйышып къалгъанын а къалай
ангнгыларгъа боллукъсуз? «Психология »,
«педагогика»,человековедение», «умоза­
ключение», «землеведение» дегенчамагъаналы сёзлени болушлукълары бла жашагъ­
ан Жанукку къаллай адамды? Гъилмуду
ол. Айып этмегиз, мен ол сёзлени тауча да
айталлыкъ эдим, алай, Элияс айтхан лай,
ол сёзле этруск ладан къалып, тюрк тилде
сёлешхен адамла ангнгылаялмай турадыла
да, аны ючюн айттым алай. Ж ануккуну
сёзюню эштилиуюне («штил - стиль - кесибизники тюйюлмюдю, харип, биз бю­
гюн таныялмай тургъан этрускла (жети
ургъан!) къулагъынгнгы салып, иги тынгнгыласанг, хар сёзню айыртлап салырча
юйреннгени кёрюнюп турады, - деди.
Къонакъ отоугъа кирсегиз,
Мени анда кёрсегиз,
Тангны сакъламай тёзсегиз,
Бирер къарыш ёсерсиз.
Эй, журт юйлени жаш л ары,
Тогъай айлай къашлары,
Акъылдан толгъан башлары,
Хазырлай турсун ашлары!
Сизни кёрюр кюнюм келип,
Кетер кюнюм эстен кетип,
Кёзюгюзге къарап къалдым,
Кёлюгюзге сагъыш салдым.
Барыгъыз сиз ахшы жолгъа,
Аллах сабырлыкъ берсин жашха.
Ийнаныгъыз келлик Голлугъа,
Бюгюнден тюрлю тойлугъа!
- деп, узун тартып жырлай тургъанлай,
аякътагъы юзмез агъып тауусулду да:
«Жанукку, бек ариу, келиштирип айтханса, алай, жорукъгъа бузукълукъ этерге жарамаз», - деп, эген аны да тыйгъанды.
- А й, Ж ануккугъа, эгеннге да Аллах
ыразы болсун! Шёндюгю къырал таматаладан а алгъын бизникиле тап айта кёреем, - деп, Бекир кюлдю.
- Ол айтыугъа бир къара! «Арыгъанла»,
«къарагъанла», «баралгъанла», «атал­
гъанла», «салалгъанла»,«болалгъанла»,
«баралыгъыз», - деп, кесине оюмларын
бурдургъанлай, кёзюне къаратханлай,
башха затха эслерин бёлюрге къоймагъанлай, жангнгыдан-жангнгы сыфат къу105
- Оллахий, къарайма да, шёндю айырыула аллы айтышыуда Жанукку кибикле
болсала, халкъны кеслери жанларына буралыр эдиле, - деди Дин-Ислам (ноябрьдекабрь1995 ж.).
- Алайын унутуп бара эдим да, эсиме
салдынг. Къыркъ юч партия, уйум, къозгъалыу къауумла: «бизни ючюн», «мени
ючюн», «биз тюз айтабыз, аланы айтханлары ётюрюктю», «кертини, игиликни,
байлыкъны берликле бизбиз» - деп, ётюрюкню айталгъанлары чакълы къуюп, кес­
лери кибиклени сындырып кюрешхенле,
отуз жыл окъуп чыкъкъан ал им лед иле.
Сёзлерини эштилиулерине (стиль) уа тынгнгыла: - «значит», «таксказать», «короче
говоря», «ыхы», «чым-м-м», «и так далее»
дегенча сёз тутушланы терк-терк айтып,
кёлюнгнгю къачырып, тынгнгыларыгъынг
келмей къалады.
- Хоу, ол кийине биледи, аны бойну базыкъты, быдыры бери чыгъыпты, ашагъаны - чабакъ жыйнысы, ичкени - ингнгилизли аракъы, акъчасыны уа эсеби-саны
билинмейди. Къатыны, сабийлери да алай
жашайдыла. Къытайдача, мал багъып,
чакъмагъын тазалап, жюн къыркъып, кече
сайын тёрт-беш кере тышына чыгъып, не
бар, не жокъ деп, къарап, танг атханлай
а, итлени сыйлап, кеси да бир зат къабып,
тёрт-беш жылны таулада алай жашап
къайтса, ангнга мен ыйнаныр эдим. Алай
тюйюл эсе, таууш эте туруп, кесини кимден, къайда, къалай туугъанын унутуп,
этни, сютню, ётмекни, къалачны да кёбейтирге айта эсе, мен ангнга ыйнанмайма.
- Сен коммунистле жанлымыса? - деген
Бекир Элияс таба къарады.
Аны бети тюрленмегенин ангнгылады:
«Къонакъ къойдан жууаш , ашны-сууну
сартындан ангнга сёз жетмейди».
- Жетмиш беш жылны къыралны жашауун къалай сюйсе да, алай айландырып
турургъа къолундан келген коммунист
партия адамны сартындан арталда ойламагъанды. «Социализм къуралгъанды.
Коммунизм жетип келеди», - деген сёзлени
ётюрюк болгъан л арын кёре тургъан лай,
газетле, журналла эм китапла да, керти сёз­
ню айтыргъакъоркъуп: «Халкъны акъылы, кертилиги эм бети да партияды», - деп,
турмадыкъмы? Миллион тоннала бла ёнчеленнген будай, нартюк, картоф тёбелени
къуяр жер тапмагъанлай, сабанлада къоюп чириткен коммунист партия тюйюлмю
эди? Кюе, чирий тургъан будайдан бёркю
бла бирни алып келгенни тутуп, он жыл­
ны тутмакъкъа атып, юйюрюн кёргюнчю
ёлтюрткен да компартия тюйюлмю эди?
Къалмукълуланы, къарачайлыланы, че­
ченлилени, ингушлуланы, немецлилени,
тюрклюлени, курдланы, белоруслуланы
эм малкъарлыланы адамгъа санамай, Сибирге, Орта Азиягъа тёгюп, къырылмагъа
къойгъан да коммунистле тюйюлмю эдиле?
Бюгюннге дери «коммунист» атны жюрютюп, урлап, табылгъанны тонап, ётю­
рюк айтыуну жорукъкъа салып, ачыкъ
айтыргъа кюрешхенни уа иштен къыстап
тургъан жыйырма миллион адамгъа: «Ала
сатхычла эдиле, коммунистле тюйюл эди­
ле, биз керти коммунистле боллукъбуз», деп, эндиги къалгъан-къулгъан коммунист
кибикле халкъны алдаргъа кюрешедиле.
Бюгюннгю жашауну тюз бетине къарап:
«Шёндю къыралны сауутуна, аскерине,
сюдюне, милициясына, ашына, сууунада
коммунистле оноу этедиле», - дерге эркинбиз.
- Орус обшиналаны Конгрессинде эсли
адамла: «Биз къаллай партияны да жокъ
этер жанлыбыз. Партиялагъа кирип, уставларын, программаларын къабыл кёрюп
башлагъанлай, адамла, кеслерин халкътан
айырып, акъыллыгъасанап, кёпчюлюкню
къанын эмип, къыйынлыкъкъа къалдырып башлайдыла. «Тюз ниетли, бёкем эм
акъыллы адамланы халкъ ичинде табып,
къыралны не жаны бла да жашаууна оноу
этерге чакъырлыкъбыз», - дегенлерине
мен ыйнанмайма, - деген Къазий кеси
партияны атындан сёлешип, ахшы л ыкъ
тапмагъанын унутмагъанды.
- Тейри, оноуну, тоноуну да къоюп,
коммунистле, къуйрукъларын къысып,
жаш ауну тегейлерин бурургъа, бузулуп
бошламагъан жаш адамлагъа жолну къойсала тап боллукъту, - деген Элияс хапарны
даулаш жанын къыздырырдан болду.
- Сен айтхан жанлы болургъа кюрешсем
да, дунияны тюбюне баттырыргъа аздан
къойгъан комму ниет леге эриген этеме.
Кубачы коммунистлени, къытайныкъыланы, Францияда, Германияда, Италияда,
Ингнгилизде эм башха къыралладагъы
коммунистлени башсызлыкълары, динлени бла тиллени жокъ этерге итиниулери,
кес лерин дуниядан айырды, - деди Къа­
зий, ачыусунуп.
- Орус къыралны ичинде эм тышында
жашагъан халкълагъа тутхан ниетине (политикасы) уа къалай къарайсыз? - деген
Бекир, аякъкъа боза къуйдуруп, тепсиге
салдырды.
- Ол а —итликти! «Тенглик, къарындашлыкъ, ш уёхлукъ сакълансынла», 106
дейдиле да, Татарстанны къысып, жегилерин ууатыргъа жеттиредиле. Чеченлиле
«Ичкерия» деп республикагъа алай атагъанлыкъкъа, орусну неси къорайды?
Кеси къалай сюе эсе да, алай жашаргъа
эркин этмей, эки жанындан да нелляй бир
адам къырылып барады! Таджикистанны
бла Афганистанны ортасына орус аскерни
элтип къырдырмай, кеслери къалай сюе
эселе, алай жашамагъа нек къоймайды?
«Америкагъа, Ингнгилизге, Япониягъа,
Германиягъа тенг болама», -д е п , тауукъ,
къазча къанкъылдайма деп, артын жыртханлай болуп къалмадымы? Энди уа, не
саууту озалмайды, не адыры бармайды,
не кийими жарамайды. Будай, нартюк,
картоф ёстюрюп, халкъны тойдуралмагъан
къырал кёкке учуп, анда уссабын къандырлыкъты! Орус аскер, ариу орусла,
быллайлабыз-аллайлабыз дей кетип, сау
дуниягъа эриши кёрюнюп къалмадымы?
«Орусаскери» демегенлей, «Совет Аскери»
деп айтылса, къыралгъа да «СНР» - «Союз
национальных республик» деп, ууакъ миллетлени да жюреклерин къыйнамай, къыраллыкъ алай къуралса, барыбыз да ангнга
ыразыбыз. Орустан аманнга къайсы халкъ
кесин санайды? Кимни да кимден неси артыхты? «Интернационализм», «комму­
низм» дей кетип, экиси да жаркъа-жаркъа
болуп къалдыла. Орус халкъы, кесин бек
сюйюп, башхаланы бир жанына тюртюрге кюреше эсе, аны Аллах къурамаз. Бир
бирге ариу айтып, тюзлюкню бардырсакъ,
эт да, сют да, ётмек, къуймакъ да болуп
турлукътула. Къырал къуллукъчуланы,
Арисейни ичинде халкълагъа, тышындагъы миллетлеге да ниетлери тюз болса,
аланы халкъла арасында намыслары кётюрюллюктю. Намысны къайдан, къалай
чыкъкъанын кёре тургъанлай, алдау бла
къутулургъа итиннгенлерин биз биле эсек,
бизни жюрегибиз оруслулагъа ачыкъ бетден къараргъа къоярыкъ тюйюлдю. Ахшы.
Бюгюн Кока улу Ельцинни къатына барып,
аракъыдан тойдуруп, жойкъулланып, бир
бёлек акъчаны алып, Чеченни да сатып
келди. Оруслуланы аллында Коканы тепсегенине къарачы! Ол кюн Чеченни сатхан
киши, «бюгюн Малкъарны сатмаз» деп
ышаныргъа боламыды? Малкъарлыланы
сатхан кюн Кока улу дагъыда тепсемезми? Аллай затла, оруслу къыралны уллу
къуллукъчулары дуниягъа эки беттен къарауларыны хатасындан боладыла эм боллукъдула, - деди Элияс, сора кючсюнюп,
бетиндеги жара табына тийди.
- Ол сёзлени айтыргъа базыннган, сен
да батырса! Алан, сангнга партия къаллай
къуллукъ берген эди? —деп соргъан Бе­
кир, кюлюмсюрерге кюрешсе да, ангнга
ышаргъан болмады. Соруу къаты эм тюз
салыннган эди.
- Ётюрюк айтсам, алдасам, урласам къоркъурукъма. Ансы, тюз сёзюм ючюн
мени киши ырбыннга къысмасын! Ол бол­
маз затты. Къуллукъну сартындан а, иги
тынгнгылагъыз, бир бёлек сёз айтайым.
Ачыкълыгъым, тюзлюгюм ючюн а кёп
кюйгенме. «Тюз жолну барыгъыз, аманлыкъчыла бла къаты кюрешигиз, кёзбаучуланы ууатыгъыз», - деп, партия айтхан лай бара, абынып тургъанма. Минг тогъуз
жюз алтмыш алтынчы жыл (Налжикде)
жаз башында къурулуш управленияланы
биринде мангнга кадрла бёлюмню таматасыны къуллугъун бердиле. «Элияс деп, бир
жаш коммунист келгенди да, ма ол бизде
низамны тюзетирикти. Уручулагъа, ичхичилеге аман кюн келликти. Ишчиле хакъларын заманында алып турлукътула», деп, мангнга уллу ышаныулукъ болгъанын
сезип, бойнума салыннган ауурлукъну тийишлисича элте, ишлемегенлей хакъ алып
тургъанланы, темир, кёмюр, кирпич, къанжал урлап сатханланы, башланнган юйле
биткинчи, онну орунуна жюзню жазып,
кёп акъчала алып, аланы уа къалай-малай
бёлюп, алып жашагъанларын ачыкъладым. «Аха, иттен туугъанла, къолума уа
тюшхенсиз, анагъыз бергенни тёктюрейим!» - деп, къагъытланы жараштырып,
партияны шахар комитетине билдирдим.
Андан терк окъуна ючеулен келип, тинтип, къармап башладыла. Ишчиле, къууанып: «Къатыш-къарауа болгъанды, Тейри!
Аналарын аллыкъла, алагъа ма алай керек
эди!» - дей эдиле. Тинтиу иш юч кюнден
бошалды. Урланнган къырал ырысхыны
ёлчемин, мен къыркъ беш минг кёргюзткен
эдим да, ала уа элли мингден да кёбюрек
акъча ж окъ болгъанын тохташтырып,
складны жюрюткенни, баш бухгалтерии,
профсоюз комитетни таматасын да къуллукъчуларын кетер диле. У правления да
ишчиле, тюз ниетли инженерле, техникле, къууанып: «Аперим, Элияс! Жашау ну
ырхы ташларын ма алай тюртюрге керекти!»-деп, менимахтапбашладыла. «Элияс,
къысма бизни. Кесинге, бизге да эркинирек
ашау боллугъун унутма. Сен тюнене аланы
къыстатханлыкъкъа, тамбла аланы орунларына келликле бир аламатламы боллукъ
сунаса? Келир айда ишчилени хакълары
къаллай бирге тюшхенине бир къара», 107
деп, мангнга къагъыт жибердиле. Кертиси
бла да, экинчи, ючюнчю айлада ишчилени
хакълары аз болду. «Кёрдюгюзмю жангнгы
коммунистни!» - деген ауазланы эшттим.
Управленияны башчысы бир кюн, мени
чакъырып: «Эткенингнги кёрдюнгмю,
теличик? Бизни эркин жашаргъа ма сени
кибикле къоймайдыла!» - деп, беш жылны
тутмакъда туруп чыкъкъан, управленияны
башчысы (Жарников), мени юсюме къусту.
Къагъышыуубузну юсюнден барып, шахар
комитетте айттым. Къара чачлы, менден
иги да таматаракъ черкес жаш: «Элияс,
сени алайдан кетерип, башха жерге салыргъа оноулашханбыз. Эки айыу бир куркада
кечинмеучюдюле», - деп, мени да айыуча
кючлю жаныуаргъа тенг этип, айтты.
невге айтсанг окъуна, болаллыкъ тюйюлсе», - деди ол. «Кертими?» «Алайды.
Атып ёлтюрюрге сен базынмазса. Алайсыз, аны кибик «бёкемлеге» тыйгъыч
жокъту», - деди коммунист. Андан сора
мен совет къыралны жашаууна тюшюне,
партиядан тюнгнгюле башладым. Тишлеримми къаты къысып, тау эллеге, дюгерлилеге, чеченлилеге да барып, бизни
бла аланы арабызда сюймекликни, бир
бирге болушууну юсюнден билгенлерин
ж азы п, келтире башлагъанымда - биринчи китабыма минг бла беш ж ю з сом
алып, юйге келтирдим. Элекку къызыны
ышарыуун кёрге эдинг! «Бу уа игиди да!
Акъчасы ючюн айтмайма, Аллах болушса, сабийле ачдан ёлмезле, китапны сен
чыгъаргъанынг уллу саугъады!», - деди.
Таныгъан-танымагъан эллериме да барып,
къартла эслеринде сакълагъан хапарланы,
алгъыш л аны, тап къар гъышл аны окъуна,
жыя башладым. Бир кюн, акъча азыракъ
бола башлагъанда: «Сангнга бир тап иш
бермеймидиле, къайсы Аллах ургъанды
коммунистлени?» - деп, бийче жюрегимми
тарады. Онг тюшюп, Ижевск шахаргъа
вагонну ашырып бардым. Уллу шахар кёрсем, орамлада айлана барып, татар, удмурт
тилледе сёлешхенлеге тынгнгылай баргъанымда, бир келбетли къарт къыртышта
намаз къыла тургъан лай кёрюп, шагъырейлендим. «Къаллай жумушлар биттирип жюрюйсен, балам?» - деди ол. Вагон
бла консервала алып келгенмемми дерик
эдим? «Сени кибик акъыллы, кёпню кёрген къартлагъа хапар сора, Малкъарстандан келгенме», - деп, аны къууандырдым.
«Ай, кёп жашагъын! Келчи мени юйюме.
Мен сангнга бир малкъарлы эфендини хапарын айтайым», - деп, кесим излеп айланнган алтын затларыммы юсюме тёгюп
къойду.
- Къайсы жыл эди? - деп, Къазий соргъанда, Боташланы Мусрат эфенди келип,
саламлашты да, тап олтуруп, тынгнгылардан болду.
- Минг тогъуз жюз жетмишинчи жылны
кюз арты. Юч жылны кёзюне китабыммы
багъасындан башха акъча къолума тюшмей
тургъан заман. Айыркелдин Салли деп татарлыны аты алай эди. Ахшы ашарыкъланы аллыма салып, юч жашы, эки къызы да
тынгнгылап тургъанлай, сексенжыллыкъ
Салли-хаджи: «Ленин ёлюп, эки-юч жыл­
дан Къазан шахаргъа окъургъа бардым.
Къазанны медрисесинде бёкем къарамлы,
толубет, келбетли киши, азан къычырып,
намаз эттиргенине къарагъанма. Намазны
ккк
А йлауда къымылдагъан кёрмедим.
Сакъал тюплерине къолларын тиреп тынгнгылайдыла. «Ай, байтамал коммунист
къылыгъ’ а!» - деди Бекир.
- Кеттим мен къуллугъумдан, да юч
айны къайры барыргъа билмей тургъанымда, партияны область комитетини аллай
ишлеге къараучу уллу къуллукъчусуна
тарыкътым. «Бир жыйырма кюнден кел.
Анда мен сангнга жууап берирме», - деп,
мени юйге ашырды. Элекку къызы уа, са­
бийлени анасы: «Айлан алай, къоюлгъан
къатын кибик!» - деп, кюн сайын этимми
ашайды. Кёлегиме, кёнчегиме итиусалгъан
къалып, ашны, сууну да у ну та баш лады.
«Бир зат бер», - дерге да базынмай, ачыуумдан жырла, жомакъла, таурухла жыйып
башладым. Бир иги жыр, жомакъ жазып,
къууанаракъ болуп кел сем: «Къаллай иш
бердиле? » - деп, Элекку къызы сорады да,
айран бла как салады - сюйген азыгъым.
Аны жюрегин аурутмаз ючюн: «Бир кёп
акъчалы жумуш буюргъандыла», - деп,
аны жарыкъ бетин мутхуз этмез ючюн ай­
тып бошагъанлай, телефон бла: «Элияс,
бизге бир келип кет. Китабынгнгы чыгъарабыз», - деген ауаз сабийлени аналарына
да эштилди.
- Унутуп бараса. Тарыгъыууунгнгу
ызындан бардынгмы? - деди Къазий.
- Бардым-бардым. Бир къыйыры къы­
зы л, бирси къыйыры кёк тюрсюнлю къаламны кишмир жабыулу столгъа атып,
ёрге турду да: «Къарындашым, Элияс, сен
илиннген адамны мында уллу кётюргючю
барды. Ангнга бизни кючюбюз жетерик
тюйюлдю», - деди. «Малбакъ улу на айтсам а?» - дедим. «Андан ёттюрюп, Бреж108
даолкюнденбашладым. «АллахуАкбар!» деп, аны къатапа тауушу къулагъымдан
кетмей къалды. «Заман былай турмаз.
Аллах болушса, келир бир кюн, атаны,
ананы хакъын ангнгылагъан ачыкъ кюн!
Уллу Аллах алай буюруп, биз ол кюнню кёралмай къалсакъ да, аны ючюн жыларгъа
жарамаз. Сиз кёрюрсюз. Хурметли татар
халыкъыны аллында бюгюн мангнга намаз
къылыргъа онг берген Аллахыма махтау
болсун! Тутмакъ, сибир да, къыйынлыкъ,
инжилиу да Аллаху таланы буйругъу бла
боладыла. Болур бизде да бир гюнах, биз
эслемегенликке, Керим барысын да кёрюп
турады», - дегенинде, малкъарлыланы,
къарачайлыланы Кавказда жашагъанларын билд им. Ахыя эфендини сыфаты кёз
аллымда ойнай-кюле, намаз, татар чай
иче олтургъанлай кёрюндю. «Совет ёкюметине ийнанып, жерлени, агъачланы да
тенг этерик болур», - деп турдукъ. Алай,
баршибикледе акъыл башха эди: - динни
тамыры бла къурутуу, байыракъ жашагъанны малый сыйырып, кётачыкълагъа
бериу, тиллени барысын да ёчюлтюп, жангнгыз орус тилин къоюу», - дегенин унутмагъанма.
- Тамам ангнга ушагъан бир айтхылыкъ
малкъарлы эфенди, Глаш л аны Ахыя, Хабазда жашагъанды. Аны хапарын билемисе? - деди Мусрат.
- Айтып эшткенме. Хапарын сураб а кюрешмегенме, - деген Элияс тынгнгыларгъа
хазырланып, тёгерегине къарады.
- Айт, Маржа. Биз да тынгнгылайыкъ, деди къонакъбай.
- Аны тилини ариулугъун бир да сурама, Оллахий! «Глашланы Ахыя эфенди
айтханды», - деселе, адамла хазыр эдиле.
«Кёзюнг кёрюп, къулагъынг эштсе, аягъынг, къолунг сау эселе, башынг оюмларгъа
жарай эсе, ашаргъа аузунг да бар эсе, Ал­
лахха нек ийнанмайса? » - деп, Ахыя эфен­
ди уручугъа алай соруп болгъанды. «Ала
барысы да бардыла, алай биреуню малын
урлагъанлыкъкъа, Аллах мени кёрлюгюне
ыйнаналмайма», - дегенди уручу. «Къа­
рыулу уруп, къарыусузну ачытырыгъына
уа ыйнанамыса? » - деп соргъанды эфенди.
«Ангнга уа ыйнанама», - дегенди уручу.
«Ахшы. Аны билгенинг да игиди. Сени
акъчангнгы биреу урласа уа, сангнга
къалай кёрюнюр эди?» - дегенди эфенди.
«Бармыды да аллай адам, мени ахчамы
алаллыкъ?» «Болуп къалсауа?» «Аны бир
кёрсем а - бек сюер эдим», - деген уручуну эфенди къолун къаты къысып, кёз
жыламукъларын келтирип: «Кёрдюнгмю
мени?» - дегенди да, къолун бошлагъанды. Бир бирлерине жабышхан бармакъларын тюзете: «Даэфендиле уа тюйюшхенми
этедиледа?» - дегенди уручу. «Кесингден
къарыулуну кёрюрге сюе эдинг да, айтханынгнгы эттим. Тыйылмасанг а, андан да
башха тюрлю этерикбиз. Сёз ючюн, тешиндирип, мурсаблатюерикбиз, урлагъанынгнгы сыртынга кётюрюп, къымыжалай элни
ортасы бла сюрлюкбюз, андан сора уа, бетинге тюкюрюп: «Хайда, энди къайры сюе
эсенг да, ары бар», - деп, бошлап къойсакъ,
не этериксе? »