Асмаран - 22

Таластан — 130 килограмм ауурлукъта
Ксаналаны Эрменбий, дагъыда башха гё­
жефле жыйылгъандыла. Аланы арасында
бек женгнгил таулу гёжефти.
Бадаев деген къыргъызлы пелиуан, къарагъанланы къууанчлы къычырыкъларына кесини базыкъ бойну бла бирча белин да
бюгюп, салам бере эди. Аны къысха бой­
ну бла кенг борбайы гёжефни уллу кючю
болгъанына шагъатлыкъ эте эдиле. Бир­
си жанындан аны аллына таулу пелиуан
да тири атлап чыкъты. Эки гёжефни тыш
кёрюмдюлерине къарагъанда, Эрмен-Бий
онгсузуракъча кёрюнеди.
Къалай алай болса да, тутуш башланады.
Къарагъан таулула: «Арабий, жыкътырса
да, терк жыкътырып къоймагъа эди », - дей
эдиле. Эрменбийни къарыулу къол л ары
къыргъызлыны кенг белине кючден жетелле: эки аягъын тобукъладан аз бюге, кенг
салып тохтагъанды. Экисини да теренден
152
солугъанлары, айлауну бирси къыйырында олтургъанлагъа окъуна эштиледи.
Къыргъызлы пелиуан, Эрмен-Бийни
кесине тартып, дагъыда артха тюрте ба­
рып, арт чалдауну салды. Алай, ол чалдау
Эрмен-Бийни апчытмады. Ичинден чалып
да, абери эталмады. Тюзлюкчю (судья) сызгъырып, аланы ортагъа чакъырды. Тутуш
бютюнда къаты барып баш лады. Биягъы
Эрмен-Бий тутуш кюйюзню къыйырына
чыгъа башлады. Ол заманда, онг аягъын
алгъаракъ, сол аягъын артхаракъ салып,
«хоп» деп, онг жанына тартты. Къара­
гъанла дауур эттиле, «жыгъылыпмы
къалды» деп, къоркъкъанла да болдула.
Болсада, таулу пелиуан жыгъылмады. Ол
угъай, абыннган да этмеди. Сол жанына
тартып, Бадаевни, эки аягъын кюйюзден
айырып, тюз сыртындан тюшюрдю.
Алай, не эсе да, бир чурум табып, ЭрменБийге хорлауну бермедиле. Жангнгыдан
тутуш ургъа буюрдула. Ачыуу келген
Эрмен-Бий, аз да арсар болмай, сермеп
тутту. Тюз да сызгъырыу эштилгенлей,
къыргъызлы Эрмен-Бийни онг инбашында кёрюндю. Бир такъыйкъаны ичинде,
андан келе-келип, ол кюйюзге горф деп
тюштю. Бу жол киши зат айталмады. Къа­
рагъанла Эрмен-Бий хорлагъанын кёрдюле. Къыргъызлыланы: «Азамат экесинг,
балкъар!» - деген сёзлери эш тиледиле.
Эрменбийни санларында бютюнда тирилик сезиледи. Бир къауум таулу аны тёгерегинден алдыла. Къолун къаты къысып,
алгъыш эттиле.
Эрмен-Бийге Кузнецов бла да тутушур­
гъа тюштю. Алай, кёп да кюрешмей, ол
аны жыкъкъан эди.
Экинчи кюн, андан къаты тутуш боллугъуна сёз жокъ эди. Ол кюн аты битеу
Къыргъызстаннга айтылгъан Яков Сте­
панович Жуков бла тутушады. Тутушха
къараргъа келгенле бютюнда кёп болду­
ла. Таулула да кёп жерледен келгендиле.
Жуков, Бадаевден аз женгнгилирек болса
да, бою андан узунуракъты, тутушханда,
кёкюрегин кёкюрекке салгъан киши бол­
гъанын бил ген къыйын тюйюл эди.
Ма, къол тутуш уп, экиси да ортагъа
чыкътыла. Энди, Эрмен-Бийни аякъ туттурмагъан амалына да, сансыз къарагъанча, кесини къарыууна ийнаннган гё­
жеф, асланча узалады. Айлана келип, Яков
Эрмен-Бийни кётюрюп атаргъа умут этти,
алай ала экиси да, жерге тенг тийип, ёрге
турдула. Тёрт-беш такъыйкъа озгъандан
сора, Ксана Улу, иги хазырланып, Жуковну онг тобукъгъа алды. Андан айландыра
келип, бир киши да чурум тапмазча, кюй­
юзге салды.
Яков Степанович, сюйсюнмей турду эм
судья таба кёз жеттирди, сора, тутуш бошалгъанын сезип, базыкъ бойнун энишхе ийди. Тюзлюкчю: «Балкъар балуан,
жаша!» - деп къычырды.
Малкъарлыла бла къарачайлыла уа кюй­
юзден чыгъып келе тургъан Эрмен-Бийни
аллына чабыштыла. «Ай жашагъын, сен
бюгюн бизни бирер къарыш ёстюргенсе!» деп, махтадыла. Пелиуан ол кюн андан сора
тутушмады. Алай, сан лары уа бек арыгъан
эдиле. Эрмен-Бийни тренери Тросин, аны
къатына келип:
- Бек кючлю Ж уков эди да, аны хорладынг, къалгъанла бла да алай тутушсанг, битеу барын да хорларыкъса, хайт
де, чемпионлукъну алгъан тынч тюйюл­
дю, - деди.
Тёрт кюнню баргъан къаты сермешледе
Ксана Улу, бешеуленни жыгъып, Къыргъызстанны чемпиону болады.
***
Фрунзе областьны Къант ауданыны
Ючюнчю Интернационал атлы колхозунда
Алиймухамедов Мухамед деп бир мазаллы
киши жашагъанды. Аны ауурлугъу бир
центнер бла жарым тенгли бар эди.
1956 жылны Май байрамында ЭрменБий аны бла тутушургъа хазырланады.
Мухамедни юсюнден а адам ыйнанмазча
таурухла жюрюучю эдиле. Ол, эки машок
шапталны эшегине жюклеп, келе болгъан­
ды да, суудан ётер ючюн, эшекни тууара
кюрешмей, кесин жаланбут этип, жюклю
эшегини тюбюне кирип, кётюрюп, ары жа­
нына ёттюрген хапарын айтыучу эдиле.
Дагъыда, аллай хапарла аз тюйюл эдиле.
Аны къарыууна, кючюне да не айтыуунг
барды!
Къыйын тутушну кюню жетти. «Угъай!» деп къутулургъа у а амал жокъ эди. Алай
этсе, Эрмен-Бийни къоркъакъкъа санарыкъ эдиле. «Эрмен-Бий, жыкътырып
къоймагъаэди» - деп, бир кесек къоркъаракъ да болдум. Болсада тутуш башланды.
Къарагъан халкъ тенгнгиз чайкъалгъанча
болду. Тутушха къараргъа бек узакъладан
да келгендиле. Бу жол кёпле: «Эрмен-Бий
балуан хорланырыкъты, Мухамед бек кючлюдю», - дей эдиле.
Узун, къолан чилле кёлек да кийип,
Мухамед-пелиуан чыкъты. Кёк чилле къумачны юч кере айландырып, аны белине
къысханларындан сора, ол керти да бек
153
мазал л ы пелиуаннга ушай эди. Тёгерекке
секирип, жерин излеген къапланча, айлана
башлады. Аны мардасыз уллу къоллары,
нени эсе да ууа баргъанча кёрюнедиле.
Бир заманда, узун халатын да арлакъкъа,
кюйюзден бир жанына атып: «Кел энди
бери», - дегенча тохтады.
Эрменбий чыкъты. Аны гелефей кёнчеги
базыкъ бутларына асыры тар кёрюннгенден: «Арабий, атылыпмы кетерик болурла
бучхакълары», - дерча эди.
Белиндеги къызыл дарий жан-жаулукъ,
эки айланып къысылгъандан сора, аллай
борбайлыадам «кюйюзге» бошуна чыкъмазын кёргюзткенча, аны бютюнда базыныулу халы эсленди. Белледен тутуштула. Эки
кюч лю киши аякъ л аны тиреп тохтадыла.
Мухамед-пелиуан, бюгюп кёрдю, алай а
Эрменбийни алалмады. Кесине къысып,
тышындан чалып, аудурургъа да кюрешти, ол да алдатмады. Андан сора, чёгерек
болуп, тепчий башладыла. Ол халда, бир
жарым такъыйкъа чакълы айландыла.
Ай бир заманда, Эрмен-Бий, сол аягъын
алгъа салып, онг жанына тартып жибер­
ди! Экиси да тенг аудула. Биягъы халкъ
гюрюлдеди. Гежефле бирча секирип тур­
дула. «Балкъардын кюштю амалы бар
экен», - деген ауазла эштиле эдиле. Гё­
жефле, ол халда, кёп кюрештиле. Экиси да
асыры арыгъандан, терлегенлери бурчакъбурчакъ баралла.
Бир заманда, биягъы онг аякъны алгъа
салды да, ол уллу кишини жан сюекге
алып, алгъа келтирип, алай ариу жараш­
тырып урду жерге. Битеу къарагъанла:
«Оу!» - деп къычыргъанларын тыялмадыла. Ол заманда болгъан сейирликни
кеси къарап кёрмеген, айтханлыкъкъа,
ыйнанырыкъ тюйюл эди. Жыгъыл-мугъул
болдула. «Балкъар жыгъып кетти! Рахмат,
кюштю экен!» - деген ауазла жангнгыдан
чыкътыла.
Ксана Улу Къашхатауда жашайды. Ол
къан л ы фашизм бла Уллу Ата журт урушну ал кюнлеринден ахырына дери сермешхенди. Тамата лейтенант, Эрменбий Ахмат
Улу урушта жигитликлери ючюн орденле,
майдалла бла саугъаланнганды.
- Эрмен-Бий, - дедим, - сен не замандан
бери кюрешип башлагъанса тутуш бла?
- Атам, Ахмат, харип, тыялмаучу эди,
мен а, къачып кетип, жаш ла бла эртенлихден ингнгирге дери тутушуучу эдим.
«Жыкътыргъанны сырты жерден тоймайды», - дегенча, кесим хорлагъынчы, бир
да кетмей эдим. Тогъуз-онжыллыгъымдан
бери тутушуп келеме.
- Аллах Берекет берсин кючюнге, саулукълу бол, - дедим мен ангнга.
Хапарны Элсюерланы Кёккёз айтханлай
жазгъанма.
Ол заманлада «Аллах» уллу харф бла
жазылмаучу эди.
БОЛАТ УЛУ АДИЛГЕРИЙ
1945 жыл Уллу хорламны къууанчына аталгъан байрамгъа адам кёп жыйылгъанды. Онгтюшюн къазах (Южно-Казах­
станская) областьны Киров ауданыны
жюзюм совхозунда уллу тутуш барады.
Ингнгирликте, тутуш бошалгъандан сора,
Тетиуланы Инзирелни, ныгъышта олтургъан жашаулу адамланы къатына келип,
былай айтханы эсимдеди:
- Ай, биз къалгъан-къулгъанларыбыз,
къарыулу кишилени уа кёрмегенсиз.
Кёбюсю аскерде жоюлгъан болур, андан
къайтып да алкъа хазна адам кёрмейме.
Алай, сабий заманымда кёргенимми бир да
унутмайма. Ол киши Болатланы Адилгерий эди. Хунаны башындан алып, бир уллу
кёк ташны межгитни къатында жашланы
аллына салып кетти. Аны жерден ёрге айырып кишини кёрмедим. Ол заманда кёпню
кёрген къартланы айтханларына кёре, аны
къарыу бла киши озмагъанды.
Аны сёзлери бюгюннге дери къулагъымдан кетмегендиле. Инзирелни юйюрю Огъары Малкъарда жашайды. Аны
хапарын мен, Хасанияда Киштикланы
Исмайылгъа, сейирсиндирир муратта
айттым.
Тынгнгылап турду да, ол былай къошту:
- Сен эштгенингнги айтаса. Мен а, андан
иги да кесек тамата болурма, кесим кёр­
ген затны айтайым. 1924-1925 жыллада
болур эди. Ныгъышта олтуруп тургъан
къартланы алларында ойнай тура эдик.
Киштикланы Къарабаш, Хулчаланы Темиркъан ныгъыш аллы бла ётюп баргъан
бёкем кишини саламын алдыла. Озуп баргъаннга Къарабаш: «Алай тохтачы, Адилгерий!» - деп сёлешти. Ол аз ышарды да,
бизге бурулуп, мор чепкенини бичимыне
да сол къолун салып, тохтады. Узун, кенг
бетинде окъуна къарыуну, кючню жюрюткен адам болгъанын сезген къыйын тюйюл
154
бойнунда алтын къазгъанды. Тотур-Тауда
къоргъашин излегенди. Къыралыбызгъа
фашистле чапханда уа, ол, сауут алып, аны
къорууларгъа кеткенди. Украина тюзлеринде уа гитлерчилени кёбюсюн тунчукътургъанды. Аны жютю кёзлери ж аугъа
беттен-бетке кёп кере къарагъандыла. Алай
олтуруп, солугъан жерде таулу пелиуанны
къарыууна кёпле сейирсиннгендиле, айт­
хылыкъ къарыулары болгъан кишилени
къысып, жерге атханды. Аны, кеси эсине
тюшюрюп да, шёндю сау-саламат жашап
тургъан бакъсанчыланы айтханларына
кёре да, эки-юч хапарын айтыргъа боллукъма.
эди. Онг къолун а келтирип, къара къамасыны башына салды. Билегини чингнгириктен бёлюннген жерини базыкълыгъы,
деменгнгили аркъасыны кенглигине тап
келише эди. Кюзлюк къозуну терисинден
этилген, чырпа бёркю багъыр бетли башы­
на ауаракъ кийилип, къарыудан сора да,
аны адам сюер тюгю болгъанын билд им.
«Аллах ючюн, - деди, Къарабаш Адилгерийге, алайда аууп тургъан хырыкны
кёргюзте», - аны ёрге сюе да, бу жашла
сен къайтхынчы тёгерегинде жубана турсунла.
Къарабашны лакъырдачылыгъын биле
болур эди, арсар бола, узалды. Биз а аны
да ойнагъан сунабыз ансы, эки ёгюз келтирген, юч къулач узунлугъу болгъан хы­
рыкны, не къарыулу болса да, кётюрюп
къоярыкъты деп, къайдан билейик?
Адилгерий, эки этегин да артында белибаууна бегитти да, узалды.
Къоллары бла агъачны къыйырындан тутту. «Хы!» - деп сыгъынды да,
ёрге, кёкюрек тенгнгине, артыкъ бек да
къыйналмагъанлай, алды. Сора терк окъу­
на инбашына салды. Андан, эки къолу бла
тюртюп, тюз ёрге сюеди да, кетти. Аууп
кетердеп, къоркъуп, къатына жууукълашалмай, Адилгерийни къарыууна сейир­
синип турдукъ.
Кёп да турмай, ол къайтып келе кёрюн­
дю. «Жашла, берлакъ турчугъуз, бир кёрейим», - деди да, агъачны эки къолу бла
тартты.
Къартла да, ёрге туруп, къарайдыла. Хы­
рыкны инбашына алды да, алгъын тургъан
жеринден беш-алты атлам арлакъта атты.
«Энди ахшы кюнлю къалыгъыз!» - деди
да, жолуна кетти. Адилгерий озгъандан
сора, къартла аны кёп тюрлю таурухларын айттыла. Ол хапарланы, кеси кёзюм
бла кёргюнчю айтсала эди, ийнанырыкъ
тюйюл эдим. Жараштырып, тап кийилген
къара чабырлары, чепкени, аныча бетли
шымлары, неси да бир кибик тынгнгылы
этилип эдиле. Артындан къарагъанда, тюз
къая жарылгъаны кибик кёрюндю.
Исмайылны ол хапарындан сора, Адил­
герийни табып, сёлеширге онг тюштю.
99-жыллыкъ Адилгерий Огъары Бакъсанда юй бийчеси бла къырал ишлеген
жангнгы юйде ырахат жашай эди. Быйыл,
бир кесек ауругъан да этип, кётюрюлгенди.
Болсада, кюч, къарыу а алкъа аны ташлап
кетмегендиле. Япон уруштан къайтханда, таулуланы къолларын тутуп, къууаннганды. Граждан урушха къолундан кел­
ген киши болуп къатышханды. Бал ыкъ
•к к к
1929-1930 жыл л ад а Адилгерий, айлана
келип, Бакъсан бойнунда Озарыкъланы
Ж юнюсню юйюнде къонакъда болады.
Къарындашла, Жюнюс бла Идрис да Болат
улуну ахшы шуёхлары болгъанлары себепли, къой союп, аны намысына бир къауум
адамны да чакъырып, сыйлагъандыла.
Ашап-ичип, эшик аллына чыкъкъандыла. Жюнюсню уа атларыны ичинде бир
алашасы болгъанды, ариу ат, чапхыч.
Жюнюс айтханды: «Алашаны жыгъып,
аякъларын да кесинг байлап, кётюралсанг,
атладан сайлагъанынг сеникиди». А ла­
шаны тынч аудуруп, тёрт аягъын да бай­
лап, кётюрюп, бойнунасалгъанды. Къыш
тургъан орундан тебреп, кютер жерлерине
элтип бошлагъанды, Жюнюсню ахшы ат
ж ерин салып, атына мынип къайтханды. Озарыкъланы Идрис кеси да, былтыр
(1980 ж .) ёлгенди.
Теммоланы Мусса, эл Советни таматасы, Гезауланы Исмаил, Гезауланы Наныу,
дагъыда башхала, Курмуда 1970 ж ы л­
да бичен ишлей болгъандыла. Олтуруп,
кими айран иче, кими да чалгъы тишей
тургъанлай, Адилгерий, чалгъыны жерге
жаттырып, тюз да иничге къыйырындан
юч бармагъы бла тутуп, ёрге сюегенди.
Огъары Бакъсан элни школуну устазлары
ол ишлени юсюнден сенирсинип айтхандыла. Чалгъычыладан а, аны тенгли чалгъан
адам болмагъанды. Ол, къартлыгъына да
къарамай, гектарны чалып тургъанды. Кесини къолундагъы чум тыягъыны къый­
ырындан эки бармагъы бла тутуп, мени
нёгерлерим да къарап тургъанлай, ёрге
тургъузуп къойду. (Т. Д.) Мен да, къалгъанла да кёрдюк, алай болалмадыкъ. Ауур
тыякъ, бармакъларыбызны аурутуп, энишхе салынып къалды. Андан сора Мусса,
155
Исмаил да кёп ишлерин айттыла эм жаш
заманларын эсхе тюшюрдюле. Болатланы Адилгерий эрттегили таулу жырланы
аламат, тап макъам бла жырлайды. Ол,
къабыргъада тагъылгъан къыл къобузну
алып, «Батыр л аны жырыны» макъамын
ариу согъуп, бизни алай ашырды. Къартлыкъ кимни да жыгъады. Адилгерий, энди
алгъынча кёрюнмесе да, Уллу Бакъсанда,
сабийлеге къууана, жашайды.
Онг табып, мен 1977 жыл, жаз башында
Адилгерийни онг къолуну эки бармагъы
бла юй тюбю жуугъан адырны кётюргенин
суратха алдыргъанма. Бусагъатта ол эткенни не «менме » деген жигитни да этерге къолундан кел лик тюйюлдю. Бу жаз башында
Болат улугъа 102 жыл болады (1977 ж .).
Энтта да отун этип, бичен ишлеп турады.
Астма деген къурурукъ ауруу къартлыгъында да къарыулу жюрегин къыйнайды. Дунияда бола тургъан огъурлу ишлеге
кёлю бла къууаныргъа къоймайды.
Ангнга да къарамай, ол кеси билген тиллени бир къауумунда аламат ариу сёлешеди. Эбзе, черкес, чечен, чюйют, къумукъ
тилледе да, адам бираз тынгнгылап турлугъу келирча, хапар айталады. Ол, бир
къауум жерде кёп турмаса, ахшы шуёхла
бла, бир къабынны эки этип, жашамаса,
айтылгъан беш тилни алай ариу биллик
тюйюл эди.
Ол халкъланы ашаулары, жашаулары,
маданиятлары (культуралары) бла толу
шагъырей болгъанына ала шагъаттыла.
КЪАРТ КЪАЯЧЫ
Быйыл, Къочхарланы Тахир, кесек ле
тийип, ауруп, тёшекте иги кесек да жатып, аякъ юсюне алай сюелгенди. Ол энди,
чыммакъ-акъ сакъалын сылай, адамла бла
эринмей, сюйюп хапар айтады. Эски эм
жангнгы тёрелени, буруннгулада тауларыбызда жашагъан нарт халкъны таурухларын айтып башласа, ашагъан, ичкен да
этмей, тынгнгылап турурса. Ма, бюгюн да
ол, эртте заманладан хапар айта, жанында бочхасындан чыгъарып, бир эрттегили
суратны кёргюзттю.
Тахирге, суратха да тенг къарай, мен
экисин да бир адам болгъанын ангнгыладым. Суратны артында «1939 жыл» деп
жазылып тура эди да:
- Тахир, сангнга ол заманда ненча жыл
бола эди? - деп сордум.
- Мангнга ол заманда 85 жыл толгъан
эди, оруслу киши суратха тюшюрген кюн.
Мингнги-Таугъачыгъып, къайтхан эдим.
Бир къауум туристни, альпинистни ары
элтип къайтып, арыгъан заманым эди.
Сау къаллыкъ, ол суратны алдыргъанны
хайырындан не кюн, не жыл болгъанын
да унутмай турама, - дейди ол.
Къара къатапа кёлек кийген, чал сакъаллы къарт киши таулу чалманны
аллында олтурады. Аны келбетли сыфаты
кёпню кёргенине, билгенине шагъатлыкъ
этеди.
- Тахир, сексенбеш жыллыкъ заманынгда таугъа чыкъкъан къыйынмы
эди? - деп сордум.
- Тейри, тынч болса, ары ким да чыгъаргъа кюрешир эди. Алай мангнга уа, не
къадар кёп жюрюсем, санларыма ол къадар
женгнгиллик келе барыучуду. Мен ашырып баргъан альпинистле терк-терк солуп
тебреучю эдиле. Мен алгъа баргъаныммы
тохтатмагъанлай, аузумму да жапханлай.
таягъыммы да сыртыма кёнделен салып,
тохтамай атлаучу эдим. Аны ётюрюк айта
эсем, ма бу адам: «атанга налат» десин, деди ол, биягъы бочхадан чыгъарып, манг­
нга бир суратны узата.
Сураттан бизге, кёкюрегини сол жанындада, «Ворошиловчу мараучуну» тамгъасы бла Тилланы Юсюп къарайды. Аны
сакъалы да жюлюнмегенди, къолунда уа
буз сындырыучу гетмени барды. Экинчи
суратны чыгъаргъандан сора, бу батыр
жюрекли таулулагъа бютюнда бюсюре­
дим, бу хапарны халкъыбызгъа бел гили
этерге ашыкътым. Огъурлу къарт андан
ары мангнга хапар айтады:
—Бир-эки кере таугъа чыкъкъандан
сора, адам юйренчек болуп къалады, къуру
да ары чыгъарыгъы келеди. Ай, жашла,
дунияда таугъа чыкъкъандан хычыуун,
ариу не болур дейсиз? - дейди.
Къарт Тахир, Чегет-Тауну башына, ка­
нат жолда тизилип баргъан шиндикле таба
къарады. Ол, анатомияны, физиологияны
окъумагъан эсе да, таулада айланнганны,
жюрюгенни магъанасы уллу болгъанын,
адам не къадар кёп айланса, жюрюсе, ол
къадар чёрчек, жютю эм тири, саулукълу
жашагъанын ахшы биледи. Ол аны китапда окъумагъанды, белги ли устала салгъан
суратланы кёрмегенди, билмейди. Алай,
Малкъар тауланы табийгъатын, ариу сыфатларын а бек багъалайды, бек иги биледи
156
эм хар чёбюню, терегини юсюнден толу,
сюйюп хапар айтады.
Бир кесек уш акъ эткенден сора, акъсакъал:
- Сиз, жашла, теренлиги 100 метрден да
кёп болгъан бугъейни (буз жарылгъанны)
ичине кирип кёргенмисиз? - деп сорду.
Бизни ол затладан хазна хапарыбыз болмагъанын сезгенча: - Ары бир кирип чыкъмагъан, аны сейирлигин, тамашалыгъын
биллик тюйюлдю. Ол терендеги буздан бир
къапмасанг, сууну не татыуу болгъанын,
сен къайдан билгин, - деп къошту.
Акъсакъалны андан ары хапар айтырын
тиледим.
Япон уруш ну заманында (1 9 0 4 1905 ж .ж .) Тахир хайт деген киши бол­
гъанды. Мингнги-Таугъа, Казбекке талай
кере чыкъкъанды. Тилланы Юсюп бла ол
бармагъан къулакъ, чат къалмагъанды.
- Бир жол, - деди Тахир, - Юсуп да, мен
да, ол алда, мен а артта, узакътан келген
къонакъны да алып, Тонгнгуз-Орун башы­
на чыгъып бара эдик. Ол заманда мангнга
бир 50 жыл бола эди. Орусча, тауча да билген бир тилманчыбыз да бар эди. Ангнга:
«Сен бу шуёхларынга айт. Киши жолдан
чыкъмасын, уллу сёлешмесин, тап, бири
атлагъан жерни бири басып, алай жюрюсюнле».
Не билейим, о л алагъа къалай айтты,
барысы да харх этип кюлдюле. Алай манг­
нга: «Хо, сен къоркъма, ала сен айтхандан
чыгъарыкъ тюйюлдюле», - деди тилманч,
кюлюп бошап, мени таба къарап. «Алгъа
бар» - дегенча, гетменин ёрге тутуп, кёргюзттю. Кёлюме «ала бизни хыликкя эткенча» келди. Андан сора сёз къошмадым.
...Барабыз. Бир къауумлары артхасозула башладыла. Тохтап, аланы да жетмеге
къойдукъ. Сора, андан ары барып башладыкъ. Тилманч мангнга: «Уллу къычырып
сёлешсенг, таулада жыйы келеди дейдиле,
ол кертимиди?» - деп сорду. «Хау», - деп,
башыммы булгъадым. Ол мени айтханыммы нёгерлерине кёчюрдю. Биягъы л а кюл­
дюле. Бара-бара, бир тик къаяны жаны­
на келип тохтадыкъ. Аны тюз башында
къар асыры кёптен, юзюлюп кетерге аз
къалып тургъан бир жери бар эди да, мен
ал айны ол адамлагъа кёргюзттюм. Аланы
айтханларын толу ангнгыламасам да, биз
айтхан сёзге иги къулакъ салмагъанларын
ангнгыладым.
Алай, бир заманда, къая башы туман
болду, къар юзюлюп келгенин эследик.
Альпинистлеге: «олтуругъуз» - деп къол
бла белги бердик. Алай, аланы ол турур
къайгъылары ж окъ эди. А й, алайына
болгъанны шууулдатып, бизден бир жюз
атлам арлакъта жыйы ётдю, уллу жел ж е­
тип, олтурургъа унамагъанланы кимын
ары, кимын бери быргъады. Насыпларына,
бир бирлерине жипле бла тагъылып эди­
ле да, ол сакълагъан эди. Алай болмаса,
аман сагъатлы этерик эди. Болгъан тютюн,
туман болду. Бирталайгъа, жангнгыдан
чыгъа келген кюн да жабылып, жукъ кёрюнмей турду. Алай бираздан шошайды.
Энди теркирек барыргъа керекти. Кеч
болгъунчу, барып къайтмасакъ, андакъалыргъа жарарыкъ тюйюлдю. Андан сора,
ала бизни айтханыбыздан чыкъмадыла.
Тонгнгуз-Орунну башында, ол тёгеректе
ариулукъкъа, тамашалыкъкъа къарап, сейир эте эдиле. Аны айтханым, - деди къарт
Тахир, - 70 жыл мындан алгъа аллай затланы да сынагъанбыз. Сиз, шёндюгю жаш­
ла да, тауланы бек сюерге керексиз. Нек
десенг, алада сизни ата-бабаларыгъызны
аякъ ызлары, къол къыйынлары къалгъандыла.
Тахир таулагъа кёп чыкъкъанды, ары
кёп алимни элтип, сау-саламат къайтаргъанды. Алагъа иги болушханы, халаллыгъы ючюн СССР-ни юстиция наркому
(белгили жазыучу) Николай Васильевич
Крыленкону къолундан, саугъагъа, кесини
аты жазылгъан, ушкок берилгенди.
120-жыллыкъ къарт альпинист, кесини
туудукълары - Тилланы Исхакъны, Борисни, Тахирни лыжа спортта жетишимлерине къууана, жашагъанды.
«Жашла эсен, къарыулу, жигит болсунла. Таулу адам алай болургъа керекти», деп къарт альпинист сёзюн бошады.
1965 ж.
157
КУРМУДА ТУКЪУМ ЧЁК
Курму ёзенде сюелип, кюнчыгъыш ж а­
нына къарасанг, беш секиртмеден таууш
этип акъкъан Курму сууну кёресе. Аны онг
жанында уа къалын нарат, къайын агъач
ёрге, башына дери сыргъан тау кёрюнеди.
Ол тауну этегинде уа суугъарылгъан биченлик. Июль айда биченлик жюз тюрлю
кырдыктан бла гюлден толуду. Алкъын
Курмуну чалып башларыкъ тюйюлдюле.
Кырдык, августну жыйырманчы кюнлерине дери ёссе, бийик да, къалын да боллукъту. Ол заманда Курму ёзени чалыныр.
Бир кесек жерде эки жюзден артыкъ гебен
сюелир. Дагъыда бир суугъарсала, алысынында къышха дери малла кютерге боллукътула.
Татымлы болады Курмуну бичени,
кёкташ кибик кёк, ийиси ариудан, адам
окъуна тоярчады. Ма алайды, кырдык иги
ёсмеген бир чыгыр жерчикте Сотталары
«тукъум чёкке» олтурдула.
- Июльну 16-чы кюнюн сиз тукъум чёк­
ке нек сайлагъансыз? - деп мен тукъум
чёкню къурагъан Сотталаны М асхутха
сордум.
- Биле болурса, тукъумубузну атын битеу
дуниягъа белгили этип кеткен Ахыяды. Ол
Хачирланы Къыллар бла Мингнги-Тауну
башына биринчи чыкъкъан кюн 1828 жыл­
да 16-чы июль эди. 1868 жылда уа ол БузЖалыны (Минги-Тауну башха аты) эки
тёппесине да чыкъкъанды. 1874 жылда
16 июльда Ахыягъа токъсан бир жыл бола
эди. 1828 жыл Къыллар бла Ахыя экспедицияны биргесине ёрлеген кюн Ахыягъа
45 жыл толгъанды. Ол кюнню биз тукъум
чёк бла байларгъаоноулашханбыз. Къысхасын айтханда, бизни бу кюнюбюз бек
огъурлу, тап къуралып бардырылса сюерик
эдим, - деп, кюнчыгъышха айланып, нени
эсе да оюмлап тургъан тукъум башчысыны
огъурлу кёзлерине къарадым.
Аны бла бирге алайда тургъан эки жюз
бла жарым адам да Ахыягъа къарадыла.
- Къыллар бла бирге чыкъкъан кюнлерин
«Мингнги-Таугъа биринчи чыкъгъанла»,
деп алаймы къарайдыла? - деп мен дагъы­
да сордум. Масхутха угъай, эл мюлк илмуланы кандидаты Сотталаны Магомедхе.
- Ол кюн къагъытха жазылып къал­
гъанды да, илму, шарт жанындан айтыргъа тап келеди, ансы Ахыя, аты чыкъкъан
мараучу, къаячы, бу айда Бакъсанда турса,
экинчи айда уа Къарачайда кюн ёттюрюп,
тойлада тепсеп, тутуш ханда тюзлюкке
къарап тургъан киши, къыркъ беш жылы
жеткинчи Мингнги-Таугъа чыкъмаймы
тургъанды? Таугъа чыкъкъанны, анда
кийик ёлтюрюп келтиргенни таулула бир
заманда да кишиликке санамагъандыла.
Аны юсюнден хапар да айтмагъандыла.
Байдаланы, Къочхарланы кишилери, Ахыяны кесини атасы, айтхылыкъ Сохта да,
Буз-Жалына чыгъа-чыгъа тургъандыла.
Алай, ол батырланы киши къагъытха жа­
зып, белгилеп къоймагъанды. Сёз ючюн,
жаш заманындан башлап, ёлюп кеткинчи,
Ахыя юч мингден артыкъ жугъутур ёлтюргенди. Аны махтанып айтырча бир жери
жокъту. Ол мал, мюлк жюрютмегенлей,
кийик эт бла, аланы терилерин жаратып,
алай жашагъанды. Ыйыкътан бир ж у ­
гъутур ёлтюрюп, боза, сыра, айран ичкиси
болуп, алай тургъанды ол. Аны жашаууна, кишилигине кёпле сейир эткендиле.
Адамладан бир затны да тыймагъанды,
неси болса да, кимге керек болса да, берип
тургъанды. Аны ючюн ангнга артыкъ намыс, кёп ырысхы, насып да келип болгъан­
ды. Сотталары бла Орусбийлары у а эрттедеден бери да татлы жашагъандыла, - деди
Магомед.
Андан сора, тукъум тамата, Сотталаны
Абдул, сексенючжыллыкъ киши, адамла­
ны хазыр ашха, суугъа элтди да, алгъыш
аякъны къолгъа алып:
-Эгечлерим, къарындашларым, жашау да бизни тукъумну отун ёчюлтмегенлей
элтирик жаш тёлю! Сизге къарап, мен бю­
гюн сабийча къууанама. Сизни аллыгъызда
мангнга сёлеширге тюшхени, кюле тургъан
ариу кёзлеригизни кёргеним бёркюммю
теппесин кёкге жеттиреди. Сиз саулукълу,
насыплы болугъуз! Бюгюн былайда кёргенигизни кеси ёмюрюгюзде унутмагъыз.
Бизни бюгюн былайда ырахат сёлешиуюбюз, бир бирибизни танып, къууаныуубуз,
татлы ашарыкъла, багъалы ичкиле бла
ахшы кюнюбюзню белгилеуюбюз уллу
къырал ыбызны кючюнден болгъанды. Аны
къарыуу, кючю тозурамасын, дунияда бир
къырал да аны хорламасын! Сиз да, Сот­
таланы жашлары, къыз лары, окъуудан,
иштен да юлюшюгюзню алыгъыз. Хайырыгъызны къыралгъа къызгъанмай беригиз. Уллу атабыз Ахыя, жангнгы властьны
кёзю бла кёрюп, къара халкъкъа берилген эркинликке къууанып, жюз бла отуз
жети жыл дунияда жашап: «Жашла бла
къызла бар эселе, мени тукъумум да ёчюлмегенлей, жангнгы жашауну тутуругъу,
тутхучу болуп турурла. Алагъа махтау,
158
ыспас да келир», - деп, ышанып кеткенди. Аны да унутмагъыз. Кертиси бла да,
аллай дуния келди энди! Тенглик, тюзлюк
да болурла. Хар ким сюйген жеринде ишлейди, окъуп, билим алады. Нёгерликке
хазырды. Тогъуз-он терезели къанжалбаш
юйле ишлегенбиз. Къыйналмагъанлай,
туугъан къыралыбызгъа махтау салып, не
жаны бла да кючлерге кюрешип, жашайбыз. Сиз, бизден да насыплы, къайгъысыз
болугъуз. Юлюшюгюзню, къызгъанмай,
ортагъа къошугъуз. Къууанып, ашагъан,
ичкен да этигиз, жууукъну, тенгни да со­
ру гъуз. Не да болсун, бир бирге ыразы бо­
лугъуз, - деди да, бозадан ичип, жашлагъа,
къызлагъа, аланы аналарына, аталарына
танышыу жол ну ачыкъ этти.
...Алгъы н бир атадан, бир анадан ту­
угъан жашладан жаратылгъан адамланы
туудукъларыны тюрленнгенлерине сейир
этесе. Къара кёзлю, къара чачлы, узун бойлу су бай къызны къатында сары шилли,
бурма чачлы, кёккёз къызны кёресе. Жаш­
ла да бир бирлерине арталда ушамайдыла.
Ол къадар адамны бир от жагъадан жайылгъанына ыйнанырыгъынг келмейди.
«Сени атынг къалайды? Не ишлейсе?
Къайда жашайсыз? » - деп бир бирлерине
сорадыла. Тютюн ичкен, сыйсыз сёлешхен,
бир бирини намысын тюшюрюрге кюрешхен эсленмейди.
Бир кесек замандан тепсеу башланады.
Белгили тойчу, Сотталаны Къаншау ариу
тепсейди. Ангнга къарс урадыла. Аны тепсегенин огъары бакъсанчыланы кёбюсю
кёрген окъуна болмаз. Уллу оюндача, барысы да къууанчлыдыла.
Тукъум чёкню башчысы Абдул тукъумларыны аты ненча атадан бери унутулмагъанлай келгенин айтты. Уллу аталары,
Къыпырыян, Эбзеде, Мулах элден чыкъ­
къанды. Къыпырыян, адам ачытып, андан
ары туралмай, Малкъаргъа къачып келгенди. Ол аман адам болмагъанын кёргенде,
Абайлары ангнга къызларын бергендиле.
Алагъа Леуан деген жаш туугъанды. Бир
кесектен жашчыкъны эмчекке Шари элде
биреуге бергендиле. Тёре алай болгъанды.
Бир бёлек жылдан а, Малкъар бла Шарини
арасында уллу даулаш чыгъып, аралары
урушха къалады. Ол урушта Малкъар онглу болуп, мал, адам тапханларын, бир да
къалдырмай, сюрюп, ючжыллыкъ Леуанны да жесирге тутуп келгендиле. Леуанны
анасы уа ол заманда ёлюп болады.
«Малкъар Шариге чапханда, къызыгъыздан туугъанны да ары аудургъандыла.
Аны анда излегиз, не да болсун, тас бол-
масын!» - деп Къыпырыян Тау Артындан
Абайлагъа жазгъанды.
Абайлары излеп, къызларын дан туу­
гъанны тапхандыла, алай, ол заманда
Ш ариде болгъан атасына жашны къайтармагъандыла, аны юсюнден ангнга хапар
да айтмагъандыла. Абайланы эслерине:
«Къыпырыян, жашын мында кёрсе, таныр, аны бизге къоймаз. Андан эсе, жаш­
ны элтейик да, Хадаужукълагъа эмчекке
берейик», - деген аман акъыл тюшхенди.
Абайлары бла Хадаужукълары уа бийле
болгъандыла.
Леуанны атасы Къыпырыян, Малкъар­
гъа келип, кеси да сурагъанды, алай,
Абайлары жаш сартындан, адам жюрегин
къууандырырча сёз айталмагъандыла.
- Сени жашынг эсе, бизни уа къызыбыздан туугъан эди. Биз жашны тас болгъанына сенден кем ачыу этмегенбиз, - дегендиле
да, Къыпырыянны ашыргъандыла.
Заман бара баргъанда, Леуан уллу бо­
лады, башы акъылдан то лады. Ана къарындашларына бара да, Хадаужукълагъа
къайта турады. Ол кезиуде Леуан ханны
бал асы кибик жашагъанды.
Жашау жели сюрюп, Этезлары, Къарачайдан къачып, Хадагъужукълагъа къулгъа тюшедиле. Ала бла бирге Тебуланы
Уланбайны къызы Сотта да болады. Ана­
сы, атасы да ёлюп, ёксюз къалгъан къыз,
Хадагъужукълагъа къуллукъ эткенликке,
ариулугъун тас этмейди, къундуз баласыча, ариу, субай санлы къыз болады. Аны