LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Асмаран - 21
Total number of words is 3534
Total number of unique words is 1917
32.2 of words are in the 2000 most common words
45.5 of words are in the 5000 most common words
53.8 of words are in the 8000 most common words
Ойнай кетип, татлы жукълап, сагъайгъанды.
Тюшюндегин тюню сунуп, кюлалгъанды:
«Бу неди, некди, анам?» - деп соралгъанды.
Ала бла салып бери келеек эди,
Сауту элде уллу той л а этсек эди,
Андан ары къууанч бла кетсек эди».
Жыйылып ала Тау-Артына баргъандыла,
«Ариу балам, сангнга къызла келгендиле,
Кёлюнгдеги тюз акъылны кёргендиле.
Сюйюмсюреп, саугъа этип кеткендиле,
Санларынга уллу саулукъ бергендиле».
Къала-ханда къонакъ болуп къалгъандыла.
Бир къангнгадан барысы да тойгъандыла,
Къонакъбайгъа оноуларын айтхандыла.
«Болсун, - деди Къала-хан а, - сиз айтханлай,
Тау башында дюле хане ёсе эди,
Аны, барып, бир Аталай кёрген эди.
Саутулула гюлден хапар соргъандыла,
Айтханына бек бюсюреп къалгъандыла.
«Мен, - дегенди, - аллай гюлню кёрмегенме,
Ангнгача затха да сейир этмегенме.
Тёгереги къар дан толуп тура эди,
Дюле да кёкге къарап ёсе эди.
Онбеш жигит хазырдыла, мен къайтханлай.
Бюгюн бери жигит жашла келликтиле,
Сизге уллу хурмет берип кёрлюктюле.
Жигитлигигизни ол заманда билликтиле,
Ёсхен жери жарыкъ болуп къала эди,
Ачы сууукъ чапырагъын къармай эди.
Кёрген аны ариулугъун айта эди,
Къатында олтуруп, тамашагъа къала эди.
Хорлатсагъыз, хыликкя этип кюллюктюле,
Айтханыгъызгъа сёз да анда берликтиле».
Келгендиле онбеш жигит, кюле-кюле,
Андан-мындан хапар соруп, не айтырса!
«Ай да, дюле, дюле!» - дейдиле, ариуум!
Бир кёргенлей, къанмагъанды сарыуум.
Быллай хансха къарагъанла болгъандыла,
Айбатлыкътан юлюш алып къалгъандыла.
Аталай а къол къайырып ойнагъанды,
Барысын да хорлап, алай къойалгъанды.
Болсада, нёгерликни жоймагъанды,
«Нек эттигиз?» - деп бирине да сормагъанды.
10 Заказ № 131
145
«Тамбла бизде тутушалла», - деди бири.
«Инбаш таш атып эришелле», - деди экинчи.
«Таугъа чыгъып кёрюшелле», - деди ючюнчю.
«Геттра-добрагъа чабышалла», - деди тёртюнчю.
Тейри дегенинг дунияны тутады,
Къуру жерни кём-кёк этип къояды.
Бюсюрерле жангнгы туугъан дуниягъа,
Ёчюлюрле алгъын болгъан къаугъала.
«Къазыкъ сызып ойнатырла», - деди бешинчи.
Беш таулу да эбзелеге къошулдула,
Къала-ханнга чалман эшерге болуштула,
Ингнгирликте иштен арып соруштула,
Къанатлыла жаратылып къалырла,
Чыгыр къушла къаялагъа барырла.
Экеу-экеу болуп, юйюр къурарла,
Ж ууукъ, тенгни ол заманда сурарла.
Экинчи кюн жырла айтып озуштула.
Эбзеле узун жырла айтхандыла,
Эжиулешип, тамашагъа къойгъандыла.
Андан сора Аталай да жырлагъанды,
Сураса да, терктен жууукъ жабылмаз,
Ёкюллеге соруп, къагъыт жазылмаз.
Жангнгы эллеге ханла, бийле келирле,
Инсанлагъа буйрукъланы берирле.
Жюреклеге уллу сагъыш салалгъанды,
Ма бу халда сёзле айтып жалгъагъанды:
«Ой, аланла, сизге осуят этеме,
Дуниядан жашамайын кетеме.
Бир буйрукъ сюймекликтен башланыр,
Экинчиси адамлыкъкъа аталыр.
Жангнгы оюн, жангнгы кюлккю тууарла,
Келепенни, кенгнге сюрюп, къууарла.
Къыз башыма къара къайгъы келгенди,
Сары гяур ёлтюрюрге дегенди,
Елген кюнюм Къула-Тюзде боллукъту,
Сары гяуур, кече туруп, сорлукъту.
Акъыллыла, бирге болуп жашарла,
Тапханларын, тенг юлешип ашарла.
Ариу къызла къууанырла, жырларла,
Сары гяуурну кенг аулакъкъа къууарла.
Дунияны башын уллу суу алыр.
Адамлагъа къара къайгъыланы салыр.
Мал, ырысхы къалмай жерге кирирле,
Мегеуюлле ачы ауаз берирле.
Жигит жашла жангнгы журтла салырла,
Аталарын сыйлап, сыйпап жашарла.
Эбзеле жырны тамам билгендиле,
Аталайны андан сора сюйгендиле.
Ангнга къозу къулакъ тигим ийгендиле,
Айтханына сагъыш этип жюргендиле.
«Биз, - дегенди бир эбзе, - сизге шуёх болалдыкъ,
Сёзюгюзге хурмет салып къалалдыкъ.
Кюл макъала жерге кирип кетерле,
Уу жыланла жылай-жылай ётерле.
Уллу таула жер тюбюне батарла,
Акъкъан суула ызларына къайтырла.
Эсигизни бу затха терк бурайыкъ:
Эбзеле тутушургъа усталла,
Къарыусузну, кюлюп, кери къыстарла,
Ш уёхлукъну ма ол заманда бузарла.
Къаты ташла, къарап туруп, кёрселе,
Сейир этип, хапар айта кетерле.
Дагъыда минг-минг жылла ётерле,
Сакъ жауунла, сууукъ желле келирле.
Базынмагъан, ары барып, кёрюнмесин,
Керексизге терсхе-тюзге тебинмесин.
Аланы ичинде кертме кибик эзилмесин,
«Биз да адамбыз!» - деп, керилмесин.
Суу ызлары толкъун болуп къалырла,
Чабакъ, къурт да жаратыла барырла.
Кече, кюн да кезиуюнде келирле,
Къыш да, жаз да заманны билдирирле.
Аталайны алгъа салып чыкъкъандыла,
Бара кетип, эл аягъында къалгъандыла.
Ашамайын, хапар айта, жатхандыла,
Эслерине жигитликни салгъандыла.
Сууукъ уруп, къабыштырып да турмаз,
Жылыу къайтып, кырдык ёсюуюн бузмаз.
Уллу Тейри жангнгы адамын жаратыр,
Аны тилин башха этип, жаншатыр.
Танг атханда, бир омакъ къыз, чыкъкъанды да:
«Къайдансыз сиз, танылмагъан къонакъла?
Жууулмагъан, жукъламагъан тойлакъла,
Таулулада жонулмагъан къойракъла? » -
Жангнгыдан, жашау халланы юйретип,
Жаныуарны турур жерин кёргюзтюр.
Бу ариу жер кёп инсанны алдады,
Аны башында акъылын да жоймады.
Деп, суу челекни толтургъант да кеткенди.
Бир кесектен ол да юйюне жеткенди.
Аталай, Махал ай, Чапалай да ары,
Эбзеге Зугул, Ёзюр да барып энди,
Адамла эсирип, хайран болуп къалалла,
Бир бирлерин ёлтюрюрге баралла.
Ол халланы оюмлагъан адамгъа,
Ариу ниет, тюз акъыл да берликти.
Къызны юйюне къонакъкъады акъыллары.
Барысындан да сабырыракъ Ёзюр эди.
«Биз, - дегенди Ёзюр киши, - жыйырма
сан болабыз,
Жыйылышып, къалай, къайры барабыз?
Болушлукъчуларын ангнга жиберип,
Эл аллында тахлыкъ этип, кёрлюктю.
Тейрини айтханын киши бузалмаз,
Бузсада, онгнгарылмаз, къуралмаз.
146
Къонакъбайгъа не муратны салабыз?
Адаргыгъа аны да неге къоябыз? »
«Эбзе киши, - дегенди жигит Аталай алайда, Бизни ючюн адыргыгъа къалмайды,
Айфун деген да Ажам элден келгенди.
Аума батыр бла тутушургъа белги бергенди,
Бу элли Сайрамлы да мындады,
Тутушургъа ол да аман къызгъанды.
Аш-суу излей да, къоншулагъа бармайды,
Бир бирге болушуу тёре болуп къалады.
Ариу къызны да челиги сууда бузламасын,
Дуниясында бу жолдан аман къыйналмасын.
Тюрк элинден эки батырдан бири
Темирбек киши да келип, мындады.
Гёжефлени кийимлери жылтырайды,
Къара халкъ а, алагъа къарап, къымылдайды.
Къызны кёрюп, къарамагъан - ачы тузну
жаламаз.
Къонакъкъа бара юйренмеген - хазна адам
болалмаз!»
Ол ингнгирде Гюнай бийге къонакъ болгъандыла,
Эбзе-тойда тепсеп, зауукъ алгъандыла.
«Къалай болсун?» - деп Аталай да сорады,
Махалайгъа былай айтып къояды:
«Элтта, къамичимми къолуна бир бер,
Сора келип, не айтханын бизге билдир!»
Махалай, барып, мегеуюлге бергенди,
Къамичини аны къолунда кёргенди,
«Аталай-батыр Тау-Аллындан келгенди,
Къаф-Тауундан сизге салам береди.
Гюнай-бий а къысыр тууар сойгъанды да,
Алларына жауурун къалакъны салгъанды.
Кеси уа жаууруннга къан уста:
Нёгерлени барыр жолларын айтханды.
Аны тутушургъа белгиси буду», - деп
Кюлюмсюреп да эшттиргенди мегеуюл.
Кюн тийгенде эки гёжеф чыкътыла,
Бирин бири аман халда сыкътыла.
Гюнай-бийни къызы Гошай бийчеди,
Къонакълагъа сёзюн айта биледи.
Сау кечеси аны сатау бла ётеди,
Таулулагъа ма бу акъылны береди:
Арыгъандан сынтыл болуп къалдыла,
Бет къанлары кетип, аман аздыла.
Бир гёжефни аты Сары Ашо эди,
Экинчиси уллу къара зугъур бетли.
«Хазырланып, алгъа чыгъып, махтанмагъыз,
Чыкъсагъыз а, къоркъуп, артха тартынмагъыз.
Тыфыл-Сууда сизни арагъа алырла,
Кёлюгюзге кёп къайгъыла салырла.
Сары Ашо суу къуйгъанлай болгъан эди,
Къара зугъур, атлаялмай, аууп кетти.
Сары Ашону хорлагъаннга аты чыкъты.
Кеси ортада, бугъа кибик, бурулады,
Алларында сабыр-сабыр сёлешигиз,
Къоркъуп-юркюп, кесигизни кёргюзтмегиз.
Узакъ элден Аума батыр келип айтыр:
«Ким чыгъады мени бла жыгъышыргъа?
Батырлыгъын билген кибик, къубулады,
Кюле-ойнай, бир жанына къутулады.
Ашо батыр тюз ортагъа келип къалды,
Уллу башын къыбылагъа буруп, айтты:
Алып урсам, къызыл къанын бардырырма,
Эгечине жыламухттан алдырырма,
Жаш къатынын ау тюбюнде къалдырырма,
Анасына кетмез ауруу салдырырма».
«Аталай батырны бери чыгъарыгъыз,
Ангнга кебин быстырланы хазырлагъыз,
Аны атын къара ташха тюз жазыгъыз».
Аталай-батыр узакътан былай айтты:
Хайырлашып нёгерле Гюнайладан кеттиле,
Ол кюн кеч Тыфыл-Суугъа жеттиле.
Уллу орамда жыр макъамла эшттиле,
Тынгнгылашып, кёп хапарла билдиле.
«Ашо-батыр, уллу-уллу сёлешесе,
Махтанып, сен къалай эршши кёрюнесе,
Кебин быстырланы мангнга бош бичесе,
Алай болмай къалса, сен не этерсе? »
Танг атып, кюн чыкъты да, уллу шахар
жарыды,
Аягъындан жел чыкъкъан уллу орамгъа
барады.
Орамны къыйырында кенг аулакъкъа
чыгъалла,
Халкъны кёплюгюне сейир болалла.
Къарагъанла бир аууздан къычырдыла,
Аталайны кишилигин ангнгылалла,
Не болурун сакълай, ала сабырдыла.
«Аталай, чыкъ ортагъа!» - деп, чакъырдыла.
Ашо батыр, акъ башлыгъын къысып, чыкъты.
Аталайны сёзю бла аман къакъты,
Бёркчюгюн алып, арлакъта чюйге такъты,
Къолларына жау кибик бир зат жакъты.
Атха мынип, биреулен къычырады:
«Эй, адамла! Аума батыр келгенди,
Тутушурукъланы бёлегин эслеп,
Аланы къарыусузлукъларын кёрюп,
Аталай а, къара башлыкъ къысып барды,
Къарап халкъкъа, бир да ариу ышарды.
Ол сагъаттан эки батыр тутуштула,
Ары-бери тюртюшмейин, къысыштыла.
Бек жарсып, ачыусунуп кюлгенди.
Аума батыргъа тенг адам болалмаз,
Болургъа итиннген да асыры онгмаз».
ю*
147
Ашо, батыр Аталайны бюгалмады,
Тюбюне тартып, жунчутуп къоялмады.
Аталай а, къаплан кибик, бюгюледи,
Чалдау салып, сынаргъа да итинеди.
Кёкке къарап, айтышхан сабырланды.
Шотта батыр Аталайгъа ачыуланды:
«Ненгди ол?!» - деп, тюрттюм этип
жырбыланды.
Аталай а, сёз айтмайын, жууукъ барды,
Белибауундан тутуп, терк хазырланды.
Тыфылсуучу, къынгнгыр туруп, тутады.
Ашо-батыр бек ауурдан алынмады,
Онг бутуна, ичинден чалдау салынмады,
Экиси да тёгерекке сюрюшелле,
Арыгъандан, мыдых болуп, кюйюшелле.
Жыгъышыргъа къыйын болуп къалады.
Ауур Шотта, къарыууна махтанып,
Аталайны онг къолуна жапланып,
Ууатып, малтап къояргъа кюрешти,
Ашо-батыр амал этип кюрешмеди,
Энди алгъынча аман-аман сёлешмеди.
Къалын сырты къара кёмюк болгъанды,
Жыгъалмайын бедишликке къалгъанды.
Алай, болалмайын, ол кёлегин тешеди.
Энди кезиу Аталайгъа келгенди,
Онгнгуна кёре, чалдау салып кёргенди.
Уллу Шотта жан сюекке алынды.
Келе-келип, Аталайым жан сюекге алгъанды,
Деу Ашону тюз сыртындан салгъанды.
Ашо-батыр бек ачыды, къыйналды,
Ачыуундан, уллу ёкюрюп, жылады.
Андан келтирип, кёк къыртышха ургъанды.
Эген, келип ангнга тийип ёткенди,
Ёлген сунуп, уллу къычырыкъ эткенди.
Къулагъындан келген къанны кёргенди.
Аталай а, къолун берип, тургъузду,
Биргесине барып, кенгде олтурду.
Аталайны къарагъанла махталла,
Къайдангъысын соруп-соруп къалалла.
Ол заманда Шотта башын тептирди,
Солуп, бутларын, къолларын кётюрдю.
Аны Аталай тургъузургъа болушту,
Сёлешалмай, жаны ауруп, халы шошту.
Аталайны инчке бели бюгюле,
Акъ бетинде къызыл нюрю кёрюне.
Ючюнчюге Айфун-батыр турады,
Аталайны къара башлыгъын сурады.
«Тутушханда, аякъ сынып, бел да аурур,
Батыргъа аны ючюн болмаз дауур,
Базынмагъан тутушургъа чыкъмасын,
Чыгъа эсе уа, жыгъылса, дау болмасын!» -
Ол а къара шилли ауур адам кёреме,
Чалдаусузлай тутушурун сеземе.
Темирбек-батыр аны бла чыгъады,
Белине уа къызыл быстыр къысады.
Дегент да, эген Аталайны къолун тутханды,
Шоттаны да андан сора булжутханды.
Аталайны нёгерлери къучакълалла,
Ариу айтып, сабийнича жубаталла.
Гюрен ортагъа ала келелле,
Бир бирге салам берип кюлелле.
Кёп кюрешип, алып-талып, тюртюше,
Кезиу-кезиу, бугъалача тюртюше.
Аума бла Ашо арагъа чыгъалла,
Беллерине башлыкъланы къысалла.
Аума - бийик, Ашо алашаракъ болду,
Быгъын тюбюнден тутхан онг къолуду.
Тартып-булгъап, амал этип кёрелле,
Болалмайын, аман терлеп, безелле.
Базыкъбоюн пелиуан Айфун секирди,
Тартып алып, Темирбекни кётюрдю.
Сол къолун а батыр бошлап къоюпту,
Къарагъанла жыгъал-мугъул болдула,
Ауманы махтап, Ашону сёгюп турдула,
Ауур Ашо бугъа кибик тюртеди,
Кесине жыйып, чалдау этмей, атады,
Ол да барып сыртындан тюшюп къалады.
Айфун батыр къууанып, ёрге турады.
Темирбекни тартып къойнуна алады,
Аны бла уллу шуёх болады.
Алай эте, кеси ёлюрге жетеди.
Ол кезиуде Аума тюбюне сыгъынды,
Бюклеп алып, сол жанына сызгъанды.
Ашо барып, тюз сыртындан тийгенди,
Темирбек-пелиуан уллу башын булгъады,
Ж ыгъамадеп, жыгъылса да, бузулмады.
Тёртюнчюге тыфыулсуулу чыгъады:
«Шотта пелиуан менме!» - деп къычырады.
Киндигинден къара къанла сийгенди.
Ауманы махтап, ёрге-ёрге аталла,
Ашону уа сал басхычха салалла.
Андан ары уллу къаугъа болмады.
Адамланы къанларын къыздырады,
«Ким чыкъса да, жыгъарма!» - деп къояды.
Аны тутаргъа Аталай батыр барады,
Ангнга къара башлыкъны Айфун къысады.
Кеч болду да, тутушну эген тохтатты.
Экинчи кюн чууакъ болду, къыздырды,
Таула жанындан сериуюн жел урдурду.
Бек алгъа Къара батыр чыгъады,
«Ашыкъма, батыр, олауурду», - деп къояды.
Аталайым жылы сёзню ангнгылады,
148
Аны Темирбек аман жыгъады.
Андан сора Айфун батыр келеди,
Къол кётюрюп, салам белги береди.
Аны бла ким чыгъарын билмейди,
Тёртню айтхынчы, Аталай ёрге турду,
Барышын арсарсыз гюрен таба бурду.
«Аталай батыр Тау Аллындан келгенди,
Быллай тутушланы кёп жерде кёргенди.
Алай эсе, эки гёжеф тутушсунла,
Жыйылгъанла сейирликке къарасынла!» -
Бетине къарап, къууанып кюледи.
Ол да алагъа ыразы болады,
Сёз а айтмай, тынгнгылап къояды.
Иги да мычып, Аталайым чыгъады,
Деп, эген, тап-тап айтып, билдиргенди.
Аума батыр къарыууна базыныпты,
Ырысхысы тутарына ышаныпты,
Аталайым ашыкъмайын тап тутханды,
Кюлгенлени бет турушларын бузады.
Экиси да ашыкъмайын ийилдиле,
Къарагъанлагъа бир кибик сюйюндюле.
Айфун батыр узун базыкъ кёрюндю,
Аузундагъы мынчагъын да сагъыннганды.
Гюрен ортада эки батыр айланалла,
Бир бирини къарыуларын сынашалла.
Къарагъанла, «ох-тух» эте, башладыла.
Ким хорласа, аны сюйюп къаллыкътыла.
Аны кёлю кёп тюрлюге бёлюндю.
Тутушну къыйын боллугъу билинди,
Андан сора ол энишге ийилди.
«Айфун батыр, къаты бол!» - деп къычырдыла,
Аталайгъа чалдау Аума салдырмайды,
Кесин тобукъбашха да аддырмайды.
Ауманы терлеген сууу агъады,
Арыгъандан айланалмай башлайды,
Аталай, кётюрюрге базынмады,
Ич чалдауну салып кёрдю - болалмады.
Кючюн салып, жансюекке келтиралды,
Сёлешмейин тутушха къарайдыла.
Аталайны аякъ алышын таныгъанла,
Санларыны къатылыгъына къарагъанла,
Айфун батыр жанлы бола башладыла.
Саны-эсеби билинмеген адам къарап,
Шошту, чибин учса да, эштилирча.
Айфун батыр Аталайны къысып тартты,
Бюкленип, юсю бла артха атты.
Аума батырны сыртындан жаттыралды.
Къычырышып, къатыш болуп, чабыштыла,
«Аталайды гёжеф!» - деп, махтадыла,
Бойнуна алтын шынжыр такъкъандыла.
Болсада, Аталай жаммызындан жатты.
Айфун болду андан да бек къатыракъ,
Алышы бла этти адамланы ыразыракъ.
Аталайым башха тюрлю амал салды,
Аталайны, ортагъа алып, къучакълайла,
Эбзеле: «Батырса!» - деп, ийнакълайла,
Ариу къызла келип, кёрюп, къубулалла,
Нёгерлери шым бауларын суууралла.
Айфунну кёкюрегине битип къалды.
Кезиу тюшюп, Айфунну тобукъ башха алды,
Тёгерегирек бура келип, жерге салды,
Айфун батыр да ма алай хорланады.
Бир кесектен Айфун бла Сайрамлы
Аталайым къызла таба кёз къаратты,
Бир ариуун барындан бек жаратты.
Ол заманда тауда къызы эсхе тюштю,
Аны унутуп къояргъа уа уллу кючтю.
чыгъадыла,
Ары-бери кёп айлана турмайдыла.
«Жыгъылгъанны жер кётюрюр», деп, къаттыла.
Сайрамлыны, кётюре келип, аталады,
Аталайны бир жанына чакъырдыла,
Саугъасына не аллыгъын сагъындыла.
«Мен бер!», «Сен бер!» - болуп, къараштыла,
Бир ариу акътуякъ атны мажардыла.
Аталайныча угъай - сыртындан тюшюреди.
Айфуннга бек къууанып къалалдыла.
«Энди уа ким чыгъады?» - деп сордула.
Мычымайын Аума батыр чыгъады,
Аталайым: «Угъай, - деди, - ат алмайма!
Бералсагъыз, жаннган ушкок алалырма.
Беш аттырсам, Коштан-Таугъа жеттирирме,
Къуш уяны башы бла ёттюрюрме».
Акъ башлыгъын тап, ашыкъмай, къысады,
Эген чыгъарлыкъ адамны сакълайды.
«Шотта, сен чыгъамыса?» - деп сорады.
Шотта батыр чыкъмазлыгъын билдирди,
Аталайгъа жаннган ушкок бергендиле,
Аттыргъанын, къарап туруп, кёргендиле,
Сейирсинип, кёллеринден сюйгендиле,
Батырлыгъын алайчыкъта сезгендиле.
Адамланы кёллери бла кюлдюрдю,
Къоркъкъанлыгъы былайчыкъта кёрюндю.
♦Айфун, Къара, чыгъамысыз?» - дегенди,
Аланы да чыкъмазлыкъларын сезгенди.
Ой, Аталай, тау эллени ыйнагъыса,
Ойнагъанда, жигитлени къыйнагъанса,
Тапсыз айтып, жюреклерин къыймагъанса,
Хар къайда да нёгерлеге ышаннганса.
♦Сора, Аума батыр пелиуанмыды?
Бир, эки, юч, тёрт...» - деп, санап башлады.
Бюгюн сангнга Тыфыл-Сууда махтау келди,
Айфун батыр уллу къолун сангнга берди,
149
Ашо киши сеиде адамлыкъ барын сезди,
Шотта, сенден уялгъандан, кёрюнмеди.
Бошунагъа сёзю бла къабынмады,
Башхалыгъы аны оюнда табылгъанды.
Бурулуп, чулгъанып ёрге туралгъанды,
Онг аягъын тобукъбашха салалгъанды.
Бар, Аталай, батырланы къучакъла,
Сайрамлыны, къарындаш кибик, ыйнакъла.
Тюз къарасанг, кёлге асыуду къууат да,
Хар заманда адам бир халда турат да.
*
Андан сора: «Ой-йа!» - деп къычыргъанды,
Экинчи айланып, сол аягъын кётюргенди,
«Хайда!» - деп, тебип, хойнукча ёкюргенди.
Той баргъанда, боза аякъны кётюргенди,
к*
Аталайым къараторгъа мыналгъанды,
Барышын таула таба буралгъанды.
Нёгерлери «Тюклесханны» жырлайдыла,
Эбзеле эжиуню уста салгъандыла.
Къолуна алып, сормай, ичип къойгъанды.
«Бу бозаны ким эткенди?» - деп соргъанды,
Ызы бла гоппанны башына салгъанды,
Тюшюрмейин, тёгерекке баргъанды.
кк*
Махалай, Махалай! Туугъанды, алан кибик!
Кёк кёзлери къушча сууда тюкню кёрюп,
Сенсиз бу дунияда биз не этерек?
Быллай махтаугъа уа тюгел жетермек?
Махалай Аталайгъа кюлмеди:
«Сангнга махтау, къууанч келди,
къызгъанмадыкъ.
Ангнга къарап турдукъ ансы, сёз айтмадыкъ.
Энди биз бу халда, элге барып, къалсакъ,
Ала ол кюн Махарадан кеткендиле,
Ючюнчю кече Сауту элге жеткендиле.
Саутуда уа уллу жылау, сыйыт, къайгъы:
«Аталайым сау тюйюлдю!» - деп жылай элле,
Кесин кёргенден сора уа, сейир эткендиле.
Къыз, къатын да ауан этип къарасала,
Сангнга эрлик, бизге кемлик келирчады.
Алай болса, Махарагъа барайыкъ,
Уллу элни жашаууна къарайыкъ...»
Жылаулары къууанч болуп къалды анда.
Махалайым адамлагъа айтты алай:
«Биз кёргенбиз Тыфыл-Сууну уллу орамын,
Къууана, ойнай да билген кёп адамын,
Тебиу-тепсеу бла биз да ызны сайлайыкъ,
Озалгъаннга сукъланышып къарайыкъ.
к к "к
Этле бише, къайнай тургъан къазанларын,
Ат жырмазча, терен будай сабанларын,
Биз кёргенбиз дарий бетли къызларын,
Унутулмазча аланы ариу ызларын,
Балдан а татлы акъ балхамлыкъ тузларын,
Ангнгылагъанбыз адамлыкъ акъылларын.
О-хо-й! Махарада уллу тойгъа баргъандыла,
Ёзденлени сейирликке къойгъандыла,
«Уча-бурча» тёгерекке тургъандыла.
«Бу тебиу къайданды?» - деп соргъандыла.
«Махалайча жашла мында болгъандыла.
Ашамайын, жукъламайын тозгъандыла,
«Уча-бурча» тебиуню ала салгъандыла.
Андан сора кюлюп, ойнап озгъандыла», -
Уллу тутушта да бизни сыналла,
Ашо, Къара, Айфун, Аума - деген батырла
Аталайны жыгъар ючюн чыкъкъандыла.
Темирбек, Сайрамлы да ауур къарала,
Деп башчыны хапарына тынгнгылалла,
Ансыз жашау болмазлыгъын ангнгылалла,
Къундузкёз къызлагъа анда къарадыла,
Тебиуде уллу зауукълукъ алгъандыла.
Аталайны онгдан, солдан алгъандыла,
Жыгъалмайын, шуёх болуп къалгъандыла.
Аталайгъа уллу махтау салгъандыла,
«Келе тур бери!» - деп сюйюп айтхандыла,
Жюреклерин бизге толу ачхандыла,
О-хой-й, Аталай а, былай айтып, къычырды:
«Махалайны аякъ тюбюнде чёп сынмайды.
«Уча-бурча» тебиу бла оздурмайды.
Ой, Махалай, сенде къаллай сан тебеди,
Сылыу бетинг Махарагъа къут береди!
Бизни бла саламлашып, къалгъандыла.
Биз баргъанбыз Тыфыл-Сууда акъыл юйге \
Сейирсинип къарагъанбыз алтын кюбеге,
Къабыргъада тагъылып тургъан тюеге,
Аякъкъа къуюлгъан алтын юзмезге,
Сыфатынгнгы кёргюзткен мыяла кюзгюге...
Сени сёзюнг бу элледе эштилсин да,
Алгъышлары Махалайдан башлансын да,
Къарагъанла сенден юлгю алсынла,
Андан асыулу жюреклеге жарасынла!»
ккк
ккк
...К ъадар алай болур эди. Не медет жырны ахырын жазып алыргъа онг болмады.
Ой, Махара, ариу эл жукъламады,
Бизден артыкъ уртламады, ашамады,
Сёзюбюзню магъанасын ангнгылады.
Махалайым тебиуюнде тынгнгылады,
1 А къыл юй - буруннгу заманда музейлеге
алай айтхандыла.
150
САРЫБАШ УЛУ КЪАНШАУ
- Мени атам, Сарыбашланы Къаншау гъа, бизни анабызны алгъан заманда,
102 жыл толгъанды. Чыммакъ-акъ сакъаллы кишини аузунда бир тиши да
тюшмегенди. Къолуна тыякъ алмагъан
адам болгъанды. Биринчи къатынындан
тёрт жашы, юч къызы, экинчи къатынын
дан беш жашы бла юч къызы болгъанды
ла. Мангнга быйыл, ортанчылары эдим,
85 жыл толады, атабыз а 1938 жылда ёл
генди, - дейди.
Былайда Мажит бираз сабыр болду,
унутханмы эткен болур эди, огъесе бу
аламат таурухну магъанасына акъылын
бурмадымы?
- Къой-къой, энди аланы несин айта
турабыз. Ол адам л аны жерлеринде тынч
жатма къояйыкъ, - деди.
- Угъай, ол затланы адамла билирге керектиле. Айттырмай къоймасанг, экинчи
жюз жылгъа аякъ басхан заманында къа
тын алып, андан а беш жаш бла юч къыз
туугъаны илмугъа салыныргъа тыйышлы
затты. Сен ол хапарланы барысын къайдан
билесе? - деп сордум.
Ангнга ж ууап эте, Сарыбашланы Ма
жит:
- 1937 жылда, Роновский, Родионов
деген альпинистле да бирге болуп, Тау
Артына аугъан туристлени ашырып барыргъа тебредик. Кетерибизни аллында
уа атаммы андан сора кёрмезлигимми
билгенча: «Атам, биз колхозгъа киргенли ма бюгюн беш жыл болады », - деген
эдим.
Бу кезиуде ол, от жагъада олтуруп, чум
саплы мужурасы бла да отну чучхуй: «Ма
биз колхозгъа кирген заманда, мангнга
178 жыл толгъан киши эдим. Энди уа сиз
да уллу кишиле болгъансыз. Ай, заман
къалай терк барады!», - деп, кючсюндю.
Эртенликте, танг да атхынчы мен, ту
ристлени алып, тау ауушха тебредим. Биз
кеткенден сора, таулада терен къар тюшюп,
бир юч айны артха къайталмай тургъан
эдик. Къар да кетип, сау-саламат элибизге
къайтып келсег а, атам, Къаншау ёлюп,
ашын-ташын да этип тура эдиле. Ма бу сен
кёрген хуналада аны къолу бла салынмагъан бир таш жокъту. Бу кюннюм къаялада
уа кийик кибик айланыучу эди, - деди.
Ол заманда, бурунгнгулу хуналагъа бла
Къаншау чабып жюрюген таулагъа къарар ючюн, эшикке чыкътым. Экеу-ючеу
да жерлеринден тептиралмазлыкъ ташла
саргъалып, салыннган жерлиринде жата
Халкъыбызны батыр адамларын, эрттегили таулуланы излеп айланнганлы кёп
жыл болады. Ол заманны ичинде сейирлик затла тапханма эм газетде да чыгъара
тургъанма. Алай, быллай адамны жашау
ызына уа биринчи кере тюбегенме. Ол адам
ны юсюнден мен радиода хапар айтхандан
сора: «Ол алай болургъа амалы жокъту.
Таулада аллай бир жашагъан адамны биз
эштмегенбиз. Аллай адам болса эди, аны
дуниягъа тахлыкъ этер эдиле», - дегенле
да болгъандыла.
Малкъар тарланы революциягъа дери,
тышындан келип, адам хазнакёрмегенди.
Булунгнгу, Шауурдат, Курнаят, Шыкъы
кибик эллеге уа бютюнда бармагъандыла. Жолланы къыйынлыкълары, улоуну
болмагъанлыгъы, заманны болумсузлугъу
себепли тау луну не ахшысын, айтхылыгъын да халкълагъа барырча, кёрюрча,
эштирча этер онг жокъ эди. Бизни элледе
уа, табийгъатны ариу хауасыны хайырындан, саулукълары болгъан, кючлю адамла
кёп жашагъандыла. Аллай адамларыбыз,
ёмюрледе къуш къанаты жетмеген, тау
тёппелеге чыгъып тургъандыла. Уллу,
сыйлы пелиуанларыбызны тутушууда ат
лары Чеченде, Дагъыстанда, Дюгерде, Къабартыда, Къарачайда, Адыгейде эм башха
жер лед е да айтылып келгенди. Алай, ала
ны юслеринден биз бир зат да билмейбиз,
хазна эшткен да этмегенбиз.
Бюгюнледе аллай адамларыбыздан бири
Огъары Бахсанда жашайды. Ол Болатланы Адилгерийди, ангнга 98 жыл болады.
Байланы-бийлени заманында Адилгерий,
кючлю атны кеси жыгъып, юч аягъын байлап, инбашына кётюрюп чыгъаргъаны
ючюн, саугъагъа кереги бла ат алгъанын
билгенледен кёпле саудула. Аны юсюнден
адам зат эшткенмиди? Угъай.
Бу хапарны мангнга 85-жыллыкъ Сарыбашланы Мажит, 102-жыллыкъ Этезланы
Зулкъай, школ устазы Макытланы Муталиф айтхандыла.
- Мени атам, - дейди Мажит, - аты айтылгъан таучу болгъанды. Бек къарыулу
адамгъа саналгъанды. Чабышханда, аллы
на атлыны ёттюрмеген, илишан атып да
адамгъа оздурмагъан, мараучу болгъанды.
Атабызны юсюнден тынгнгыларгъа ха
зыр эсенг, олтур да, къулагъынгнгы бери
сал.
Мени сюйюп тынгнгылагъаныммы эс
леп, андан ары айтып баш лады.
151
эдиле. Ушакъкъа Макытланы Муталиф
къошулады. Ол былай айтты:
- Мажитни айтхан хапары кертиди. Нек
десенг, ол хапарланы кёбюсюн мында ж а
шагъан къартла да биледиле эм, Къаншау ну биргесине ныгъышта олтуруп, аны нарт
таурухларына тынгнгылап тургъандыла.
Бир жол, мени сабий заманымда, Этезланы
Зулкъай, ныгъышта Къаншаугъа кесини
юсюнден соргъанын къулагъым бла эшткенме. Этезланы Зулкъай бюгюн да сауду.
Ол адамланы сорууларына Къаншау: «Мен
Тау-Артына аугъан жерде уугъа жайылгъаным эсимдеди. Бир бёлек адамны ахшылыкъкъа келмегенлерин ангнгыладым.
Кёп сагъыш этмей, элге хапар берирге ча
бып кеттим. Мени эслеп, атлыла аллыма
кёнделен ётюп башладыла. Алай, атлыла
ташла ичинде мангнга жеталмадыла. Секиртмелени юслери бла ётюп, тап жолгъа
чыкътым. Мени ол акъылыммы сезип, ат
лыла къуууп башладыла. Алай, мен узая
бардым. Суу жагъаны бир жанындан бирси
жанына секирип кеткен эдим. Андан ары
къууаргъа да кюрешмедиле. Элге келип,
ишни болумун айттым, жигитлени аякъ
юслерине этип, чегет жаны бла уручуланы
алларына чыгъаргъа ашыкътыкъ. Ала,
малланы сюрюп, суудан ёттюрюп баргъанлай, алларына чыкътым. Бугъуп, ушкок
аттым. Ушкок таууштан элгеннген атла,
малла да къатыш болдула. Ол заманда:
«Мен Къаншаума. Сау къутулуругъузну
сюе эсегиз, малланы къоюп кетигиз. Алай-
сыз, биригизни сау ычхындырмам», - деп
къычырдым. Мени таба бир-эки ушкок
атылды. Окъ мангнга тиймеди. Ала да
къачып кеттиле».
Къарт Къаншауну айтханына кёре, ол
ишле ангнга бир 100 жыл толгъан заман
да болгъандыла. Аны секирген жери уа,
Булунгнгудан 10 къычырым чакълы ба
рып, Гара-Ауузуна ёткен Кешене-Кёпюр
къатындады. Къаншау секирген сууну эки
жагъасындагъы ташланы арасы бир алты
атламдан аз болмаз.
- Ма бюгюн да турадыла ол ташла.
Алайгъа «Къаншау-Секирген» дейдиле, деди Мажит.
183 жыл жашагъан адам, 100-жыллыгъында къутургъан сууну юсю бла секи
рип ёткенди! 100-жыллыкъ заманында бир
тиши да кетмегенлей, акъсакъал киши,
экинчи кере къатын алгъанды. Ол тиширыудан да сабийлери болгъандыла.
Эллиле айтхандан, 127 жылы толгъанда,
Сарыбашланы Къаншау чабып улакъны
тутхан киши болгъанды. Ол бек кючлю
эм, тири адам эди. Кёзлери иги кёргенди
ле. Кеси да, таулада тири айланнганды.
Аны жашауу, иши да, эткен жигитликлери
да, таурухлада айтыла келгендиле. Ахырзаман пелиуан, чабышып атлыны озгъан,
кёзкёргенде къарелдини ургъан мараучу
болгъанды.
Къаншауну (1755-1938 ж .ж .) къабыры
Суусузла тюбюндеди. 183 жыл.
ПЕЛИУАН
Бу адамны юсюнден хапарны эрттеден
окъуна эште-эште тургъанма. Мен, ангнга
тюбеп, хапар алгъанма, энди уа аны бла
окъуучуланы шагъырей этерге керекме.
...1949 жыл. Сентябрь айны ал кюнлеринде Къыргъыз ССР-ни ара шахары Фрунзеде уллу тутуш болады. Къыргъызча «кюрешни» бизнича тутуштан башхалыгъы
болмагъаны себепли, ангнга къараргъа
малкъарлыла, къарачайлыла да, бек сюй
юп келген эдиле.
- Бюгюн сизни аллыгъызда Къыргъыз
ССР-ни ауданларындан келген пелиуанла
тутушурукътула, - деп билдирдиле жыйылгъанлагъа.
Тутушургъа фрунзечи 138 килограмм
ауурлугъу болгъан Жуков, Ыссыкъ-Кёлден - 145 килограмм ауурлукъда Бадаев,
Тюшюндегин тюню сунуп, кюлалгъанды:
«Бу неди, некди, анам?» - деп соралгъанды.
Ала бла салып бери келеек эди,
Сауту элде уллу той л а этсек эди,
Андан ары къууанч бла кетсек эди».
Жыйылып ала Тау-Артына баргъандыла,
«Ариу балам, сангнга къызла келгендиле,
Кёлюнгдеги тюз акъылны кёргендиле.
Сюйюмсюреп, саугъа этип кеткендиле,
Санларынга уллу саулукъ бергендиле».
Къала-ханда къонакъ болуп къалгъандыла.
Бир къангнгадан барысы да тойгъандыла,
Къонакъбайгъа оноуларын айтхандыла.
«Болсун, - деди Къала-хан а, - сиз айтханлай,
Тау башында дюле хане ёсе эди,
Аны, барып, бир Аталай кёрген эди.
Саутулула гюлден хапар соргъандыла,
Айтханына бек бюсюреп къалгъандыла.
«Мен, - дегенди, - аллай гюлню кёрмегенме,
Ангнгача затха да сейир этмегенме.
Тёгереги къар дан толуп тура эди,
Дюле да кёкге къарап ёсе эди.
Онбеш жигит хазырдыла, мен къайтханлай.
Бюгюн бери жигит жашла келликтиле,
Сизге уллу хурмет берип кёрлюктюле.
Жигитлигигизни ол заманда билликтиле,
Ёсхен жери жарыкъ болуп къала эди,
Ачы сууукъ чапырагъын къармай эди.
Кёрген аны ариулугъун айта эди,
Къатында олтуруп, тамашагъа къала эди.
Хорлатсагъыз, хыликкя этип кюллюктюле,
Айтханыгъызгъа сёз да анда берликтиле».
Келгендиле онбеш жигит, кюле-кюле,
Андан-мындан хапар соруп, не айтырса!
«Ай да, дюле, дюле!» - дейдиле, ариуум!
Бир кёргенлей, къанмагъанды сарыуум.
Быллай хансха къарагъанла болгъандыла,
Айбатлыкътан юлюш алып къалгъандыла.
Аталай а къол къайырып ойнагъанды,
Барысын да хорлап, алай къойалгъанды.
Болсада, нёгерликни жоймагъанды,
«Нек эттигиз?» - деп бирине да сормагъанды.
10 Заказ № 131
145
«Тамбла бизде тутушалла», - деди бири.
«Инбаш таш атып эришелле», - деди экинчи.
«Таугъа чыгъып кёрюшелле», - деди ючюнчю.
«Геттра-добрагъа чабышалла», - деди тёртюнчю.
Тейри дегенинг дунияны тутады,
Къуру жерни кём-кёк этип къояды.
Бюсюрерле жангнгы туугъан дуниягъа,
Ёчюлюрле алгъын болгъан къаугъала.
«Къазыкъ сызып ойнатырла», - деди бешинчи.
Беш таулу да эбзелеге къошулдула,
Къала-ханнга чалман эшерге болуштула,
Ингнгирликте иштен арып соруштула,
Къанатлыла жаратылып къалырла,
Чыгыр къушла къаялагъа барырла.
Экеу-экеу болуп, юйюр къурарла,
Ж ууукъ, тенгни ол заманда сурарла.
Экинчи кюн жырла айтып озуштула.
Эбзеле узун жырла айтхандыла,
Эжиулешип, тамашагъа къойгъандыла.
Андан сора Аталай да жырлагъанды,
Сураса да, терктен жууукъ жабылмаз,
Ёкюллеге соруп, къагъыт жазылмаз.
Жангнгы эллеге ханла, бийле келирле,
Инсанлагъа буйрукъланы берирле.
Жюреклеге уллу сагъыш салалгъанды,
Ма бу халда сёзле айтып жалгъагъанды:
«Ой, аланла, сизге осуят этеме,
Дуниядан жашамайын кетеме.
Бир буйрукъ сюймекликтен башланыр,
Экинчиси адамлыкъкъа аталыр.
Жангнгы оюн, жангнгы кюлккю тууарла,
Келепенни, кенгнге сюрюп, къууарла.
Къыз башыма къара къайгъы келгенди,
Сары гяур ёлтюрюрге дегенди,
Елген кюнюм Къула-Тюзде боллукъту,
Сары гяуур, кече туруп, сорлукъту.
Акъыллыла, бирге болуп жашарла,
Тапханларын, тенг юлешип ашарла.
Ариу къызла къууанырла, жырларла,
Сары гяуурну кенг аулакъкъа къууарла.
Дунияны башын уллу суу алыр.
Адамлагъа къара къайгъыланы салыр.
Мал, ырысхы къалмай жерге кирирле,
Мегеуюлле ачы ауаз берирле.
Жигит жашла жангнгы журтла салырла,
Аталарын сыйлап, сыйпап жашарла.
Эбзеле жырны тамам билгендиле,
Аталайны андан сора сюйгендиле.
Ангнга къозу къулакъ тигим ийгендиле,
Айтханына сагъыш этип жюргендиле.
«Биз, - дегенди бир эбзе, - сизге шуёх болалдыкъ,
Сёзюгюзге хурмет салып къалалдыкъ.
Кюл макъала жерге кирип кетерле,
Уу жыланла жылай-жылай ётерле.
Уллу таула жер тюбюне батарла,
Акъкъан суула ызларына къайтырла.
Эсигизни бу затха терк бурайыкъ:
Эбзеле тутушургъа усталла,
Къарыусузну, кюлюп, кери къыстарла,
Ш уёхлукъну ма ол заманда бузарла.
Къаты ташла, къарап туруп, кёрселе,
Сейир этип, хапар айта кетерле.
Дагъыда минг-минг жылла ётерле,
Сакъ жауунла, сууукъ желле келирле.
Базынмагъан, ары барып, кёрюнмесин,
Керексизге терсхе-тюзге тебинмесин.
Аланы ичинде кертме кибик эзилмесин,
«Биз да адамбыз!» - деп, керилмесин.
Суу ызлары толкъун болуп къалырла,
Чабакъ, къурт да жаратыла барырла.
Кече, кюн да кезиуюнде келирле,
Къыш да, жаз да заманны билдирирле.
Аталайны алгъа салып чыкъкъандыла,
Бара кетип, эл аягъында къалгъандыла.
Ашамайын, хапар айта, жатхандыла,
Эслерине жигитликни салгъандыла.
Сууукъ уруп, къабыштырып да турмаз,
Жылыу къайтып, кырдык ёсюуюн бузмаз.
Уллу Тейри жангнгы адамын жаратыр,
Аны тилин башха этип, жаншатыр.
Танг атханда, бир омакъ къыз, чыкъкъанды да:
«Къайдансыз сиз, танылмагъан къонакъла?
Жууулмагъан, жукъламагъан тойлакъла,
Таулулада жонулмагъан къойракъла? » -
Жангнгыдан, жашау халланы юйретип,
Жаныуарны турур жерин кёргюзтюр.
Бу ариу жер кёп инсанны алдады,
Аны башында акъылын да жоймады.
Деп, суу челекни толтургъант да кеткенди.
Бир кесектен ол да юйюне жеткенди.
Аталай, Махал ай, Чапалай да ары,
Эбзеге Зугул, Ёзюр да барып энди,
Адамла эсирип, хайран болуп къалалла,
Бир бирлерин ёлтюрюрге баралла.
Ол халланы оюмлагъан адамгъа,
Ариу ниет, тюз акъыл да берликти.
Къызны юйюне къонакъкъады акъыллары.
Барысындан да сабырыракъ Ёзюр эди.
«Биз, - дегенди Ёзюр киши, - жыйырма
сан болабыз,
Жыйылышып, къалай, къайры барабыз?
Болушлукъчуларын ангнга жиберип,
Эл аллында тахлыкъ этип, кёрлюктю.
Тейрини айтханын киши бузалмаз,
Бузсада, онгнгарылмаз, къуралмаз.
146
Къонакъбайгъа не муратны салабыз?
Адаргыгъа аны да неге къоябыз? »
«Эбзе киши, - дегенди жигит Аталай алайда, Бизни ючюн адыргыгъа къалмайды,
Айфун деген да Ажам элден келгенди.
Аума батыр бла тутушургъа белги бергенди,
Бу элли Сайрамлы да мындады,
Тутушургъа ол да аман къызгъанды.
Аш-суу излей да, къоншулагъа бармайды,
Бир бирге болушуу тёре болуп къалады.
Ариу къызны да челиги сууда бузламасын,
Дуниясында бу жолдан аман къыйналмасын.
Тюрк элинден эки батырдан бири
Темирбек киши да келип, мындады.
Гёжефлени кийимлери жылтырайды,
Къара халкъ а, алагъа къарап, къымылдайды.
Къызны кёрюп, къарамагъан - ачы тузну
жаламаз.
Къонакъкъа бара юйренмеген - хазна адам
болалмаз!»
Ол ингнгирде Гюнай бийге къонакъ болгъандыла,
Эбзе-тойда тепсеп, зауукъ алгъандыла.
«Къалай болсун?» - деп Аталай да сорады,
Махалайгъа былай айтып къояды:
«Элтта, къамичимми къолуна бир бер,
Сора келип, не айтханын бизге билдир!»
Махалай, барып, мегеуюлге бергенди,
Къамичини аны къолунда кёргенди,
«Аталай-батыр Тау-Аллындан келгенди,
Къаф-Тауундан сизге салам береди.
Гюнай-бий а къысыр тууар сойгъанды да,
Алларына жауурун къалакъны салгъанды.
Кеси уа жаууруннга къан уста:
Нёгерлени барыр жолларын айтханды.
Аны тутушургъа белгиси буду», - деп
Кюлюмсюреп да эшттиргенди мегеуюл.
Кюн тийгенде эки гёжеф чыкътыла,
Бирин бири аман халда сыкътыла.
Гюнай-бийни къызы Гошай бийчеди,
Къонакълагъа сёзюн айта биледи.
Сау кечеси аны сатау бла ётеди,
Таулулагъа ма бу акъылны береди:
Арыгъандан сынтыл болуп къалдыла,
Бет къанлары кетип, аман аздыла.
Бир гёжефни аты Сары Ашо эди,
Экинчиси уллу къара зугъур бетли.
«Хазырланып, алгъа чыгъып, махтанмагъыз,
Чыкъсагъыз а, къоркъуп, артха тартынмагъыз.
Тыфыл-Сууда сизни арагъа алырла,
Кёлюгюзге кёп къайгъыла салырла.
Сары Ашо суу къуйгъанлай болгъан эди,
Къара зугъур, атлаялмай, аууп кетти.
Сары Ашону хорлагъаннга аты чыкъты.
Кеси ортада, бугъа кибик, бурулады,
Алларында сабыр-сабыр сёлешигиз,
Къоркъуп-юркюп, кесигизни кёргюзтмегиз.
Узакъ элден Аума батыр келип айтыр:
«Ким чыгъады мени бла жыгъышыргъа?
Батырлыгъын билген кибик, къубулады,
Кюле-ойнай, бир жанына къутулады.
Ашо батыр тюз ортагъа келип къалды,
Уллу башын къыбылагъа буруп, айтты:
Алып урсам, къызыл къанын бардырырма,
Эгечине жыламухттан алдырырма,
Жаш къатынын ау тюбюнде къалдырырма,
Анасына кетмез ауруу салдырырма».
«Аталай батырны бери чыгъарыгъыз,
Ангнга кебин быстырланы хазырлагъыз,
Аны атын къара ташха тюз жазыгъыз».
Аталай-батыр узакътан былай айтты:
Хайырлашып нёгерле Гюнайладан кеттиле,
Ол кюн кеч Тыфыл-Суугъа жеттиле.
Уллу орамда жыр макъамла эшттиле,
Тынгнгылашып, кёп хапарла билдиле.
«Ашо-батыр, уллу-уллу сёлешесе,
Махтанып, сен къалай эршши кёрюнесе,
Кебин быстырланы мангнга бош бичесе,
Алай болмай къалса, сен не этерсе? »
Танг атып, кюн чыкъты да, уллу шахар
жарыды,
Аягъындан жел чыкъкъан уллу орамгъа
барады.
Орамны къыйырында кенг аулакъкъа
чыгъалла,
Халкъны кёплюгюне сейир болалла.
Къарагъанла бир аууздан къычырдыла,
Аталайны кишилигин ангнгылалла,
Не болурун сакълай, ала сабырдыла.
«Аталай, чыкъ ортагъа!» - деп, чакъырдыла.
Ашо батыр, акъ башлыгъын къысып, чыкъты.
Аталайны сёзю бла аман къакъты,
Бёркчюгюн алып, арлакъта чюйге такъты,
Къолларына жау кибик бир зат жакъты.
Атха мынип, биреулен къычырады:
«Эй, адамла! Аума батыр келгенди,
Тутушурукъланы бёлегин эслеп,
Аланы къарыусузлукъларын кёрюп,
Аталай а, къара башлыкъ къысып барды,
Къарап халкъкъа, бир да ариу ышарды.
Ол сагъаттан эки батыр тутуштула,
Ары-бери тюртюшмейин, къысыштыла.
Бек жарсып, ачыусунуп кюлгенди.
Аума батыргъа тенг адам болалмаз,
Болургъа итиннген да асыры онгмаз».
ю*
147
Ашо, батыр Аталайны бюгалмады,
Тюбюне тартып, жунчутуп къоялмады.
Аталай а, къаплан кибик, бюгюледи,
Чалдау салып, сынаргъа да итинеди.
Кёкке къарап, айтышхан сабырланды.
Шотта батыр Аталайгъа ачыуланды:
«Ненгди ол?!» - деп, тюрттюм этип
жырбыланды.
Аталай а, сёз айтмайын, жууукъ барды,
Белибауундан тутуп, терк хазырланды.
Тыфылсуучу, къынгнгыр туруп, тутады.
Ашо-батыр бек ауурдан алынмады,
Онг бутуна, ичинден чалдау салынмады,
Экиси да тёгерекке сюрюшелле,
Арыгъандан, мыдых болуп, кюйюшелле.
Жыгъышыргъа къыйын болуп къалады.
Ауур Шотта, къарыууна махтанып,
Аталайны онг къолуна жапланып,
Ууатып, малтап къояргъа кюрешти,
Ашо-батыр амал этип кюрешмеди,
Энди алгъынча аман-аман сёлешмеди.
Къалын сырты къара кёмюк болгъанды,
Жыгъалмайын бедишликке къалгъанды.
Алай, болалмайын, ол кёлегин тешеди.
Энди кезиу Аталайгъа келгенди,
Онгнгуна кёре, чалдау салып кёргенди.
Уллу Шотта жан сюекке алынды.
Келе-келип, Аталайым жан сюекге алгъанды,
Деу Ашону тюз сыртындан салгъанды.
Ашо-батыр бек ачыды, къыйналды,
Ачыуундан, уллу ёкюрюп, жылады.
Андан келтирип, кёк къыртышха ургъанды.
Эген, келип ангнга тийип ёткенди,
Ёлген сунуп, уллу къычырыкъ эткенди.
Къулагъындан келген къанны кёргенди.
Аталай а, къолун берип, тургъузду,
Биргесине барып, кенгде олтурду.
Аталайны къарагъанла махталла,
Къайдангъысын соруп-соруп къалалла.
Ол заманда Шотта башын тептирди,
Солуп, бутларын, къолларын кётюрдю.
Аны Аталай тургъузургъа болушту,
Сёлешалмай, жаны ауруп, халы шошту.
Аталайны инчке бели бюгюле,
Акъ бетинде къызыл нюрю кёрюне.
Ючюнчюге Айфун-батыр турады,
Аталайны къара башлыгъын сурады.
«Тутушханда, аякъ сынып, бел да аурур,
Батыргъа аны ючюн болмаз дауур,
Базынмагъан тутушургъа чыкъмасын,
Чыгъа эсе уа, жыгъылса, дау болмасын!» -
Ол а къара шилли ауур адам кёреме,
Чалдаусузлай тутушурун сеземе.
Темирбек-батыр аны бла чыгъады,
Белине уа къызыл быстыр къысады.
Дегент да, эген Аталайны къолун тутханды,
Шоттаны да андан сора булжутханды.
Аталайны нёгерлери къучакълалла,
Ариу айтып, сабийнича жубаталла.
Гюрен ортагъа ала келелле,
Бир бирге салам берип кюлелле.
Кёп кюрешип, алып-талып, тюртюше,
Кезиу-кезиу, бугъалача тюртюше.
Аума бла Ашо арагъа чыгъалла,
Беллерине башлыкъланы къысалла.
Аума - бийик, Ашо алашаракъ болду,
Быгъын тюбюнден тутхан онг къолуду.
Тартып-булгъап, амал этип кёрелле,
Болалмайын, аман терлеп, безелле.
Базыкъбоюн пелиуан Айфун секирди,
Тартып алып, Темирбекни кётюрдю.
Сол къолун а батыр бошлап къоюпту,
Къарагъанла жыгъал-мугъул болдула,
Ауманы махтап, Ашону сёгюп турдула,
Ауур Ашо бугъа кибик тюртеди,
Кесине жыйып, чалдау этмей, атады,
Ол да барып сыртындан тюшюп къалады.
Айфун батыр къууанып, ёрге турады.
Темирбекни тартып къойнуна алады,
Аны бла уллу шуёх болады.
Алай эте, кеси ёлюрге жетеди.
Ол кезиуде Аума тюбюне сыгъынды,
Бюклеп алып, сол жанына сызгъанды.
Ашо барып, тюз сыртындан тийгенди,
Темирбек-пелиуан уллу башын булгъады,
Ж ыгъамадеп, жыгъылса да, бузулмады.
Тёртюнчюге тыфыулсуулу чыгъады:
«Шотта пелиуан менме!» - деп къычырады.
Киндигинден къара къанла сийгенди.
Ауманы махтап, ёрге-ёрге аталла,
Ашону уа сал басхычха салалла.
Андан ары уллу къаугъа болмады.
Адамланы къанларын къыздырады,
«Ким чыкъса да, жыгъарма!» - деп къояды.
Аны тутаргъа Аталай батыр барады,
Ангнга къара башлыкъны Айфун къысады.
Кеч болду да, тутушну эген тохтатты.
Экинчи кюн чууакъ болду, къыздырды,
Таула жанындан сериуюн жел урдурду.
Бек алгъа Къара батыр чыгъады,
«Ашыкъма, батыр, олауурду», - деп къояды.
Аталайым жылы сёзню ангнгылады,
148
Аны Темирбек аман жыгъады.
Андан сора Айфун батыр келеди,
Къол кётюрюп, салам белги береди.
Аны бла ким чыгъарын билмейди,
Тёртню айтхынчы, Аталай ёрге турду,
Барышын арсарсыз гюрен таба бурду.
«Аталай батыр Тау Аллындан келгенди,
Быллай тутушланы кёп жерде кёргенди.
Алай эсе, эки гёжеф тутушсунла,
Жыйылгъанла сейирликке къарасынла!» -
Бетине къарап, къууанып кюледи.
Ол да алагъа ыразы болады,
Сёз а айтмай, тынгнгылап къояды.
Иги да мычып, Аталайым чыгъады,
Деп, эген, тап-тап айтып, билдиргенди.
Аума батыр къарыууна базыныпты,
Ырысхысы тутарына ышаныпты,
Аталайым ашыкъмайын тап тутханды,
Кюлгенлени бет турушларын бузады.
Экиси да ашыкъмайын ийилдиле,
Къарагъанлагъа бир кибик сюйюндюле.
Айфун батыр узун базыкъ кёрюндю,
Аузундагъы мынчагъын да сагъыннганды.
Гюрен ортада эки батыр айланалла,
Бир бирини къарыуларын сынашалла.
Къарагъанла, «ох-тух» эте, башладыла.
Ким хорласа, аны сюйюп къаллыкътыла.
Аны кёлю кёп тюрлюге бёлюндю.
Тутушну къыйын боллугъу билинди,
Андан сора ол энишге ийилди.
«Айфун батыр, къаты бол!» - деп къычырдыла,
Аталайгъа чалдау Аума салдырмайды,
Кесин тобукъбашха да аддырмайды.
Ауманы терлеген сууу агъады,
Арыгъандан айланалмай башлайды,
Аталай, кётюрюрге базынмады,
Ич чалдауну салып кёрдю - болалмады.
Кючюн салып, жансюекке келтиралды,
Сёлешмейин тутушха къарайдыла.
Аталайны аякъ алышын таныгъанла,
Санларыны къатылыгъына къарагъанла,
Айфун батыр жанлы бола башладыла.
Саны-эсеби билинмеген адам къарап,
Шошту, чибин учса да, эштилирча.
Айфун батыр Аталайны къысып тартты,
Бюкленип, юсю бла артха атты.
Аума батырны сыртындан жаттыралды.
Къычырышып, къатыш болуп, чабыштыла,
«Аталайды гёжеф!» - деп, махтадыла,
Бойнуна алтын шынжыр такъкъандыла.
Болсада, Аталай жаммызындан жатты.
Айфун болду андан да бек къатыракъ,
Алышы бла этти адамланы ыразыракъ.
Аталайым башха тюрлю амал салды,
Аталайны, ортагъа алып, къучакълайла,
Эбзеле: «Батырса!» - деп, ийнакълайла,
Ариу къызла келип, кёрюп, къубулалла,
Нёгерлери шым бауларын суууралла.
Айфунну кёкюрегине битип къалды.
Кезиу тюшюп, Айфунну тобукъ башха алды,
Тёгерегирек бура келип, жерге салды,
Айфун батыр да ма алай хорланады.
Бир кесектен Айфун бла Сайрамлы
Аталайым къызла таба кёз къаратты,
Бир ариуун барындан бек жаратты.
Ол заманда тауда къызы эсхе тюштю,
Аны унутуп къояргъа уа уллу кючтю.
чыгъадыла,
Ары-бери кёп айлана турмайдыла.
«Жыгъылгъанны жер кётюрюр», деп, къаттыла.
Сайрамлыны, кётюре келип, аталады,
Аталайны бир жанына чакъырдыла,
Саугъасына не аллыгъын сагъындыла.
«Мен бер!», «Сен бер!» - болуп, къараштыла,
Бир ариу акътуякъ атны мажардыла.
Аталайныча угъай - сыртындан тюшюреди.
Айфуннга бек къууанып къалалдыла.
«Энди уа ким чыгъады?» - деп сордула.
Мычымайын Аума батыр чыгъады,
Аталайым: «Угъай, - деди, - ат алмайма!
Бералсагъыз, жаннган ушкок алалырма.
Беш аттырсам, Коштан-Таугъа жеттирирме,
Къуш уяны башы бла ёттюрюрме».
Акъ башлыгъын тап, ашыкъмай, къысады,
Эген чыгъарлыкъ адамны сакълайды.
«Шотта, сен чыгъамыса?» - деп сорады.
Шотта батыр чыкъмазлыгъын билдирди,
Аталайгъа жаннган ушкок бергендиле,
Аттыргъанын, къарап туруп, кёргендиле,
Сейирсинип, кёллеринден сюйгендиле,
Батырлыгъын алайчыкъта сезгендиле.
Адамланы кёллери бла кюлдюрдю,
Къоркъкъанлыгъы былайчыкъта кёрюндю.
♦Айфун, Къара, чыгъамысыз?» - дегенди,
Аланы да чыкъмазлыкъларын сезгенди.
Ой, Аталай, тау эллени ыйнагъыса,
Ойнагъанда, жигитлени къыйнагъанса,
Тапсыз айтып, жюреклерин къыймагъанса,
Хар къайда да нёгерлеге ышаннганса.
♦Сора, Аума батыр пелиуанмыды?
Бир, эки, юч, тёрт...» - деп, санап башлады.
Бюгюн сангнга Тыфыл-Сууда махтау келди,
Айфун батыр уллу къолун сангнга берди,
149
Ашо киши сеиде адамлыкъ барын сезди,
Шотта, сенден уялгъандан, кёрюнмеди.
Бошунагъа сёзю бла къабынмады,
Башхалыгъы аны оюнда табылгъанды.
Бурулуп, чулгъанып ёрге туралгъанды,
Онг аягъын тобукъбашха салалгъанды.
Бар, Аталай, батырланы къучакъла,
Сайрамлыны, къарындаш кибик, ыйнакъла.
Тюз къарасанг, кёлге асыуду къууат да,
Хар заманда адам бир халда турат да.
*
Андан сора: «Ой-йа!» - деп къычыргъанды,
Экинчи айланып, сол аягъын кётюргенди,
«Хайда!» - деп, тебип, хойнукча ёкюргенди.
Той баргъанда, боза аякъны кётюргенди,
к*
Аталайым къараторгъа мыналгъанды,
Барышын таула таба буралгъанды.
Нёгерлери «Тюклесханны» жырлайдыла,
Эбзеле эжиуню уста салгъандыла.
Къолуна алып, сормай, ичип къойгъанды.
«Бу бозаны ким эткенди?» - деп соргъанды,
Ызы бла гоппанны башына салгъанды,
Тюшюрмейин, тёгерекке баргъанды.
кк*
Махалай, Махалай! Туугъанды, алан кибик!
Кёк кёзлери къушча сууда тюкню кёрюп,
Сенсиз бу дунияда биз не этерек?
Быллай махтаугъа уа тюгел жетермек?
Махалай Аталайгъа кюлмеди:
«Сангнга махтау, къууанч келди,
къызгъанмадыкъ.
Ангнга къарап турдукъ ансы, сёз айтмадыкъ.
Энди биз бу халда, элге барып, къалсакъ,
Ала ол кюн Махарадан кеткендиле,
Ючюнчю кече Сауту элге жеткендиле.
Саутуда уа уллу жылау, сыйыт, къайгъы:
«Аталайым сау тюйюлдю!» - деп жылай элле,
Кесин кёргенден сора уа, сейир эткендиле.
Къыз, къатын да ауан этип къарасала,
Сангнга эрлик, бизге кемлик келирчады.
Алай болса, Махарагъа барайыкъ,
Уллу элни жашаууна къарайыкъ...»
Жылаулары къууанч болуп къалды анда.
Махалайым адамлагъа айтты алай:
«Биз кёргенбиз Тыфыл-Сууну уллу орамын,
Къууана, ойнай да билген кёп адамын,
Тебиу-тепсеу бла биз да ызны сайлайыкъ,
Озалгъаннга сукъланышып къарайыкъ.
к к "к
Этле бише, къайнай тургъан къазанларын,
Ат жырмазча, терен будай сабанларын,
Биз кёргенбиз дарий бетли къызларын,
Унутулмазча аланы ариу ызларын,
Балдан а татлы акъ балхамлыкъ тузларын,
Ангнгылагъанбыз адамлыкъ акъылларын.
О-хо-й! Махарада уллу тойгъа баргъандыла,
Ёзденлени сейирликке къойгъандыла,
«Уча-бурча» тёгерекке тургъандыла.
«Бу тебиу къайданды?» - деп соргъандыла.
«Махалайча жашла мында болгъандыла.
Ашамайын, жукъламайын тозгъандыла,
«Уча-бурча» тебиуню ала салгъандыла.
Андан сора кюлюп, ойнап озгъандыла», -
Уллу тутушта да бизни сыналла,
Ашо, Къара, Айфун, Аума - деген батырла
Аталайны жыгъар ючюн чыкъкъандыла.
Темирбек, Сайрамлы да ауур къарала,
Деп башчыны хапарына тынгнгылалла,
Ансыз жашау болмазлыгъын ангнгылалла,
Къундузкёз къызлагъа анда къарадыла,
Тебиуде уллу зауукълукъ алгъандыла.
Аталайны онгдан, солдан алгъандыла,
Жыгъалмайын, шуёх болуп къалгъандыла.
Аталайгъа уллу махтау салгъандыла,
«Келе тур бери!» - деп сюйюп айтхандыла,
Жюреклерин бизге толу ачхандыла,
О-хой-й, Аталай а, былай айтып, къычырды:
«Махалайны аякъ тюбюнде чёп сынмайды.
«Уча-бурча» тебиу бла оздурмайды.
Ой, Махалай, сенде къаллай сан тебеди,
Сылыу бетинг Махарагъа къут береди!
Бизни бла саламлашып, къалгъандыла.
Биз баргъанбыз Тыфыл-Сууда акъыл юйге \
Сейирсинип къарагъанбыз алтын кюбеге,
Къабыргъада тагъылып тургъан тюеге,
Аякъкъа къуюлгъан алтын юзмезге,
Сыфатынгнгы кёргюзткен мыяла кюзгюге...
Сени сёзюнг бу элледе эштилсин да,
Алгъышлары Махалайдан башлансын да,
Къарагъанла сенден юлгю алсынла,
Андан асыулу жюреклеге жарасынла!»
ккк
ккк
...К ъадар алай болур эди. Не медет жырны ахырын жазып алыргъа онг болмады.
Ой, Махара, ариу эл жукъламады,
Бизден артыкъ уртламады, ашамады,
Сёзюбюзню магъанасын ангнгылады.
Махалайым тебиуюнде тынгнгылады,
1 А къыл юй - буруннгу заманда музейлеге
алай айтхандыла.
150
САРЫБАШ УЛУ КЪАНШАУ
- Мени атам, Сарыбашланы Къаншау гъа, бизни анабызны алгъан заманда,
102 жыл толгъанды. Чыммакъ-акъ сакъаллы кишини аузунда бир тиши да
тюшмегенди. Къолуна тыякъ алмагъан
адам болгъанды. Биринчи къатынындан
тёрт жашы, юч къызы, экинчи къатынын
дан беш жашы бла юч къызы болгъанды
ла. Мангнга быйыл, ортанчылары эдим,
85 жыл толады, атабыз а 1938 жылда ёл
генди, - дейди.
Былайда Мажит бираз сабыр болду,
унутханмы эткен болур эди, огъесе бу
аламат таурухну магъанасына акъылын
бурмадымы?
- Къой-къой, энди аланы несин айта
турабыз. Ол адам л аны жерлеринде тынч
жатма къояйыкъ, - деди.
- Угъай, ол затланы адамла билирге керектиле. Айттырмай къоймасанг, экинчи
жюз жылгъа аякъ басхан заманында къа
тын алып, андан а беш жаш бла юч къыз
туугъаны илмугъа салыныргъа тыйышлы
затты. Сен ол хапарланы барысын къайдан
билесе? - деп сордум.
Ангнга ж ууап эте, Сарыбашланы Ма
жит:
- 1937 жылда, Роновский, Родионов
деген альпинистле да бирге болуп, Тау
Артына аугъан туристлени ашырып барыргъа тебредик. Кетерибизни аллында
уа атаммы андан сора кёрмезлигимми
билгенча: «Атам, биз колхозгъа киргенли ма бюгюн беш жыл болады », - деген
эдим.
Бу кезиуде ол, от жагъада олтуруп, чум
саплы мужурасы бла да отну чучхуй: «Ма
биз колхозгъа кирген заманда, мангнга
178 жыл толгъан киши эдим. Энди уа сиз
да уллу кишиле болгъансыз. Ай, заман
къалай терк барады!», - деп, кючсюндю.
Эртенликте, танг да атхынчы мен, ту
ристлени алып, тау ауушха тебредим. Биз
кеткенден сора, таулада терен къар тюшюп,
бир юч айны артха къайталмай тургъан
эдик. Къар да кетип, сау-саламат элибизге
къайтып келсег а, атам, Къаншау ёлюп,
ашын-ташын да этип тура эдиле. Ма бу сен
кёрген хуналада аны къолу бла салынмагъан бир таш жокъту. Бу кюннюм къаялада
уа кийик кибик айланыучу эди, - деди.
Ол заманда, бурунгнгулу хуналагъа бла
Къаншау чабып жюрюген таулагъа къарар ючюн, эшикке чыкътым. Экеу-ючеу
да жерлеринден тептиралмазлыкъ ташла
саргъалып, салыннган жерлиринде жата
Халкъыбызны батыр адамларын, эрттегили таулуланы излеп айланнганлы кёп
жыл болады. Ол заманны ичинде сейирлик затла тапханма эм газетде да чыгъара
тургъанма. Алай, быллай адамны жашау
ызына уа биринчи кере тюбегенме. Ол адам
ны юсюнден мен радиода хапар айтхандан
сора: «Ол алай болургъа амалы жокъту.
Таулада аллай бир жашагъан адамны биз
эштмегенбиз. Аллай адам болса эди, аны
дуниягъа тахлыкъ этер эдиле», - дегенле
да болгъандыла.
Малкъар тарланы революциягъа дери,
тышындан келип, адам хазнакёрмегенди.
Булунгнгу, Шауурдат, Курнаят, Шыкъы
кибик эллеге уа бютюнда бармагъандыла. Жолланы къыйынлыкълары, улоуну
болмагъанлыгъы, заманны болумсузлугъу
себепли тау луну не ахшысын, айтхылыгъын да халкълагъа барырча, кёрюрча,
эштирча этер онг жокъ эди. Бизни элледе
уа, табийгъатны ариу хауасыны хайырындан, саулукълары болгъан, кючлю адамла
кёп жашагъандыла. Аллай адамларыбыз,
ёмюрледе къуш къанаты жетмеген, тау
тёппелеге чыгъып тургъандыла. Уллу,
сыйлы пелиуанларыбызны тутушууда ат
лары Чеченде, Дагъыстанда, Дюгерде, Къабартыда, Къарачайда, Адыгейде эм башха
жер лед е да айтылып келгенди. Алай, ала
ны юслеринден биз бир зат да билмейбиз,
хазна эшткен да этмегенбиз.
Бюгюнледе аллай адамларыбыздан бири
Огъары Бахсанда жашайды. Ол Болатланы Адилгерийди, ангнга 98 жыл болады.
Байланы-бийлени заманында Адилгерий,
кючлю атны кеси жыгъып, юч аягъын байлап, инбашына кётюрюп чыгъаргъаны
ючюн, саугъагъа кереги бла ат алгъанын
билгенледен кёпле саудула. Аны юсюнден
адам зат эшткенмиди? Угъай.
Бу хапарны мангнга 85-жыллыкъ Сарыбашланы Мажит, 102-жыллыкъ Этезланы
Зулкъай, школ устазы Макытланы Муталиф айтхандыла.
- Мени атам, - дейди Мажит, - аты айтылгъан таучу болгъанды. Бек къарыулу
адамгъа саналгъанды. Чабышханда, аллы
на атлыны ёттюрмеген, илишан атып да
адамгъа оздурмагъан, мараучу болгъанды.
Атабызны юсюнден тынгнгыларгъа ха
зыр эсенг, олтур да, къулагъынгнгы бери
сал.
Мени сюйюп тынгнгылагъаныммы эс
леп, андан ары айтып баш лады.
151
эдиле. Ушакъкъа Макытланы Муталиф
къошулады. Ол былай айтты:
- Мажитни айтхан хапары кертиди. Нек
десенг, ол хапарланы кёбюсюн мында ж а
шагъан къартла да биледиле эм, Къаншау ну биргесине ныгъышта олтуруп, аны нарт
таурухларына тынгнгылап тургъандыла.
Бир жол, мени сабий заманымда, Этезланы
Зулкъай, ныгъышта Къаншаугъа кесини
юсюнден соргъанын къулагъым бла эшткенме. Этезланы Зулкъай бюгюн да сауду.
Ол адамланы сорууларына Къаншау: «Мен
Тау-Артына аугъан жерде уугъа жайылгъаным эсимдеди. Бир бёлек адамны ахшылыкъкъа келмегенлерин ангнгыладым.
Кёп сагъыш этмей, элге хапар берирге ча
бып кеттим. Мени эслеп, атлыла аллыма
кёнделен ётюп башладыла. Алай, атлыла
ташла ичинде мангнга жеталмадыла. Секиртмелени юслери бла ётюп, тап жолгъа
чыкътым. Мени ол акъылыммы сезип, ат
лыла къуууп башладыла. Алай, мен узая
бардым. Суу жагъаны бир жанындан бирси
жанына секирип кеткен эдим. Андан ары
къууаргъа да кюрешмедиле. Элге келип,
ишни болумун айттым, жигитлени аякъ
юслерине этип, чегет жаны бла уручуланы
алларына чыгъаргъа ашыкътыкъ. Ала,
малланы сюрюп, суудан ёттюрюп баргъанлай, алларына чыкътым. Бугъуп, ушкок
аттым. Ушкок таууштан элгеннген атла,
малла да къатыш болдула. Ол заманда:
«Мен Къаншаума. Сау къутулуругъузну
сюе эсегиз, малланы къоюп кетигиз. Алай-
сыз, биригизни сау ычхындырмам», - деп
къычырдым. Мени таба бир-эки ушкок
атылды. Окъ мангнга тиймеди. Ала да
къачып кеттиле».
Къарт Къаншауну айтханына кёре, ол
ишле ангнга бир 100 жыл толгъан заман
да болгъандыла. Аны секирген жери уа,
Булунгнгудан 10 къычырым чакълы ба
рып, Гара-Ауузуна ёткен Кешене-Кёпюр
къатындады. Къаншау секирген сууну эки
жагъасындагъы ташланы арасы бир алты
атламдан аз болмаз.
- Ма бюгюн да турадыла ол ташла.
Алайгъа «Къаншау-Секирген» дейдиле, деди Мажит.
183 жыл жашагъан адам, 100-жыллыгъында къутургъан сууну юсю бла секи
рип ёткенди! 100-жыллыкъ заманында бир
тиши да кетмегенлей, акъсакъал киши,
экинчи кере къатын алгъанды. Ол тиширыудан да сабийлери болгъандыла.
Эллиле айтхандан, 127 жылы толгъанда,
Сарыбашланы Къаншау чабып улакъны
тутхан киши болгъанды. Ол бек кючлю
эм, тири адам эди. Кёзлери иги кёргенди
ле. Кеси да, таулада тири айланнганды.
Аны жашауу, иши да, эткен жигитликлери
да, таурухлада айтыла келгендиле. Ахырзаман пелиуан, чабышып атлыны озгъан,
кёзкёргенде къарелдини ургъан мараучу
болгъанды.
Къаншауну (1755-1938 ж .ж .) къабыры
Суусузла тюбюндеди. 183 жыл.
ПЕЛИУАН
Бу адамны юсюнден хапарны эрттеден
окъуна эште-эште тургъанма. Мен, ангнга
тюбеп, хапар алгъанма, энди уа аны бла
окъуучуланы шагъырей этерге керекме.
...1949 жыл. Сентябрь айны ал кюнлеринде Къыргъыз ССР-ни ара шахары Фрунзеде уллу тутуш болады. Къыргъызча «кюрешни» бизнича тутуштан башхалыгъы
болмагъаны себепли, ангнга къараргъа
малкъарлыла, къарачайлыла да, бек сюй
юп келген эдиле.
- Бюгюн сизни аллыгъызда Къыргъыз
ССР-ни ауданларындан келген пелиуанла
тутушурукътула, - деп билдирдиле жыйылгъанлагъа.
Тутушургъа фрунзечи 138 килограмм
ауурлугъу болгъан Жуков, Ыссыкъ-Кёлден - 145 килограмм ауурлукъда Бадаев,
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Асмаран - 22
- Parts
- Асмаран - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3767Total number of unique words is 205931.0 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3921Total number of unique words is 201432.9 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3852Total number of unique words is 194231.8 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3873Total number of unique words is 189731.6 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 205532.9 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words55.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3905Total number of unique words is 193734.1 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3845Total number of unique words is 193133.1 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3895Total number of unique words is 197834.2 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3939Total number of unique words is 197732.0 of words are in the 2000 most common words47.8 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 199735.5 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3855Total number of unique words is 208532.3 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words55.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3776Total number of unique words is 199632.5 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3767Total number of unique words is 207529.9 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 194133.2 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3736Total number of unique words is 214431.0 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3723Total number of unique words is 209530.1 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3643Total number of unique words is 205031.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3824Total number of unique words is 193932.1 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3848Total number of unique words is 197132.2 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.5 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3791Total number of unique words is 205131.6 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3534Total number of unique words is 191732.2 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3847Total number of unique words is 198834.0 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 197833.0 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3950Total number of unique words is 202134.0 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3655Total number of unique words is 207731.3 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3775Total number of unique words is 198732.5 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3710Total number of unique words is 196931.0 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3777Total number of unique words is 192733.4 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3463Total number of unique words is 171733.8 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3308Total number of unique words is 161431.7 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3291Total number of unique words is 163330.9 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3568Total number of unique words is 189231.6 of words are in the 2000 most common words45.4 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3842Total number of unique words is 195633.3 of words are in the 2000 most common words48.4 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3819Total number of unique words is 190734.0 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3755Total number of unique words is 201932.2 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3863Total number of unique words is 200232.3 of words are in the 2000 most common words46.2 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3951Total number of unique words is 194835.2 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words59.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 201734.9 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words57.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3817Total number of unique words is 201733.9 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 210632.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3741Total number of unique words is 208831.8 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3796Total number of unique words is 206133.4 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3959Total number of unique words is 202634.2 of words are in the 2000 most common words49.2 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3823Total number of unique words is 199632.3 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3785Total number of unique words is 212731.0 of words are in the 2000 most common words44.7 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3798Total number of unique words is 210132.4 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3939Total number of unique words is 190734.7 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3892Total number of unique words is 208333.2 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 210930.3 of words are in the 2000 most common words42.4 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3769Total number of unique words is 207830.7 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3564Total number of unique words is 214128.5 of words are in the 2000 most common words43.3 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3443Total number of unique words is 199626.3 of words are in the 2000 most common words40.3 of words are in the 5000 most common words48.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3391Total number of unique words is 203826.3 of words are in the 2000 most common words40.1 of words are in the 5000 most common words47.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 751Total number of unique words is 54934.5 of words are in the 2000 most common words48.2 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words