Асмаран - 48

Мени уллуракъ, къалгъанла да эштирча окъугъаным ючюн, ыразы да болуп:
- Таумырза улу, энди ала келгинчи,
сен кетмейсе. Не уллу ишинг бар эсе да,
мен айтханны эт, - деп, муратын къысха
айтты.
Былтыр къышхыда Къазан шахарда
хорлап къайтханын биле эдим да, бек къууандым.
Кийикчи-Суу-Башына да барып, АдайСыртына да чыгъып, къайтып келсем: уллу
къууум, той, оюн. «Тукъум-Чёкке» хазырлана эдиле Къонакълары.
«Тойну болгъанындан эсе, боладысы сейирлик», —деген халкъ ма ол кюн
Къонакълагъа (Биязырлагъа) жыйылып,
«Тукъум-Чёк» бла бирге къонакълагъа
тынгнгыларыкътыла.
- Оллох! Къаллай жигитледиле была!
Хар биригиз сау аскерни тыярыкъсыз!
Тьфу-тьфу, хыйла кёз къарамасын! Солтан
деген ол айтхылыкъ къарачайлы гёжеф
бумуду? - деп сорду Магомет.
- Буду, ата. Муну атына сен, «Ай» де­
генни къошмай, Солтан деп къойма. Адам­
ны атын тюз айтыргъа сюйюучюсе да, АйСолтан де. Бир тынгнгылачы, къалай ариу
атты - Ай-Солтан! - деди Салых.
- Кертиси бла да, ариу атты. Нартлада да барды аллай ат. Адам атына у шамай
хазна къалмайды. Аны сангнга атагъан сау
болсун! Сенден сора уа, жаш, къыз болуп,
атангнгы неси барды? - деди Магомет.
- Алты жаш бла эки къыз болабыз.
Атабызны аты Гелеудю. «Бёрютут
Гелеу» деп, чам этиучюдюле элде.
Жашларындан мен ортанчыма, айтып
къояргъа - тёртюнчю. Къызла, гитче къарындашым Азанны ызындан туугъанлары
себепли, ангнга «Балаякъ» дейдиле. Элендилери деген тукъум Къарачайда Сынташ
элде жашайды. Ол тукъумну къыркъ юйюнден бири бизни атабыз Гелеунюкюдю, деди Ай-Солтан.
- Ай, жашаулу болгъун! Тукъумунг,
тамырынг сартындан тынгнгылы хапарладынг. Ма алай болургъа керекти! Бирбирле уа ол затланы сансыз этип къоядыла, - деди, къууанып, тукъум тамата.
- Бу жаш а Къабартыда Ажамланы
Гагу ну тёрт уланындан бири, Асланды.
Классика (грек-рим) тутушуудан СССР-ни
былтыргъы чемпионуду. Ары дери да Европаны биринчилигинде хорлап келгенди.
Андан арысын а кеси айтсын.
- Мени атам, Гагу, беш къарындашны гитчесиди. Ангнга элли жыл болады.
Ажамлары Бахсан бойнунда жашайдыла.
Сиздеча, бизде да тукъумну юсюнден хапар
айтхан адетти. Биз да уллу тукъумбуз, деди Аслан ёре тургъанлай.
«Таулу тойдан тоялмайды,
Тауну къоюп кеталмайды,
Быллай жерде болмаса,
Жырларгъа да болалмайды!»
- деп, ахшы жырны да жазып алдым.
Алайынлай, кёлюм кётюрюлюп, адамлыкъ даражам сакълагъанча болуп къалдым. Кертиси бла, къабакъ эш икни аллында ариу улоу (тойота) тохтады да, мен
таныгъанла: Ай-Солтан, Меке, Эрмен-бий,
Ахмат эм Салых юсюме алланып къалдыла.
- Къалай ахшы эттинг келгенингнги!
Сени бу халынг ючюн мен бек сюеме, - де­
ген гёжеф, мени къаты къучакълады.
23*
355
- Ахш ы , къонакъларыммы мудах
этерге сюймей эдим. Болсада, айтыргъа
керекти. Быллай жигитледен не затынгнгы
жашыргъын? Бизни тукъумда да барды
Солтан атлы бир жаш. Ол, сенича, жигит
болалмагъан эсе да, аманлыкъ бла атын
айттыргъанды. Ол аман тютюнден ичерге
юйреннгенди. Бузукъбашлагъа къошулуп, уруш-тюйюш этип айланады. «Бизни
тукъумдан тутмакъкъа адам тюшмегенди», - деп тура эдик да, жашауда къыймат
къалмагъанды. Да сора, бизни жашагъаныбыздан, ёсюп келген тёлюге не файда?
Нек, ким ючюн жашайбыз биз? - деди
Магомет.
- Сейир этеме, башым ауругъунчу оюмлайма, бу бизни аталарыбызны аталары,
аланы аталары ол сёзлеге жууапны нек излеген болмазла? Айтып къояргъа, совет
властны ал жылларында, эсли кипшлени
аууз сёзлерин жазып къойсала окъуна, бю­
гюн, бизни тарыхыбыз белгили боллукъ
эди, - деди Салых, кёлю толуп.
Адам кёкню жети къатысына чыгъады. Айгъа къонады, Чолпан ж улдузгъа
жеталады, ж окъ болуп, ёчюлюп кеткен
жулдузланы санаялады, алай, ма бу къумурсхаланы аурумай къалай жашаялгъанларын а билалмайды. Ол угъай эсенг, биз
алыкъын кеси тилибизде ташланы атла­
рын окъуна билалмайбыз. Ай-Солтан айт­
ханлай, «ашай-жашай да билебиз», алай
къайдан, къалай чыкъкъаныбызны билир
ючюн а, заман тапмайбыз. Угъай, заман
барды. Биз жокъну орунундабыз да, иш ма
андан бармайды. Университетледе юкъуялабыз, математиканы къыйын эсеплерин
чыгъаралабыз, бийик тахталадан къычырып сёлешалабыз, ариу сабийлерибизге
тилибизни ангнгылатып, тарыхыбызны
ачыкъларгъа уа къолубуздан келмейди.
Харекет, ырысхы жанына кёл салып,
культураны у а унутуп къоябыз. Бардыла
бизде илмулу, фахмугъа ие болгъан жаш­
ла. Алай, кюн тие да бата, тангнгыбыз да
жукъусузлай ата, жашай барабыз. Ол илму­
лу жашла да, къартая баргъан болмасала,
бир хайырларын бермейле. Бу шыякылада
жатханла бизни аталарыбызны аталарыны бабаларыдыла. Биз а аланы атларын
билмейбиз! Къайдан эсе да, бирден келген
ингнгилизлиле, хунгнгарлыла, французла,
италиячыла, ата-бабаларыбызны баш сюеклерин алып кетип, Европаны лабораторияларында тузла бла эритип, аланы ненча
жыл, къалай жашагъан л арын тинтедиле.
Биз а аланы сюеклерин да сакълаялмагъан,
мангкъуртлабыз. Мухолда Атабийланы
Кийикчи-Сууну-Башында, шыякыла
къатында олтуруп, къонакъла кеслери
ёмюрлеринде кёрмеген, миллион жыл ла­
дан бери сюелген таулагъа бла къутуруп
келген суугъа сейирсинип къарайдыла.
- Бу къабырлада кимле жатханларын
а билемисиз? - деди Магомет.
- Бизни илмуда ол соруугъа тюз ж уу­
ап алкъын жокъту. Ол затланы тинтип,
жыйыштырып да киши кюрешмейди. Неликденди ол алай?
- Мен да артыкъ аламат келиштирип
айталмам. Алай, - деди Эрмен-Бий, - чегемлилени ата-бабалары жатханларын а
эшткенме. Бу адамла ёлеттен къырылгъандыла, алай аланы тукъумларын сакълагъанладан бу тийреде бир адам окъуна
болмаз. Къагъытха жазылып, бир хапар,
си ленч, айтыу сакъланмагъанды.
- Къыйын л ыкъ сынамагъыз, жанларым! Уллу тукъумну уллу юйюрюнде ёсхен жаш эрке болмаз, этер ишин адамгъа
бошуна сормаз, кёп жаша! - деп, жашны
инбашындан къакъты.
- Элейланы Башчыны жашы, дунияны
чемпиону Меке буду. Окъугъан да бек иги
этеди. Ахшы хирург боллукъту. Медицинаны юсюнден лекция окъуса, сюйюп тынгнгыларса. Кеси да лакъырдачыды, - деди
Салых.
- Атаммы атасы Орта къарыулу киши
болгъанды. Немецлиле бла бек къаты
урушханды. «Сабийлени окъут, жигитликке юйрет. Бизни къыралгъа къолларындан келген адамла бек керектиле», деп сексенинчи жыл, атама аманат этим,
дуниядан кеткенди. Биз эки жаш бла тёрт
къыз болабыз. Бизни юйюрге: «Азсыз, кёп
болсагъыз, сюерик эдим. Кёпню къазаны
ахшы къайнайды», - деп айтып туруучу
эди Орта. Мени тутушханыма къараргъа
бек сюйгенди. Тутуша, ойнай, къолу чалгъыгъа жараша билмеген жашны жаратмагъанды ол, - деди Меке.
- Машалла! Къалай огъурлу юйюрледе
ёсхенсиз! Сизни аталарыгъызгъа жолугъуп, дуния жашауну юсюнден сёлеширге,
аппаларыбыздан къалгъан аякъ бла боза
ичип, алгъыш айтыргъа бек сюер эдим! Бу
дунияда шуёхсуз жашагъан бек къыйынды. Сизни хапарыгъыздан, мен танымагъан
аталарыгъызны да сюйюп къойдум. Алагъа
менден ахшы л ыкъ хапар айтыгъыз, салам
беригиз, - деген тамата, жыламсырады.
- Ата, не тап айтыргъа кюреше эсенг
да, кёлюнгде бир къайгъы эттирген затынг
барды. Не болгъанды? - деди жашы.
356
Базза «Сууичмез» деген къызына ишлеткен кешене сауду. Аны ичинде сарычач,
ариу къыз, ёлгенден сора, бешикке бёленип, отузунчу жыллагъа (1930 ж .) дери
тургъанды. Аны уа Ленинграддан келген
алимле: «Бу бизге керек боллухту», - деп,
алып кеткенлеринде, бизни кишиле алагъа:
«Къоюгъуз!» - деп, ауузларын ачып, бир
сёз айталмагъандыла. Бизни ташыбыз, адамыбыз да, юзмезибиз, сууубуз да кесибизге
багъалы болуп нек къалмайдыла? - деди
Магомет.
- Ол затланы билген, «сен халкъыбызны тарыхындан кёпле ачыкълаялмагъан
шартланы тапхан болурса», - деригим келеди, - деп, Ай-Солтан Магометке соруулу
къарады.
Кюн ёрге келгенди, арлахта акъ текеле
кёрюндюле.
- Эсхереме да, бизни бир алимибиз
аланланы юсюнден эл бла бир зат тапханды. Аланы китап этип да чыгъаргъанды.
Алай, аны терслеп кюрешхен таулуланы
эм башха миллетлени келечилерине къарасанг, къанынг къартыкъкъа сыйынмай,
тюйюшюрюгюнг келеди. «Биз аланладан
нек болургъа керек эдик?! Скифлебиз
биз!» - деп даулашадыла бирлери. «Биз
скифле да, аланла да тюйюлбюз, биз къыпчакълабыз!» - деп, тюймелерин юздюредиле экинчи лери. «Угъай, биз болгар ладан
къалгъанбыз, бизни атабабаларыбыз болгар л а болгъандыла.
Аспарух халкъны жартысы бла Европагъа
кеткенди, Баттай атауладакъалгъанды!» деп, ючюнчюлери тонларын жырттырадыла. «Хазарла уа кимге хата эткендиле?
«Къыйыф» деген шахарны ишлеген хазар­
ла уа къайда къалсынла? Ол сёз, кеси да,
тере жазылгъанды», - дейдиле тёртюнчюлери. «Гунла бизге керек тюйюлдюле.
Ала бла бизни ишибиз жохту. Ала хар
къайда да, уруш этип, шахарланы, эллени
кюйдюрюп, тонап айланнгандыла», - деп
да, бешинчилери кеслерин отха атадыла.
Илмуну барышына ол халда къарау - анг­
нга чырмаулукъ салады, тыйгъан этеди.
Ол къадар тере сёзлени, халкъны юсюнден
жюрюген тарых кертиликлени барысын
да ишлеп, болгъаныча чыгъарып: «Ма,
энди, бу затлагъа къарагъыз да, хыйсап
этигиз, кесигизни ким болгъаныгъызны
ангнгылагъыз, билигиз!» - деп, халкъ бла
сёлеширге къоймайдыла. Алай болса, хар
зат да ачыкъ болуп, къарт, жаш да, къа­
тын, къыз да къууанырыкъ эдиле. Бызынгнгыда Жаболаны Тебо (къаллай келбетли
киши эди ол!): «Жашым, алыкъын бизни
халкъны юсюнден китап жазы п бошаялмадыламы? Не кёп къалды ол», - деп
соргъан эди. Ёлгенди ол. Ж атхан жери
кенг болсун, жарсый-жарсый, ёлгенди.
Адамла, сабан сюрселе, хуна ишлеселе да,
жыр, жомакъ айтылса сюедиле. Хар зат да
жазылып къалса ыразыдыла. «Артымда
сабийим къалсын, жаштёлю ёссюн», - деп
эрттегиле нек айтхандыла?
Ол сёзге жууап этер орнуна, Магомет,
тынгнгылап, арлакъда, тюйюшгенден
арып, отлап башлагъан текелеге къа­
рады.
- Айтхан сёзлеринг барысы да тюздюле,
тамата. Тарых, культура бла биз кюрешмесек, бизни ызыбыздан келгенле оюмламасала, иш кырты боллухту, - деди Меке.
- Кесинг а къайсыларына къошуласа? Сен Ай-Солтан берген соруугъа жууап
этмегенсе да, мен да аны сорама, - деди
жашы.
- Мен эштип, мен излеп тапхан, башхалагъа белгисиз затла да бардыла. Мангнга
аны юсюнден жукъ сорсала, жыларыгъым
келеди. «Биз кимбиз, къалайдан башланады бизни тамырыбыз, бюгюннгю Малкъарны оту къалайдан башланады? » - деп,
мен да кеси кесиме кёп соргъанма. Алай:
«Къатыжюрек таулуну, кёлюнде жашаууну отун жандыргъан кюн келир», - деп,
Ногмов айтханлай, мен да кесимми булжута турама. Болса да, кеч-эртте кёрюнсе да, ол отну жарыгъы баян боллукъту.
«Къарачайлыланы бла малкъарлыланы
жаратылыуларыны юсюнден» деген китапны бир бетинде:
«Къарачайлыланы бла малкъарлыла­
ны тиллери бек таза сакъланнганды. Аны
юсюнден былайда айта туруп, бу халкъны
тамыры бек эрттеден келгенин чертирге
керекти», - деп жазылыпты. X. Лазарев
кесини «Дагъыстанлы гунла» деген китабында: «Тюрк тилли къарачайлыла бла
малкъарлыла Шимал Кавказда къыпчакъла келгинчи да болуп тургъандыла. Ала
скифлении бла сарматланы ичлеринде
окъуна болур эдиле. Скифле бла сарматла
тюрк тилинде сёлешхенлери уа белгилиди», - деп, ачыкъ жазады. Башыгъызны
ауруттумму? - деди, тамата.
- Угъай-угъай, бек сейирликти. Мен
ол затланы билмей эдим. Айт, Маржа, деди Меке.
- Ол Лазарев деген алим готлу Иордан нны китабы бла шагъырейленнген болур, деди Ай-Солтан.
- Тейри, ол андан да кёп биле болур,
ачыкъ айтмайды ансы. Бу тарыхчыла да,
357
Фардыкдагъы кешенеледе кимле жатхан­
ларын да, Мырзаланы Хамзат айтханлай,
жазып къойгъаныма энди къууанама.
Ажоланы Ахмат, шёндю Къашхатау
элни администрациясыны башчысы, жаш
тёлюге жюреги бла къайгъыргъанын билебиз. Салых а, мажармакъ иш (бизнес) бла
кюреше, юйдегили болур заман да тапмай,
айлана болур. Мангнга аманат этип, Магометни: «Гитче жашха эл тёресин этерге
болушеанг а?» - дегенин унутмайма.
Суратны мангнга Д. Журавлев берген
эди. Бийикде, бек артларында сюелип тур­
гъанлай, онг жанындан санап, биринчи
Салыхты, аны къатындагъы уа Ахматты.
Д. Журавлев кеси у а бек артларында, солдан санап, тёртюнчюдю.
Огъурлу тукъумну юсюнден бюгюн мен
бу халда айта келип: «Жашасынла сынлы
адамла!» - деп бошарыгъым келеди.
кёп белгили затны, тереге буруп кёргюзтедиле, - деди Ахмат.
- Алай этедиле да, къара палах ан­
дан чыкъмаймыды. Гунла бла аланла
IV-чю ёмюрде, бир болуп, эрттегили Италиягъа, роман тилледе сёлешхен халкъланы
ичине кирип барадыла. Саулай Европаны
хорлап, юслери бла ётюп, тюйюшген да
эткен болурла. Хорлагъан къырал, хорлатханны эзген, кесине бойсундургъан
тёре болуп тургъанды. Ёмюрде да алай
бола келгенди. Бюгюн гуманизм ниетлик
кюч ала баргъанда дунияда хал артал да
тюрленнгени, - деди Мустафа.
- Эндиги дунияда жашау алай болмазгъа керекти! Бир бирни унукътуруу къуругъан этсин! - деди Ахмат.
Къонакълары бла, бюгюн да терен
шагъырей болур ючюн, «Тукъум Чёкке» да
къарай, Биязырланы жырларын да кесим
айтып, сау-саламат Эл- Тюбюне да барып,
КЁК МЫНЧАКЪ
- Ахшы, ол кюн келсенг, сёлеширбиз.
Къонакъ хазыр кибик, къонакъбайны
онгнгу болмайды, - деп, къызны атасы
бир белгили кюнню айтханды.
- Сау бол, - дегенни айтып, къонакъ
ызына къайтханды.
Экинчи кюн да биреулен:
- Къызыгъызны тилей келгенме. Бизде
барды бир улан. Тап кёрсенг - берирсе, бермесенг да, сёзюбюзню эштирсе, - дегенни
айтханды.
- Да, сау бол! Бизни адамгъа санап,
келгенни къурлай къайтарыргъа жарамаз. Келирсиз ол кюн, - дегенди да, ангнга
да алгъа келгеннге айтхан кюнюн болжал
эткенди.
- Ыразы эттинг. Къал огъурлулукъ
бла, - деп, ол да элине къайтханды.
Къызны анасы эрини сёзюне бюсюремегенди:
- Э киши, неди бу ишинг? Жангнгыз
къызынгнгы экеуленнге къалай берликсе?
Бедишликке къояса башыбызны, - деп,
уллу тырман эткенди.
Алай, ол кюн окъуна дагъыда биреу
келгенди.
- Тёреде былай да болуучуду, айып
этме. Сиздеги къызны биздеги жашха ти­
лей келгенбиз, - деп, билдиргенди.
Ары да, бери да бурмай, ангнга да алгъа
келген экеуленни болжал кюнлерин айтып
ашыргъанды.
Эдим бле Кедим тенгле эдиле, кеслери
да бир тийреде туууп ёсхендиле, бир аякътан бушто ашагъандыла. Ж еткен ж аш ­
ла болгъандан сора уа, Алсана, Гюлсана
деген къызла жаш агъан элге бара-келе
тургъандыла. Анда «Тюп-таш» оюннга
къатышып, аш-суу да табып, жыр, жомакъ да айтышып, къызланы сёзлерине
тынгнгылап, кеслерин сюйдюргендиле.
Эдим, Алсананы кёрсе, ашаргъа-ичерге
де кёлю бармай, айтып, сёзюн да ангнгылаталмай, къыйынлыкъкъа къалгъанды.
Кедим да, Гюлсананы лакъырдалары бла
жубана, ол берген сууну ичип, тауусургъа
къоркъа, айтыр сёзюн ангнгылатыргъа да
къолундан келалмай тургъанды.
Бир жол Эдим:
- «Чынтты адам» деп, къаллайгъа ай­
тыргъа боллукъту? - деп жыйылгъанлагъа
сорады.
Аны бла къызланы, жашланы да уллу
сагъышха къояды.
- Мен билеме, айтайым, - дегенди да,
Гюлсана бу таурухну айтханды.
"к 'к "к
Атаны бла ананы жангнгыз къызлары
ёсюп, эрге чыгъаргъа заман жеткенде, аны
кёрюрге келе башлагъандыла. Ата-ананы
да сыр сагъышха къалдырып, бир ахшы
киши, узакъ элден келип:
- Къызыгъызны бизни ж аш ха беригиз, - деп, сёзню алай салгъанды.
358
Андан сора, къызны анасы, арталлы
да тёзюмюн тауусуп:
- Бу жолдача акъылсызлыгъынгнгы уа
кёрмеген эдим. Айып болмазмы бетинге,
ючеуленнге жангнгыз къызынгнгы кёргюзтюп, туураларындан къарап турсанг? дегенни айтханды да, жыл ап башлагъанды
къатыны.
- Аны ючюн жанынгнгы къыйнама.
Тейри бир мадар этер. Ючюсю да барныжокъну билген адамла кёрюнедиле. Бетлерине къарап, угъай дерге бол май, уялып,
айтып къойдум, - деп, эри да амалсызгъа
къалгъанды.
Болжал кюн жеткинчи, бир бирни кёзюне да къараргъа къоркъа, эр бла къатын,
аманны кебинден тургъандыла. Артта, юч
элден келген къонакълагъа уллу арбазда
жолугъуп:
- Келигиз юйге, ж ууукъ болугъуз, деп, къызны атасы аланы юйге чакъыргъанды.
«Уо, Уллу Тейри! Бу у а не аламатты!» - дегенни айтып, бирге ушагъан юч
ариу къызны кёзлерине къарап, аталары
сейирсиннгенди, къонакълагъа уа билдирмегенди.
Терк окъуна, къоншуланы чакъыртханды. Жыйылгъанлагъа ашарыкъны,
ичкини да хазырлап, уллу той эткендиле.
Юч къызны, юч жашха берип, тёреде, адетте болгъаныча, ашыргъандыла!
- Алан, ол тамашаны кёрдюнгмю? Бир
къызыбыз юч болуп, Тейрини эткен ишине
къарачы! - дегенди къызланы атасы.
- Тоба, тоба, не аламатты бу! Энди
элде бизге не айтырла? - деп, аналары да
къайгъыгъа къалгъанды.
Сора, кече тюш кёргенди: «Тейрини
андан да сейирликлерин кёребиз. Къызыу
кюн кёкке туманланы жиберип, сакъ жауун жаудурады. Эки-юч кюнден а, къургъакълыкъ къысып, жер жарылып башлайды » - деп шыбырдайды къулагъына
биреу. - Бирден башха къызынг болмагъанын кесинг билесе. Ма бу кёк мынчакъны
ал да, кеси къызынга бер. Андан сора, къа­
лай жашарынгнгы мен айтырма».
Бир ай чакълы заман озгъандан сора,
мынчакъны да алып, ата къыз ларына ба­
рады. Биринчи къызы жашагъан юйде жарыкъ боладыла, сыйлы къонакъ этедиле.
Жангнгы жууукъларына къууанып:
- Къалайды жашауугъуз? Къызыбыз
жюрегигизни къыйнамай турамыды? Ыразымысыз ызына, къылыгъына? - деп сор­
гъанды ата.
- Сау болугъуз, аны юйреткен ата бла
ана. Хар не ж ум уш убузну да жалчытады, барыбыздан да алгъа туруп, арбазны,
орамны сыйпап, тёгерекни жылтыратады.
Ашны, сууну да заманында жараштырып,
аллыбызгъа береди. Кертиди, барды бир
шарайыбы, биз тюшюналмагъан. Сунмай
тургъанлай, аны-муну демегенлей, къычырып, таууш этип, тийрени юсюбюзге
къаратады. Ангнга да тёзюп: «Хо, хыйсап
этер, эс жыяр», - деп къоябыз, - дегенни
айтады къызны къайын атасы.
Ашагъаны-ичкени да кёзюне кёрюнмей, ачыу этип, мынчакъны да бермеген­
лей, тюзюллей экинчи къызыны юйюне
тебрегенди. Не айтаса, анда да бек жарыкъ
болгъандыла. Дуния жашаудан соргъандыла. Къой союп, сыйлагъандыла.
- Келинигизни къылыгъы къалайды?
Сизни жумушугъузгъа табылып турамы­
ды? - деп, соргъанды ата.
- Жокъту хатасы. Иши, ашы да аламаттыла. Урчукъ ийирип, чепкен согъуп тебресе, битеу эл сукъланады ишине. Бирде,
къоркъкъан окъуна этебиз, «кёз тиймеги
эди» деп. Аланы бузгъан жал анда бир аман
къылыгъы барды: уллуду, гитчеди деп къарамай, итча юрюп башлайды, - дегендила
ангнга да.
- Не этериксиз, тёзюгюз, кесигиз сайлап алгъансыз. Тейрини буйругъу сизге да
алай болур эди. Биз а къызыбызны не къа­
дар ахшы болурун сюйген эдик. Уллугъа
сыйлау болмай, ол а къайдан чыкъкъан бо­
лур? - деп, ючюнчю къызына келгенди.
Анда да жарыкъ боладыла, анданмындан хапар сорадыла, келинлерини
атасын ийнакълайдыла, той-оюн да къурайдыла. Ол ингирде къызны атасы:
- Жарашаламысыз бизни къыз кибик
бла? Къылыгъы, иши къалайды? Биз жеттиралмагъанны да айтып, кёргюзтюп, билдиригиз, - дегенди анда да.
- Ишинде, къылыгъында бу чуруму
барды десек, гюнах аллыкъбыз кесибизге.
Элибизде аллай келинле кёп болгъу эдиле.
Тейри, бир артыкъ сёзю жокъ. Кюле-ойнай,
эртен чыгъар аллыбызгъа, ингнгири да
алай. Ма алай жашайбыз, - дегендиле да,
тахлыкъ эткендиле.
Кеси къанындан жаратылгъан къызны
танып, мынчакъны да берип, къайтханды
да, къатынына къызларыны юсюнден бы­
лай хапар айтханды:
- Къызланы кёрдюм, кимни къалай
жашагъанын билд им. Эки къызыбызны
къылыкъларын жаратмайдыла. Аланы
бирини керексиз жанып къалгъан, киш359
тикча, гурмук къылыгъын айтдыла. Экинчисини да, итча, адамны юсюне секирген
адети барды. Ючюнчю къызны махтадыла.
Бийче къызныча кёрдюле.
- Мен сангнга айтыргъа унутуп къойгъан эдим ансы, итибиз бла киштигибиз тас
болуп къалгъандыла. Ол эки къызны Тей­
ри аладан жаратханын энди ангнгыладым,
- деп, къатыны ачыу эткенин билдирди.
Бир-эки айдан, къызларын кёрюрге,
аталары жолгъа чыкъкъанды. Бу жол, бек
алгъа ёз къызына къайтханды.
- Атам, - дегенди къызы, - бирси эгечлеримми тапсыз халларын эшткенме. Бу
мынчакъны, хар неге жарагъанын, мен
билгенме. Муну ал да, ол эки харипни насыпларына болуш. Энди ала мени эгечлеримдиле.
- Ахшы. Болсун алай, - деп, кёк мын­
чакъны да алып, къызлары жашагъан юйлеге къайтып, халларын кёргенди. Алагъа
билдирмей, къатларында олтуруп, башларын сылагъан кибик этип, мынчакъны
баш ларына сылагъанды.
Андан сора иги кесек заман озгъанды.
Къызыу кюнле да суууп, кюз арты сууукъла келип, атаны къызларын барып кёрюр­
ге эсине тюшхенди. Бу жол баргъанында, къызлары, ит, киштик халларын да
къоюп, ариу хал л и болуп тургъан л арын
кёргенди. Кёк мынчакъны хар неге ж а­
рагъанын билгенди. Дунияны башында
жанлыгъа, жансызгъа да оноу эткен Тей­
рини къолундан къаллай иш да келлигин
ангнгылагъанды.
Гюлсананы айтханына ыразы болгъан­
дыла. Эдим да, бара тургъан заманда, Алсанадан кёлю къачып, Гюлсананы сюйюп,
аны бла юйдегили болуп, ашап-жашап
къалгъанды. Кедим а жангнгыдан Алсананы сюялмагъанды, Гюлсана ючюн да
кюялмагъанды. Андан сора, «Тюп-Ташха»
баргъанын да къоюп, Эдим тургъан элден
кёчюп кеткенди.
Бир жылдан Эдим бла Гюлсанагъа жаш
туугъанды. Аны атына «Кедим» дап атагъандыла.
Къарачай-М алкъарны алтын
хазнасы ндан
АЖГИН - кюз артында кечирек къыркъылгъан къозу жюн (жамычыгъа иги болады).
АЙЛАУ —отоудан уллуракъ, уллу юйню
къыйыр жанында, аш-суу жюрюген жерден бёлегирек «Хан айлау» болургъа керекти. Шёндю
уллу отоула, айлаула хар юйде да бардыла.
АЙСОЛТАН-ЖЫРЛАУ - алты сырыудан
къуралгъан жыр (строк), жомакъ, хапар да бо­
лады. Сараккуланы Ай-Солтанны аты бла жюрюгенди жыр.
АСМАРАН - эки-юч тюрсюнлю таш. «Асмаран огъурлулукъ келтиреди», - деп, аллай ташны
келин, къонакъ отоулада сакълагъандыла.
АТЫРАН-ТАШ —«Атыран-таш» деп оюн
болгъанды.
«Атыран-таш алгъанма,
Къыйын болду белиме.
Атыранны кётюрюп,
Чабып келдим бел гиге», - деген назму барды.
Сабий туугъанда, ол оюнну эткендиле.
АСТАУУЛ - аллай ташны чекке салгъандыла, аны къатында солуп, хапар айтып болгъан­
дыла. Ёре, уллу таш.
АШХЫ - тюрменни бел агъачындан энишхе
тюшсе, тюбю тар болуп, тегенеге акъкъан жерине
къалакъчыкъ салынып къалтыраса, мирзеу бир
кибик аз агъады. Алайы ашхысыды.
БАЧФАДЫН - харакет байлыкъ дюгерде.
«Голлуча» оюн. (Зезаланы Ибакъ-эфенди айт­
ханды.)
БИЛЕКЛИК АГЪАЧ - кисиу жипле андаугъа
(потолок) тагъыладыла.
БОТАШ-ТАШ - Малкъар аузунда, жартысы
жерге кирип, юсюнде тепсеп тургъан таш. Ангнга
алгъын «Алауган-таш» дегендиле.
БУДУАР - малны арыгъына, ауруулусуна
айтадыла. Х аш хурдук деген да, будуар деген да
бир магъаналыдыла. Алай, мал кюткен таулула
«хаш хурдук» деп жараусузлагъа айтхандыла.
Будуарла уа алкъын тирилип, онгнгуна айланып
да кетерле.
БЫЛТУРМА, МЫЛЖУУК - малгъа сют бердирген, адамгъа да ашаргъа жарагъан, татыулу
хане (рапс).
БЫЧЫЛ - ийнени тешигинде къалгъан халы
кесекчик.
ГАЖОРС - Холам-Бызынгнгы жанында терини къыйыр бухчакъларына айтадыла. Малкъар
жанында алагъа бачосла дейдиле.
ГАМАР КЁПЮР - Жанхотланы-Бурууундан
Чирик-Кёлге ёткен кёпюрню аты алайды. Гамарланы Алсо Тюркке кёчерни аллында ол кё­
пюрню ишлетип кеткенди. «Атыммы муну бла
сагъынырла», - деп.
ГИЗИ - жангнгы туугъан тонгнгуз балачыкъны айлыкъ заманына айтадыла. Андан сора уа,
алты айлыгъына «кошт» дейдиле. «Гизи къычыргъанлай, не ачы къычырыгъы чыкъты», дейдиле эрши къычырыкълы затха.
ГИЛЯХ А - аман, чархында бирден чыкъгъан, кёп битиуле. (фурункулёз).
«Кедим элге келгинчи,
Эдим эстен кетмесин.
Ала жашагъан жерге
Ауруу, талау жетмесин»
- деп, бу тау рухну билгенле къаргъанып
тургъандыла.
360
КЁЗУР ТЮЙМЕ - алгъын тиширыу кёлекни
жагъасында кюмюштен, пил сюектен болса да,
жангнгыз бир тюймеси болуучу эди. Аллай тюйме ёшюнде, эркегырыу кёлеклени жагъаларына
да салынады. Ол тюймеге тауча, «кёзур тюйме»
дегендиле.
КЁК ЖАБЫШМАКЪ - бек азды быллай жабышмакъ, уучу болмаса, муну адам хазна кёрген
да эте болмаз.
КЁТЕГЕТ - байны, бийни кесине бек жууукъ
тургъан къарауашы.
КУРМУ - тасмалыкъны тюгюн кетерир ючюн
этилген зат, билек кибик агъачны эки жырып,
ары тасмалыкъны кийирип, къаты къысып, эки
къолу бла тартады. Кёп тарта кеткенден сора,
тасмалыкъны тюгю къырылып кетеди. Ол зат
курмуду. ^
КЪАЙЫН-ТАШ - тап жонуп, от жагъагъа
саладыла, отта, не кёп турса да, атылмайды, бузулмайды, сындырсанг - туфха ушайды, алай
юзмези (жыгъытлары) ууакъты, хыршы, шырхы
ташха уа артал да ушамайды.
КЪАЛАСХОС - саплы аякъ. Киеу аякъны,
боза аякъны, тийреучюкню да (гитче чыккырчыкъны) боладыла аллай саплары. Алагъа да
къаласхос дейдиле.
КЪАНДАГЪАЙ - тюрлю-тюрлю ойматлы,
суратлагъа ушаш зат, чапхыч атха да, ариу бугъагъа да къандагъайгъа ушаш дегендиле.
КЪАНЧАУ - уллу битиу, адамны жыякъ тю­
бюнде, къолтукъ тюбюнде, бойнунда да чыгъыучуду (карбункул). _
КЪАПЧАГЪАЙ - Чегем аузунда, Уллу Элге
кире баргъанлай, онг жанындагъы алаша тауну
атыды. «Къапчагъай» деп жети къарындашны
эгечине атагъандыла. Къыз Фардыкдагъы кешенелени бириндеди.
КЪАРА ЖАБЫШМАКЪ - жабышмакъны
бу тюрлюсю, кёп болмайды.
КЪОЖАМ - тобукъ ашалмаз ючюн салынн­
ган тери журунла.
КЪОЖАН ЧАНА - уллу чананы артындан
дагъыда бир чана тагъылады, аны азыракъ жюклейдиле.
КЪОС-ТАТЫУ - къакъ къуйрукъну тузлукъкъа булгъап, ашап кёр, къосну сют бла ашасанг
да, къос татыу этер. «Къоз» деп жазыу терсди.
Къос-татыу!
КЪЫБЫР - къаты бишхен нартюк къалач.
Апполаны Махаметни (Акъ-Сууда) алгъышындан бир къауум сырыу:
ГОТА - тапканы жанында агъач чюйге тагъылгъан четенчик. Гыржынла ары салынадыла.
ГУЖ ДАР - башчы теке, кийик эчкилени
башчысы (вожак).
ГУМУК - юй башын жапханда, топуракъны
олтуртхан адыр (трамбовка). Къынгнгыр, бёкем,
ауур агъачдан, бир къыйыры токъмакъча, бирси
къыйыры уа, къолгъа тап тутарча этиледи.
ГЫЙДАРЫН - бызынгнгылыла арауаннга
айтадыла.
ГЮХ - нартюктен жарма эткен адыр, тюрмен,
кели да тюйюлдю. (Ол таш биздеди.)
ДОРЛАСЫН - уллу ташланы бёкем айыры
агъачха салып, тартып болгъандыла. Ол агъач
тауукъну тёш сюегине ушайды. Аны аты да, Бызынгнгыда дорласынды, Малкъарда уа - сюйреме.
ДУМАДЫЛАН - эки ананы эмген бузоугъа,
къозугъа да айтадыла. «Кет, ант жетмесин сан­
гнга, думадылан кибик, андан-мындан да болмай
къаласа», - деучюдюле.
Ж АНЖ АР - гыйы таш, адам ёлсе, жанжар
гыйыны тюбюнде асырайдыла. Жанжарны оюукъыюулары боладыла. «Жанына жарар», - деп,
аллайны излегендиле.
ЖЕГИНЕ - таулада зыгъыр бетледе битеди, къаралдым, мор, айыры тамырчыкъла, адам
ашайды. (Шахмырзаланы Саид айтханды.)
ЖИКИ (ГУМАЙ - по-русски) - картофну бир
жанындан кирип, бирси жанындан чыгъып ёседи, ол кырдыкны картоф сабанлада кёп кёрюрге
боллукъту.
ЖОРА БОЗА - бирге жыйылып, бир затны
атын эсхерип, ичхен боза.
ЖУМКЪУЛ - къырда, къолда битеди. Гагулары кюз артында бишип, ашаргъа жарайдыла,
кеслери дугъум бюртюкке ушайдыла.
ЖЫМЫЛ - жетмеген, татыусуз нартюк.
ЖЫРЫМ АЙЫЛ - эки къаты этиледи, ат
иерни атха къысады.
ЗЕГЛЕУ - бир кёзю ары, бирси кёзю бери,
къарагъан адамгъа, малгъа да айтадыла. Бирле
кёзлерин да этедиле алай. Биреу биреуге билдирмей, кёз къысаргъа да кюрешир. Аны сезген адам:
«Къайры зеглеуленесе?!» - деучюдю.
ЁСЕНГИ - тёгерек уллу таш. Бахсан башын­
да аллай тау барды. Аны жазып алгъанбыз.
«Юсенги» - терсти.
ЁТЛЕШ - бир бирге жууукъ салыннган тёртбеш ташны араларында сабийле, ташлагъа тиймегенлей, ётюшюп ойнайдыла. «Ётлеш» оюнну
терекле араларында этерге да болады.
ИЛИНМЕК - ушхолла (толстая кишка) чырмашадыла, илинмек ауруу (заворот кишок).
ИШ ХИЛДИ ЧЫРПЫ - ууакъ чапыракъчыкълары шинжиле кибиктиле, отха салсанг,
чийлей окъуна жанып башлайды.
КАПА - узакъ жерде, жол жанында, гитче
таш къошчукъ.
КЕЛЕПЕН - ж укъкъан ауруу, тиф олду.
«Келефен ауруу жабышсын, — деп къаргъагъандыла, - Адам къатынга бармазча!»
«Барды Бачах (тостхан) тостугъан,
Келди Чачах (тостхан)тостугъан,
Тостугъанлай толайыкъ,
Къолгъа аякъ алайыкъ!
Дагъыда:
Тёгерек тёрткюл ындырларыбыз,
Къаты бишхен къыбырларыбыз,
Къатынла сюзген гумулларыбыз.
Тюз ниетли къызларыбыз.
361
КЪЫМБЫЛДЫ — чепкен сокъкъан заман­
да, кисиула бла билеклик агъачха тагъылгъан
жипле.
КЪЫЗЫЛ КЁГЕТ - чапырагъыны тюбюне
айланнган жаны акъ, баш жаны уа кёк болады,
кёгетлери татлы боладыла.
КЪУЖГЪАНИЙ - гагулары сарычыкъдыла, майда биткен да, бишхен да этип, бошалып
къаладыла.
КЪУНДУЗ КЪАНЫ - таза суулада, тар
ташла ичинде жашагъан жылтырауукъ тюклю
жаныуарчыкъ. Аны тюгю, териси да алтыннга
тенглештиргендиле. Къундузну къаны дарманнга
саналгъанды.
МАРТЫНКАЛ - эсирик ат, башын артыкъ
ёрге тутмай, аягъы басханны кёзю кёрюп барыр
ючюн, ауузлукъну эки жанындан келтирип, кёкюрекни тюбю бла айылдан туттурадыла.
МЕЧЕЛ - ол ауруу тийген адам, мал да орунларындан туралмайдыла - сингнгирлери тартылмайдыла, ауруйдула.
МИЛДЕУ - аз, кёзге кёрюнсе да, гитче затчыкъ. «Къонакъны сыйладынг, алай, ол уллу
адамгъа, сени хычынынг милдеу да болмады», дегендиле, къырс юй бийчеге.
МЫКАУАК - ашлыкъ сабан ичинде битеди,