Асмаран - 43

сагъышланама. Акъча, къурулуш керек
затла бла болушлукъ бери л се эди, ишни
къолгъа алыргъа базыныр эдим. Сафарны, къоркъаракъ болуп айтханын эслеген эсенг, адамланы кёбюсю ол халдады.
Ансы, мал башын кёбейтип, къакъ этле
хазырлагъан, жюн айыргъан, ийирген
цехлени терк орнатсакъ, адамла ахчалы,
онглу, монглу болуп, къыралгъа да файда
тюшюп башлар эди. Бек алгъа, электрокюч барырча, чыпынла орнатып, темир
чыбыкъланы тагъаргъа керекти. Ызы бла
жараулу кёпюр ишлеп, мал, адам, улоу да
къоркъмай, къысылмай жюрюрча, жолун
салыргъа, тюкенлени, ашхананы да жараштырыргъа керекти. Адамла этлерин,
сютлерин, жюнлерин, терилерин эм эшилген затларын саталмай къыйналадыла.
Юч жюз къой, он ийнек, тогъуз ат тутхан
тогъуз-он башлы юйюрле бардыла. Алагъа
онг бери л генл ей, ол мен санагъан малланы
саны кёбейип, сатыу-алыу жаны айнып
къаллыкъты. Аллай цехлени Чегем аузунда салыргъа онг барды. Къыйын болса
да, къоркъаракъ эселе да, базындырып,
адамланы кеслерине ишлемеге къояргъа
керекти.
- Сафар бла аны нёгерлери жюрюткен
экижюз якда колхозну къыйыны жокъту.
Къойу, эчкиси да аланыкъыдыла. Ишлеген
биченлерин да алыргъа къоркъа-къоркъа
турадыла. Башха элледе да хал алайды, деди иш иеси Абдуллах.
Биз хапар айта тургъунчу, Къулий улу
туууз саламгъа чулгъап, жалбауур шишликлени жылылай жеттирди. Къалын айранны агъач аякълагъа къуя:
- Эсиме тюшюп турады да, бир бёлек
эски сёз айтайым:
Согалада алай алтын бар,
Адурхай улу да акъыл табар,
Хахулада, дейле, ат чабар.
Ой, алтынны да алыгъыз,
Ой, акъылны да салыгъыз,
Ахырында атла да чаптырыгъыз.
Соганы алтыны къайда?
Адурхай акъылдан да не файда?
Хахулада чапхан атха бир къара!
- деп, узун, ёнюн тартып жырлагъанда, ол
къадар малны багъып, ырысхыны жюрют­
кен кишини къачан келлик болур солур
кюню, деп сагъышландым.
Сафаргъа бюгюн алтмыш жылдан ар­
тыкъ болады. Ёмюрю мал ызындан жюрюп
ашагъан заманчыкъда болмаса, солургъа
онгнгу къуруп, дуниясын ашыргъан киши­
те бир тынчайыр кюн жокъмуду? Огъесе:
«Таулу таудан тоялмайды», - деп, ёмюрюн
алдау бламы ёттюрсюн?
Гюдюргюде жырлап ёсхен кишиле
герман урушну отунда кюерге туумагъан
эдиле да? Аладан туугъан кишилени туудукълары Гюдюргю кибик айбат жерлерибизни эндиги жырларыны юслеринден
оюмлашсынла.
Аккайланы Абдуллахны къызы Халиматха аталгъан жыр а былайды:
АРИ У К Ъ Ы ЗЫ М
Орамгъа чыгъып къайтсам, Халимат,
Сангнга ушагъанны кёрмейме.
Кесингден къалгъан дарий журунчукъну
Къарындашларынга бермейме.
«Сабий а неди?!» - деп, алай сунуучум,
Ол алай тюйюл кёреме!
Сабийи кетип, сытылмагъаннга
Энди уллу сейир этемейме.
319
Тенг къызларынгнгы айлана кёрсем,
Жюрегим таралып къайтама.
Сора, олтуруп, жылай кетеме да,
Сангнга тарала жатама.
Ишимде болуп, кечирек къалсам,
Аллыма чыгъа туруученг.
Мен, келе-келип, мудах олтурсам:
«Атам, былай нексе?» - деп соруученг.
Къара кёзлерингнги унуталмайын,
Уллу ауруудан алгъанма.
Жюрюучю жолларынгнгы кёрюр ючюн,
Мен Яныкойгъа баргъанма.
Къолумдагъы къаламым, къызым,
Жылай-жарыла жазады.
Суратчыгъынгнгы къолума алсам,
Бир кесек хошлукъ салады.
А Л Ж А -Т А Ш
Мени къолумдагъы сурат, тукъум къарындашым Таумурзаланы Хамит, орус
тенгнги бла алдыргъан эскермеди. Арыбери да буруп, тансыкълап: «Таумырза­
ланы мен таныгъан кишилерини бирини
энин иш табалырмаммы? » - деп, къарай
кетип, бюгюн сау-саламат жашап тургъан
сексенжыллыкъ Таумырзаланы Хусейиннге ушаттым. Экиси да, бир бирлерин
ёмюрде да кёрмеген эселе да, тенгледиле.
Хусейин - Чегет элде туууп ёсген, Хамит а
Чегем чучхурлада жуууна айланнган жаш!
Къадар алайды.
Батчаланы Шахийдат сау болсун, кёп
жашасын, Октябрь революцияны 50-жыллыгъына атап жазгъан хапарында (Хамит
бла тенг Шахийдат) мен билмеген, мен эштмеген затланы айтып, аны сыфаты бла
бизни шагъырей эткенди. Узун санлы, бё­
кем, чырайлы жаш, Таумырзаланы Хамит,
1943 жылда августну 15-чи кюнюнде Орел
областьны Глазуновск районуну Ильиновка деген элинде ёлюп, кёп аскерчиле бла
бирге анда асыралгъанды. Аны къалай
урушханын а биз кёрмегенбиз, билмейбиз. Хамитни ариу хаты бла жазылгъан
къагъытлары эгечини, Бабаланы Лейляны,
къолунда сакъланадыла.
- Лей ля, къарындашларынг ненча эди­
ле? Туугъан жылларын айтчы, - дедим.
Энтта да ала эсине тюшселе, жыламсырап, кёзлерин сюртюп башлайды:
- Хамит, юйюрню таматасы, 1919 жыл­
да туугъанды. Шахийдат жазгъанны окъугъанса. Назмула бла сёлешиучю эди. Аны
ызындан туугъан Сагит (1920 жылда) оналтыжыллыгъында (1936 жылда) жыйы басып (къар къатыш балчыкъ худур) ёлгенди. 1922 жылда туугъан Масхут, уруштан
саулай къайтып (само лет л ад а учханды,
жигитликле да эткенди), 1989 жылда ёлгенди. Юйюрю, юйдегиси Тёбен Чегемдедиле. Жашланы гитчеси Къасым, 1928 жыл­
да туугъан къарындашым, Хамитке ушаш
эди. Шахтада ишлеучю эди да, ёпкелери ау-
руп, Азияда ёлгенди. Гитче эгечим Маржан
Беппайлада эрде, алты сабийни ёстюрюп,
жашларын, къызларын да жергелендирип, Тёбен Чегемде жашайды. Солтан ёлгенли, харип, Жаннет ли болсун, хар нени
да унутуп къоюучу болгъанма. Азиядан
къайтхандан сора, Хамитке атап, назму
жазгъан эдим да, бир бёлек сёзю эсимде
къалгъанды:
Къара кёзлеринг кёрмейле, Хамит,
Узакътан къарап тургъанча.
Сени келлик сунуп, алай жашайма,
Атабыз Мажир айтханча.
Кесим сары шилли болсам да, Хамит
бла Масхут къаракёзле эдиле, - деп, Лейля, Мажит мангнга берген ташчыкъны
сагъынды да, мен аны тас эткен сунуп,
жарсыды.
Ол бюгюн да мендеди.
1962 жылда Таумырзалары Чегем аузуна къалай, къачан келгенлерини хапа­
рын сурай барып, Хамитни атасы Мажитке жолукътум. Аны айтхан сёзю «Голлу»
китаптажер тапханды. Ол, хуржунундан
чыгъарып, май дал дан уллу болмагъан,
къаралдым, тёгерек тыммыл ташчыкъны
мангнга узатты. Биз да ангнга тангсынып
къарай тургъанлай, Масхут, кирип кел­
ди да:
- Бу ташчыкъны ата кёчкен заманларында, бир багъалы затныча, хуржунуна
атып, биргесине ары элтип, онюч жылдан
сора бери алып къайтханды, - дегенден
сора, хапарны Мажитке айтма къойдум.
- Аскерге кетерини аллында жаш тенглери бла Чегем сууну бойнунда тыммыл
ташчыкъланы суугъа атып, секиртип, ой­
най кетип, бу къолубуздагъы ташны у а,
атаргъа кёзю къыймай, юйге алып келеди.
«Ата, къарачы муну къолан тамгъаларына,
быллайны мен кёрмегенме!» - деп, мангнга
берди. Тапкагъа салып, ташны сакълап
турдум. Жаш аскерге кеткенден сора, бир­
320
эки да къолум жете турду ташха. Кёчер
кюнюбюзню эртенлигинде уа, кёп затны
алыргъа унутсам да, бу къолан ташчыкъны хржунума атып, жашны хурметинден,
къайда айлансам да, биргеме жюрюткенме. Къайтып келсе, ол ташны кёрлюк суна
эдим. Энди уа, ма, сен да кёр, танымагъан
къарындашынгнгы эсинге тюшюр, - деп,
жыламсырап, ташчыкъны сылап-сылап
ыйнакълады.
Аллахны, намазны, оразаны да бек къа­
ты сакълагъан Таумырзаланы Мажит ол
ташчыкътан бир огъурлулукъ, мархабатлыкъ келлик суна эди.
Атасыны сёзюне тынгнгылап тургъан
Масхут:
- Мен ташланы андан бери жыйып,
аланы хапарларын, бизде не халда жюрюгенлерин жазып башлагъан эдим. Бюгюн
мени ташларыммы саны отуздан артыкъты, - деди.
Кесимми сартымдан ачыкъ айтсам,
ташланы, къалаланы, кешенелени, шыякыланы хапарларын, таурухларын жазаргъа себеплик берген адамладан бири,
кесибизни Масхут эди.
- Сен бу ташны бересе, ангнга «Алжа-»
деп нек аталгъаныны юсюнде не айталлыкъса? - деп сордум Мажитке.
- Атылгъандан сора, таш сууну жырып
барады. Ол магъананы эсхе алып: «Аллы
жырып барады», - дер орунуна «Алжаташ» деп, алай айтылып къалгъанды, «аббревиатура» деген сёзню, жукълап
тюшюнде да кёрмеген Атабийни жашы
Мажит, алай жууаплады.
- Андан сора да «уча-бурча» деп тепсеу
да, аллай оюн да бардыла. Алжа-таш сары,
кёк, талгъыр да болур (акъ ташны, ырысды деп, къолгъа алыргъа жарамагъанды),
ансы ташла не тюрлю да болсунла, ойналгъан а бир кибик эти лед и.
«Алжа-ташны» аталгъанынг чакълы
бир бийикге учуруп, ол андан тюшхен за­
манда, къолунг бла тутаргъа керексе. Он
кере атып, ташны он кере тутхан - ол бек
къыйын оюнду. Эрикмеген эсенг, бир ахшы
адамны юсюнден хапар айтайым, - деди
Мажит. - Шыкъыда Шауаланы Къонакъ
деп болгъанды. Ол артта Меккагъа барып,
21 Заказ № 131
хажи болуп да къайтханды. Атаммы атасы
Геюргю бла тенг киши Къонакъ, чюйютлюлеге къайтып, оюн ларына къараргъа онг
тапханды. Анда уа Къонакъкъа: «Ма бу
ташны, кёкке атып, жерге тюшюрмегенлей, он кере туталсанг, ма былайда олтургъан юч къыз дан бири сеникиди», - деп,
оюн болса да, керти айтханды. Къонакъ
ташны он кере атханда, бир кере окъуна
тюшюрсе, кёп ахча тёлеригин биле эди.
«Я Аллах, онгнгар!» - деп, Меккагъа
барыргъа деп, жыйып тыргъан ахчасындан берлик болса да, сёзлерин къабыл кё­
рюп, «Алжа-ташны» учуруп, буруп атып,
он кере тутуп алгъандан сора, Къонакъ­
къа къыз ладан бирин сайлап бергенди ле.
Чюйютлюле, Шабалары деген тукъум тау
элледе ол тиширыудан жайылгъанын биледиле. Андан сора, Къонакъ, Меккагъа
барып, хажи да болуп къайтханды. Чюйютлю къатынын а ол харекет бла бир да
жарсытмагъан хапары барды.
Хамитни къолунда бир кюн тургъан
«Алжа-таштан» сора да, 3 1 -чи майда
1941 жылда жазылгъан къагъытында саламын эшиттирейим:
«Менден хапар сорсагъыз, мени бир
хатам жокъту. Сизге тансыкъ болгъанма.
Дагъыда хапар сурасагъыз: мен школну
тауустум, башха жерге кетеме. Брянскеге
къагъыт жазмагъыз. Бу суратны уа къаты
сакълагъыз, мени жанымдагъы оруслу тенгнгим Валерикди. Мени тенглериме, жууукъларыма саламыммы беригиз. Къысха
заманда сизге барып, тансыгъыммы алыр­
гъа болурма. Мен тургъан жер Бессара­
бия бла эски чекни юсюндеди. Мындагъы
халкъ, бизге жангнгыдан къошулгъанды,
бизни бек ариу кёредиле. Сау-саламат къалыгъыз», - деп, Къызыл Аскерни политругу Таумырзаланы Хамит, эки айдан сора
шахарла, элле отда кюеригин билмей, алай
жазады. Женнетли болсун!
«Бизни татлы тенгнгибиз, офицер,
Таумырзаланы Хамит къыралы, халкъы
ючюн жан бергенди. Аны ызы, тукъуму
къурумай, жаш тёлюге юлгюлей къалсын», - деп, Ш ахийдат жазгъанлай, бошайым мен да.
321
ЧЮ ЙОКЪ БАТЫ Р
(Тауpyx)
Айланнган жеринде, жолукъкъанын
къоркъутуп тургъан биреу жашагъанды.
Аны аты Чюйокъ-батыр болгъанды.
Ол орамгъа чыкъса, адамла, ол барлыкъ жерни ташлап, кетип тургъандыла.
Билмей, къарт адам иш жолугъуп къалса,
хыликкя этип, сыныкъ сёзле айтып, жюреклерин къыйнагъанды. Жаш адамлагъа
тюбесе, тюртюп, суугъа атып, балчыкъкъа
баттырып, кюлюп кете эди.
Къатыныны башына жумуртханы са­
лып, къаззиреу таякъ бла узакътан марап,
башында къабугъун къалдырып, къалгъанын чачдыра, ойнагъанды.
Адамланы къоркъутурча къарыуу,
санларында къыяулары болгъанланы хы­
ликкя этерча ариулугъу, махтанырча усталыгъы, жашаргъа аш-сууу, жюрютюрге
малы болгъан Чюйокъ кесин адамладан
туугъан да сунмай башлагъанды.
- Учхан, - дегенди Чюйокъну къатыны,
атын жышырып, - сен бек аманнга кеткенсе. Кимден, къалай туугъанынгнгы уну­
туп, аман ишле этесе. Тыйылырмы эдинг
бир, мындан уллугъа кеткинчи?
Чюйокъ бек ачыуланнганды, къашынбашын да тюйгенди. Алай, «Учхан» деген
сёз кёлюне хычыуун тийип, жууушханды
Чюйокъ.
- Сен хар заманда алай айтаса. Ким
болур ол, менден къарыулу, онглу адам?
Аны болгъан жерин бир юйретсенг эди! дегенди эри.
Бир кюн, бозадан да иги тоюп, къаты­
ныны башына жумуртханы салып, атханды садах окъну.
- Ай сен, аман кюннге уа бир къалырса!
Ашыкъкъан этме ансы, - дегенди къаты­
ны, асыры къоркъкъандан, къалтырай.
- Аны къайда болгъанын айтмасанг,
мен сангнга кюн бермей, кюн сайын ма
былай къыйнап турлукъма, - дегенди
Чюйокъ.
- Аман бушман эт! Айтайым. Алай, ан­
дан къалай къайтырынгнгы сагъышын да
этеме, - дегенди ол.
- Мангнга къой аны сагъышын! Ол
менден озгъан къайда, къалай жашагъанын кёрмей къоярыкъ тюйюлме, - дегенди
Чюйокъ.
- Къоймай эсенг, тебре. Бу сууну бойну бла ёрге бар. Сол жаны бла бара, бир
алаша таугъа тюберсе. Андан ёткен бек
къыйынды, алай сени кибикке ол тыйгъыч
болмаз. Андан къутулсанг, бир тар ж ол­
гъа тюшериксе да, барып тур. Элге жете
баргъан жерде, сен бир адамгъа жолукъмай амалынг боллукъ тюйюлдю. Алайда,
сен кесингнги, аны да танырса, - дегенди
Цицик.
Алай болгъанды Чюйокъну къатыны­
ны аты.
Бара кетсе, не уллу жол да къысхарады,
къаст этсе, адам къаллай къыйынлыкъны да хор лайды. Жолну тауусуп, къыйын
къая къулакъладан да къутулуп, Чюйокъ
къатыны айтхан жерге жете башлагъанлай, танг атханды. Алайда, Чюйокъ ат
юсюнде бир къарелдини эслегенди.
- Эй, адам улу! - деп къычыргъанды.
Сюелген уянмагъанды, жууап да къайтармагъанды.
Чюйокъ экинчи, ючюнчю да къычыр­
гъанды, алай сюелген тепмегенди, Чюй­
окъну сёзю къулагъына да кирмегенди.
Ачыуланнганды Чюйокъ-батыр да, ат­
ханды садах бла. Окъ барып къарелдини
башына тийгенди. Анда къарелди тепкенча кёрюннгенди. Бир кесектен ол иги да
тепкенди. Сора, бир секиргенлей, аты бла
Чюйокъну къатына жеткенди.
- Не адамса сен, къайдан чыкътынг
бери? Башыммы къанатып къоя эдинг
да, - деп, бир къолу бла Чюйокъну аттан
алып, бут тюбюне сугъуп, танылмагъан
атлы, элине жортуп кеткенди.
Аттан тюшюре да кюрешмегенди да,
арлакъта тёгюлюп тургъан саламгъа, Чюй­
окъну, ат юсюнден атханды.
- Адам туттунг да бюгюн а, Уку. Къай­
дан келгенди? - деп соргъанды биреу, сейирсинип.
- Айт, къайдан келгенсе, нек келген­
се? - деп соргъанды Уку.
- Мен жашагъан жерл еде, кесимден
къарыулугъа тюбемегенме. Аллай адам
излеп айланнганлы, кёп заман ёткенди, дегенди, къатыны айтхан сёзле эсине тю­
шюп, Чюйокъ.
- Сора, сен кесингден къарыулуну из­
леп келесе? - деп, ачыуланнган да этмей,
соргъанды ол, жангнгыз кёзюн къолу бла
сыйпай.
Ашатханды, ичиргенди да, айтхан­
ды:
- Мен сени тюйген да этмейме, ургъан
да этмейме. Бизни элде сенден озгъурлула
бек кёптюле. Сени мен аладан бири бла да
322
тюбетмейме. Мен бир хапар айтайым да,
ангнга тынгнгыла.
Ёлмей, сау къалып, ишни алайгъа бурулгъанына асыры къууаннгандан, кёкте,
жерде болгъанын да билмей, Укуну хапарына тынгнгыларгъа хазырланнганды
Чюйокъ.
- Зюдюка, Тепа, Голой, Хузой, Къыбын, Саугъа, мен да ичлеринде болуп, жети
къарындаш болуучу эдик. Зюдюканы къарыуун, жигитлигин айтыр кереги жокъ.
Кёрмеген адам, айтханлыкъкъа, ийнанырыкъ тюйюл эди. Ол келтирип атхан эмен
терекни, мен кюнню узуну туурап, тауусалмаучу эдим. Тепа бла Голой да Зюдюкагъа
жете эдиле. Хузой, Къыбын, Саугъа - ала
уа къаягъа къаты кириучю эдиле. Аланы
атхан окълары кёз илиннген жерде чомачагъа тиер эдиле. Бёрюню тутуп, терисин
сыдырып къояр эдиле.
Сенича: «Ким озар бизден? Ким демлешир, бизге тенг болуп? Табылырмы биз­
ни хорларыкъ?» - деп, аллай адам излеп
болгъан эдик. Биз тонамагъан хан, биз
ачытмагъан мюлк иеси къалгъан болмаз
эди. Бизден адамла къоркъуп, юркюп, бир
талай жылны жашагъанбыз.
Бир жол, Акъсын хан къызын эрге бере
болгъанды. Къызы барлыкъ жер узакъ бол­
гъанды эм къоркъуулу эди да, хан, минг
жарым чериу аскер да хазырлап, аланы
ашларын, сууларын да арбагъа жюклеп,
жолгъа чыгъаргъан хапарын къызына
билдиргенди.
- Атам, - дегенди къызы, - керекмейди
аскери да, аллай бир арбаны да жюклеме,
адамланы да къыйнама. Алагъа къорарыкъ
ашны, ырысхыны да хыйсап эт. Сора, ала
кеслери да сакълаялырламы мени? Жолда,
бизге, аладан да къарыулу аскер чапса,
кюнюбюзню къурутур!
- Да, айт сора, къалай этейик да? Айт
кесинг, - дегенди Акъсын-хан.
- Бу ауузну ёрге барып, Баллат сыртында жангнгыз жашы бла бир къатын
жашайды. Ангнга тынгнгылы адам жибер
да, тилет. Не да болсун, унат да, аны жашын мени бла келирча эт. Къоркъутургъа
кюрешме. Не да бер, тилегин толтур. Ол
биргеме болса, мен бир заттан да къоркъмайма. «Къайда кёргенсе? Не адамды?» деп да сорма. Мен айтырыкъ сангнга ма
олду, - дегенди къыз.
Ариу айтып, хан жашны чакъыртханды, нёгерликке аны, муну ал деп, айыртханды.
- Мангнга нёгер керек тюйюлдю. Къызынг ышана эсе, андан сора мангнга бир
21*
зат да керек тюйюлдю! Биргесине барлыкъ
къызланы къура да, жолгъа чыкъмагъа
къой, - дегенди жаш.
Хазырланнгандыла да, ала жолгъа
чыкъкъандыла. Аны уа биз биле Эдик да,
чыкъдыкъ жолгъа биз да. Къызны бирге­
сине баргъан ырысхыны, харекетни сыйырыргъа ашыгъыпбыз.
Элден эки кюн узайгъандан сора, ханны къызы кече къалыр жерине жеткенди.
Уллу дорбунну аллында атланы да тууарып, солургъа жарашхандыла.
- Асала, терсми эттим биргенге бир
къауум адам алыргъа къоймагъаныммы? дегенди къыз.
- Тюз эткенсе, Алмахан. Сени къатынгда мангнга къаллай нёгерни да ке­
реги жокъ. Бир затха жарсымай, солу, дегенди Асала. - Кечирек чыгъарбыз да,
кете барырбыз. Мен ёлмесем, сангнга бир
кишини зараны ж етмез. Ёлсем а, сен да
къыйналырса.
Алмахан, юч дигизасы бла, дорбунну теренинекетип,хазырланнгантёше-мёшеледе
аууп, солуй болгъанды. Алты къарындашым кенгиректе къалып, мен къыргъау101
билип келирге дорбун аллына барып:
- Къонакъ аламыса, алан? - деп сёлештим.
- Ким эсенг да, кирип кел. Къонакъ
келсе, къут келеди, - дегенди ол.
Аш -суу керекча, къалыргъа жерим
болмагъанча эттим да, ашыкъмай олтурдум. Бек иги къарады, ашын, жабыуун да
аямады. Ол заманда мен, къалкъыгъанча
этип, жашыртын мар л ап къарадым.
- Андан аллай бир несине къоркъа
эдинг, ары дери таныгъанмы эте эдинг? деп сорду Чюйокъ, сёзню былайына дери
тынгнгылап туруп.
- Аны жигитлигин, адамлыгъын биле
эдик. Учуп баргъан къушну тутуп, бойнуна
белги салып, учмагъа къоюп тургъанды.
Таш сызса, тюшхен жерин киши кёрмегенди. Ол болгъан тойгъа барып, аны кёрюр
ючюн, узакъ жерледен келип болгъандыла.
Тутушуп, аны адам жыкъмагъанды, оюн
бла да киши озмагъанды. Кийикни бёрю
туталмайды. Ол, кийиклени тутуп, саууп,
сютлерин алып тургъанды. Адам бир зат
излеп келсе, андан затын тыймагъанды.
Бу дунияда аны танып, сёгер адам боллукъ
тюйюл эди. Андан къоркъкъанлыкъкъа
да, бир кесек аны къатында сагъыракъ
болгъан л ыкъкъа да хатасы жокъ эди.
101 Къыргъау - аз-кёп болса да, бир белгили
хапар.
323
Ма алайда, жаш , мангнга толу ышанып, татлы ж укъугъа кирди. Адамны
ышандырып, кесинге ыйнандырып, артындан а къара сабан сюргенни аманлгъын
сен арттаракъ кёрюрсе. «Энди, ол терктен
уянмаз», - деген акъыл бла туруп, сауутларын къалдырмай алдым да, чыгъып
кеттим.
- Нек кёп къалдынг? - деп, сорду Зюдюка.
- Бек ышанып, сыйлы къонакъ эткен­
ди. Аллай адамны ёлтюргенни ёмюрге дери
мурдарлыкътан тукъуму къутулмаз, - де­
дим.
- Къара сен, хыражюрек болмачыгъа,
жалынып, аякъ тюбюн жаласанг эди уа! деп, хыликкя этти Тепа.
- Арсарланама, Зюдю, - дедим мен.
Тамата къарындашыммы тюз атына
«Зюдю» деучю эдиле. Зюдюка уа аны чам
аты эди.
- Аллай къоркъакълыкъны экинчиде
эсинге алма. Аны адамлыгъыны сангнга
кереги ж окъ. Ж игит эсе, уят да, тюйюшейик, - деди Зюдюка.
- Асал а! Чыкъ бери, ёлюм келгенди
сангнга! - деп дорбунну бир жанындан
къычырдым.
Айтхан сёзюме кесимми да сокъуранырыгъым келип, ауазыммы къалтырагъанын сездим. Сёз бир чыгъып кетсе, сокъурана тургъан дан хайыр жокъ, аны ючюн
къаты турургъа керекти.
- Кимди ол? Не тапсыз сёзле айтаса, деп, белинде къуру бычакъ къыны бла,
Асал а дорбун аллына чыкъты.
Бет сыфатын аз эслейме, агъаргъаны,
къызаргъаны бла хапарым ж окъ, алай,
менича, къычырып жууапламады.
- Сени бла урушургъа келгенбиз. Алай,
сауутсузлугъунгнгу билип, Алмаханны
хазнасын элтмеге къойсанг, жанынгнгы
сау къояргъа болурбуз, - дедим, экинчи
Да.
Бу жол сабырыракъ айтханча кёрюндюм кесиме.
Мен айтханнга ийнанмай, ызына ай­
ланып кетти да, терк чыкъты.
Аны халына, ол кезиуде эриген окъуна
эттим. «Э-э, батырлыкъкъа ол ушагъанмы
этеди?» - деп, кесиме тырман эттим.
- Да, аман бушман эт! Шагъырей жаулукъ эттинг. Бюгюн, былайда ёлсем - сени
насыбынг, аны эталмасагъыз а - сау къоймам дунияда, - деп, эркин айтты Асала.
- Сёзден хайыр жокъ, Асала! Жашауунгнгу юсюнден сагъыш эт, —дедим да­
гъыда.
- Алай эсе, мангнга жарсымагъыз.
Бирем-бирем атыгъыз! Мен саулай а бери
киралмазсыз! - деп, жаныды.
Зюдюка, узагъыракътан окъуна сюерсюймез, садахыны огъун бошлады. Асала,
окъну къагъып алды да, чыкъкъан жерине сызып жиберди. Окъ, къайтып, тамата
къарындашыммы кёкюрегине чанчылды.
Зюдюка алайда аууп, ёлюп къалды.
- Анангнгы аллыкъ! Тутчу муну да! деп, Тепа атты.
Аны огъун да, къагъып алып, артха
айландырып сызды. Окъ, сызгъырып ке­
лип, аны киндик тюбюне чанчылды. Тепа,
окъну суууруп алды, алай, къаны тёгюле,
томуроулай жыгъылды.
Къарындашларым жыламсырадыла,
Зюдюканы, Тепаны да бир жанына салып,
Голой алгъа чыкъты. Ajiafi, аны Х узой
къоймады:
- Мен бир кёрейим, - деп, ол атаргъа
хазыр ланды.
Иги марап, садахны бауун къаты тар­
тып жиберди. Къагъып алды аны да ол.
- Жюзюгюз атсагъыз да, боллугъугъуз
былайды! - деп, Хузойну марап атты.
Хузойну да жойду.
- Энди уа ненчагъыз барсыз? Ашыгъыгъыз, теркирек бошарма сизден! - деп,
кёлюн кенгдирди.
- Къоюгъуз, жашла, къачайыкъ. Барыбызны да къырып къояды, бизден эсе
ол онглуду, - дедим мен.
- Угъай, энди кечди. Биз къойсакъ да,
ол къоймаз. Ёле эсек да, былайда ёллюкбюз, - деди Голой.
Ачыуланып, Къыбын атаргъа хазырланды.
- Къалайынгдан урайым, жашчыкъ?! деп, керти да тийдирлик сунуп, ол да ж и­
берди огъун.
Биле эдим тиймезлигин. Ол къарындашым да, кеси огъу кесине къайтып, алайда
жыгъылды. Голойну къаны къызды. Бирэки аман сёз да айтып, тюз кёкюрегин ту­
туп, атты, алай, аны огъу да тиймеди. Аны
да къагъып алып, Голой кеси айтхан сёзлени къатлап, артха сызды. Голой да ауду
алайда, кёп къыйналып, жан берди.
Саугъадан да тюнгнгюлдюм. Андан
устаракъ атханла - Хузой, Къыбын болалмагъан, ол не этерик эди! Андан да бошарыгъыммы билип, сёз да айтмай, окъну
ычхынырын сакълап турама. Ол ман­
гнга бир тюрлю ахшылыкъ келтирликча,
ашыкъкъан окъуна этеме. «Ёллюгюнгеми
ашыгъаса?» - деп, аллай бирден айтхан
болур ла.
324
Ычхынды окъ, тийди барып. Тейри
шагъатты, къууанмадым аны тийгенине.
Окъну алайда чыгъара кюрешмеди да,
къатыбызгъа атлап келип, кёкюрегинден
тартып алып, Саугъаны быгъынына урду.
Саугъа жыгъылды.
«Энди ол да ауады», - деп, артхаракъ
турдум.
«Не болса да», - деп, сауутумму хазырладым. Жыгъылмады Асала, тентиреген
да этмеди.
- Артыгъызны эттим да?!- деп, аз ышарып, алгъа бир атлады.
«Тутуп къояды!» - деп, къоркъуп, къачар акъылгъа кирдим. Асала дагъыда ат­
лады. Иги тап узалса, тутуп окъуна къоярыкъ эди. Анда мен къачып баш лад ым.
- Къачма! Къалай къачсанг да, тутарыкъма. Жер тешик болуп, ары кирип кетмесенг, тутарма. Анда бек аман къыйнарма. Энди уа ёлтюрлюк тюйюлме! - деди.
Къачханны къоюп, арсарланып тохтадым. Уллу сууну эки жагъасы тенгли бирди
арабыз. «Къалай жетер ол мангнга? » - деп
да келеди кёлюме, алай, жерге урулгъан
къазыкъ кибик, кетер амалым жокъ, байланнганма да къалгъанма.
«Не болса да, болсун, мен да къарындашларымча ёллюк болурма да, андан аман
кюнлюмю этер?» - деп, келдим аллына.
- Сени уа адам сунуп, ашыммы аллынга
салып, къатымда жаттырып, сыйлы къо­
накъ кибик кёрюп ашыргъаным ючюн ма! - деп, онг кёзюммю, бармагъын сугъуп,
чыгъарды.
- Хайда, бар энди. Сангнга ахшылыкъ
эткенни унутма. Ж олукъкъаннга хапарыгъызны айтырса. Ол, къалгъанлагъа
да, акъыл берир, - деди да, кетмеге къойду
мени.
Ёлтюрюп къойса да, ыразы эдим. Алты
къарындашым намыссыз жоюлгъандан
сора, кесимми жюрегим аллай бир сынып,
мени сау къойгъанында не магъана бар
эди?
Уку ангнга сорса да, Чюйокъ сёз къайтармады. А узу байланнган бёрю кибик,
тынгнгы лайды.
- Эки кюнню солумай, ж ол келген
къызла, уянып:
- Асала, не ауазладыла бу биз эшткенле, тыш адам ишми барды? - деп сёлешти,
чыгъып келген Алмажан.
Ёлюп тургъан, мени алты къарындашыммы, къоркъкъандан, къалтырай тур­
гъан кесимми да кёрюп:
- Была уа неледиле, Асала? - деди Ал­
мажан.
Къарындашларым да алайда жоюлмай,
кесим да ол намыссызлыкъны сынамай,
кёрсем эди, мен ол къызны ариулугъун ай­
тыргъа кюрешир эдим! Ол даражада мени
айтхан сёзюме ким къулакъ салсын? Сен
окъуна ангнга ийнанмайса. Къызны ол сёзюн эшткенде, жаш уялды, къызгъа бир
уллу хата эткен л ей, айтты сора:
- Жукъунгнгуму бёлдюк? Мен жукълап къалдым да, бу масхапсызланы къатыма жууукълаштырып къоюп, артта
уа тюйюшюрге тюштю. Бу жарлыны уа,
барып, элинде хапар айтсын деп, саулай
къойгъанма, - деди.
Ол ариуну эки кёзю ичиме тюшхенлей
болду. Асыры уялгъандан, жерни тешик
этип, ары кирейим деген халгъа жеттим.
Къыз бир сёз да айтмады, келе-келип,
Асаланы эки кёзюне бла аны белиндеги
бычакъсыз къынына къарады.
- Бычагъынг да къайда, ол мен сюйюучю къылычынгнгы да къолунгда кёрмейме.
Къаллай тюйюшюудю бу? - деп, жигитни
башындан аягъына дери ёнчеледи.
Ангнга багъа ол эди.
- Адам кеси кёзлери бла кёрмесе, быланы мангнга эткенлерин айтып ангнгылаталлыкъ тюйюлме. Алай, жетеу бол сала
да, хорлатмадым былагъа, - деди Асала.
- Ж игит деп ма аллайгъа айтадыла.
Сюйдюмлюге, эслиге да аны санайдыла.
Халкъ къыйынлыкъ, тынчлыкъ кюнюнде
да алагъа ышанады, - деди.
- Андан сора уа иш къалай болду, не
хал бла айырылдынг сен андан? - деп сорду
Чюйокъ.
- Бар энди, айлан, къалай сюйсенг.
Алай, эсингде тут: бюгюн биреуге хата этсенг, тамбла ол сангнга он кере аман болуп
къайтыр, - деди да, бетиме да къарамай,
къатымдан кетти.
Асыры абызырагъандан, сагъышланнгандан, алайдан кеталмай, жатып, ашым,
сууум да бол май, эки кюн турдум.
Ючюнчю кюн сыйсыз, намыссыз ёл­
ген къарындашларыммы да бир оба этип,
алайдан кеттим.
«Къалай къайттыгъыз?» - деп, сынчылап сора эдиле, ансы хапарыбызны чыгынчыклай, фогун-фоклай билип тура эдиле.
Турмадым алагъа айта, келмеди чыгъарыгъым эшикке да. «Адам тюбейди да, кёзюме къарайды», - деп турдум он жылны,
къоркъа.
- Кеси кесингнги да быллай бир ашама. Эс, акъыл да кирген болур. Ныгъышха
да чыгъа тур, кюлген, ойнагъан да эт, 325
деп, чакъыра келди бир кюн бир огъурлу
къарт.
Андан сора аз-аздан дуниягъа къошулдум. Етюп кеткен жашауумму унутургъа
кюрештим, алай адамлагъа эткен итлигим
кече тюшюмде, кюндюз тилимде да эсимден кетмейди, - деди Уку. - Ма алайды
иш, Чюйокъ. Кесингден къарыулуну излеп
кюрешме. Ол кеси табар сени. Не да болсун,
махтаннган, керилген дегенча, керексиз
къылыкъланы башынгдан кери ташла.
Къарыуунг бар эсе, бирг енге тут. Ол керек
бир кюн чыгъар. Аны кереклилигин элинг
тийишлиге санаса, андан сора кесингнги
адамгъа санаргъа боллукъса, - деп, Уку
Чюйокътан айырылды.
Андан сора Чюйокъ тюрленнгенди,
юйде, эшикте да ариу кёрюнюрге кюрешхенди, къартха, жашха да тохтап-тохтап
сёлешхенди. Кеси балчыкъкъа кирсе да,
адамла къургъакъны барсала, къууаннганды. Уллу тойлада, къууанчлада кюле,
ойнай жубаннганды. Чюйокъну адамлыгъын, къарыуун да эл анда багъалагъанды.
«Къор болайым элиме, андан аманнга
къалмагъанлай, мурдарлыкъ ат алмагъанлай, адамла тизгининде сакъландым», деп, ол да тынчайып къалгъанды.
АЙДАБОЛ-ТАШ
адам, Ойто-Ташны башындан гебен юсюне секиргенди (бийиклиги 15 метр). Аны
Ж андар, Айдабол эм Темир-Болат деген
къарындашлары, Догъуатта жашап, Мысакалары бла къазанлашып тургъандыла.
Минг-Болатны атасы Алий-Мырза, эки
къарындашха ючюнчю къошулмагъанына
жарсып: «Къурманлыкъкъа, сакъ болу­
гъуз», - деп, эрттеги аталары айтыучуну
эсхерип тургъанды.
Алий-Мырзаны атасы Даулет-Герий,
Айдаболланы Зан-Туудуну уланы болгъаны жазылып тура эди. Биз, былайда,
Алий-Мырзаны Бат бла Ш аулух деген
къарындашларын, Шаулухну Огъурлу деп
уланы, андан Минг-Болат бла Бий-Нёгер
деген жашла туууп, Минг-Болаттан БийБерт, Бий-Нёгерден Саният деген къызы
болгъанын айталлыкъбыз.
1918 жылда туугъан Науруз, кёп къыйынлыкъладан къутулуп, аскерде да айла­
нып, биреу кётюрген ушкокну, машокну
да ауурлукъларын сезип, ёлмей, саулай
къайтып, Темир-Улан, Исмаил, Алий, Азнор деген тёрт жашны, Людмила, Лиза,
Зарема атлы юч къызны да артында къоюп,
беш жыл мындан бурун дуниядан кеткенди
(1994 жыл).
Хапар, узакъгъа созулуп, унутулуп
къалгъынчы, Патерсонда Зауур-Ханны
Жан-Болат, Азнор деген жашлары эм бир
къызы да болгъанын, Жан-Болатны да
жашы ёсгенин айта кетейик (Женнетли
болсун).
Энди уа, артха къайтабыз да, ЗанТуудуну экинчи жашы Айда-Бол, аны
уланы Алий, андан сора Къайт-Мырза
(1811 ж .), аны уа Сары-Бий, Паша деген
эки къарындашы болгъанларын айтайыкъ.
Айтыугъа кёре, Къарачайдагъы бла
Малкъардагъы бийлени арасында Айдабол лары энчирек болгъаннгаушайды: акъыл,
къылыкъсартындан, бериу-алыуда, адам
баласына къайгъырыуда, окъуугъа, билимге итиниуде да тюз ниетлиликлерин
айтхандыла.