Асмаран - 42

алма, 1 минг тонна хобуста, 3 минг тонна
картоф, 300 тонна быхы, 15 минг тонна би­
чен хазырланып, къалыргъа боллукътула.
Малкъарлыла унутуп, тюкке да санамай
тургъан ишле бардыла: кюрекле, сенекле,
чалгъы сапла, къаракъайындан (мырзы)
сибирткиле, къылдан аркъанла, ёгюз териледен жипле, сабан агъачла, басхала ишлеу. Къайры да бур, къалай да ангнгыла,
атала жюрюткен затла бюгюн, тамбла, жюз
жылдан сора да, керек болуп турлукътула.
Аллай затланы болдурурча, мюлк иелени, аталаны жашларын итиндириргеди
муратым.
Билимлери болгъан, жамауатны ёмюрлюк жашаууна юлюшлерин къошуп, шёндюге дери уа белгили болалмай тургъан
адамларыбызны атларын орамлагъа атап,
ала кимле болгъанларын, къаллай муратлары толмай кеткенлерин ачыкълауну бек
уллу ишхе санайма! Сёз ючюн, Бёзюланы
Ахыя Тана улу, Мокъаланы Азрет, Мисирланы Жамал, Ностуланы Юсюп, Таукенланы Окъуп, Жангнгоразланы Ахыя-эфенди,
Хучиналаны Алий-эфенди, кибиклени
атлары, сыфатлары да халкъны эсинде
сакъланып, тойлада, бушуулада айтыла
турургъа тыйышлы адамладыла.
Не у а «Батырла» деген поэманы тагъып, тёрт жюз жылдан бери ауузгъа тюшюрюп, кеси уа ангнга ыйнанмай кеткен
Темиржанланы Батыр, андан жырларгъа,
тепсерге юйреннген Мокъаланы Зан-Тууду,
«Сары Асланбек », «Тазрет батыр », «Атарал » кибик дастанланы араб харфла бла
жазалгъан киши, «Аталай» деген поэманы
иеси Байсыланы Айсын (Капаш), юч кере
хаж къылып келген къоспартылы Оразайланы Зулкъарний, Лескенде, Жемталада
межгитле ишлетип (кесини акъчасын да
къош уп), жашланы, къызланы динни,
адамлыкъны жолунда барыргъа юйреткен киши - была бары да махталыргъа да,
бийикке мынерге да тыйышлы адамларыбыздандыла!
Абай къаланы ишлеткен Айсынны аты
белгисиз болуп турмасын. Абайланы ту­
къум башы ол эди.
Хапаргъа кёре, Малкъар аузундагъы
бий тукъумланы тамырлары Тохтамыш
ханны заманында жаратылып, алай жайылгъандыла. Мысакалары, Абайлары,
Амырханлары, Зануюкълары, Бий лары,
Айдабол л ары эм Шаханлары да. Ала бир
атаны - Басиятны жашлары болгъанларын
биле эсек да, аллай китап алкъын жазылмагъанды. Басиятны тогъуз къатынындан
ол адамла жаратылгъандыла. Хуран улу
Данон Басият бла Бадийнатны атасыды.
«Дюгер Бадинаты, Малкъар Басияты», - дейбиз да, Бадинат бла Басият
къарындашла болгъанлары уа, ала Алан
халкъны заманында белгили кишиле бол­
гъанлары у а у ну тулуп турады.
Жанхотланы Архот тау эллеге динни
биринчи болуп жайгъан адамладан бириди.
Аны атасыны къарындашындан туугъан
Кючюк, Къабартыны олийи болуп, орус
патчахны мингнге ж ууукъ аскерин жюрюткенди.
Халкъны эсин игиликке буруу, уллуну,
гитчени да тергеу, малгъа, мюлкке да оноу
этиу деген, бу эсе, туурадагъы затларыбыз
толу тергелип, къайдагъы да, бизни къолубузда болгъан, не затланы эталлыгъыбыз
да туура болсала сюеме.
Байлыгъын жашыргъанны Аллах да
сюймейди. «Жарлыбыз», - деп тургъандан да къыймат чыкъмаз. «Жарлыбыз,
факъырбыз», - дерге юйретип къойгъан
эдиле да, ёзденлик этерге, берип, алып жашаргъа кереклисин а бир жанына тюртюп
къойгъанбыз.
Малкъар ауузунда малланы союп
жараштырырча комбинат, жемиш лени
сакъларча, уллу жер юйле этилсинле. Догъууаттагъы къошун, кирпич заводланы
ишлетирге керекти. Он жылдан, бу ауузда
адамны саны он минг боллукъту. Аланы
бир бёлеги, узакълагъа кетмегенлей, кесибизни ичибизде иш мажарып, тау хауаны
болумун дуниягъа кёргюзтюрге, аны хайырын да алыргъа (солуу юйле, турбазала)
ишлерге юйренирге керектиле.
Андан сора да, Ишкирти-сууу къутуруп, Хыренгнги-Ырбынына ычхынмазча
амалланы жараштырыргъа, эски межгитни къатындан Кюннюмге ётерча, кёпюр
салыргъа, къалаланы жангнгыртыргъады муратым. Кешенелеге, шыякылагъа,
312
Глашлагъа, Зарашкыгъа, Курнаятха бар­
гъан жол л аны эшек, ат бла угъай, улоула
бла барып турурча этиуню бек уллу ишхе
санайма.
Эм ахырында: якланы (аякълыла) жюрютюу, ол ишхе иели кёзден къарау биз­
ге уллу хайыр берлик сунама. Апсатыны
малындан башхады ол. Къолайлыкъны,
монглукъну жолу олду. Халкъны саны кёбейсе, ырысхы, мал да кёп болсала, адамла­
ны ниетлери тюзелир. Къыралгъа ырахатлыкъ ол заманда келликти. Аллай ишлеге
оноу этерча, фонд ачылса иги эди.
Элни жашаууну юсюнден Байсыланы
Харунну сёзю алай эди.
- Эрттегили эсхертмелени, кешенелени,
шыякыланы, атала жюрюучю жолланы,
къабырланы сакълау жаны бла, Шаханланы Басиятны аты бла фондну къураргъа
оноулашханбыз. Эскиликни жангнгыртыудан, аланы тап сакълаудан сора да, ол фонд
бла культураны, искусствону, экономиканы юсюнден къайгъырыллыкъты. Динни,
тилни, халкъ чыгъармачылыкъны (институтну ишин ол алышындырмаз) жаны
бла кюрешхен адамлагъа, суратчылагъа,
окъургъа сюйген, къолайлары болгъан
адамлагъа болушурукъту ол фонд!
Биз мурат эткен «Таш-Бахча» да аны
аркъасы бла ишленирикти. Ол фондха архитекторла, илмуну, техниканы адамлары,
археологла, излеуню, табыуну жолунда
барлыкъ адамлакъошулурукътула. «ТашБахча» уаназмучула, жазыучула сюйген,
жырны, жомакъны къайнагъан жери боллукъту.
Бабугент къатында «Таш-Бахчагъа»
8 гектар жер бёлюнюп, аны къагъытын,
шагъатын да Каркаланы Мухар-Бек жараштыра турады. Бизни хыйсабыбызгъа
кёре, «Таш-Бахча», «Голлуча», «Элияча»,
«Къараторча», ауузгъа тюше кетип, д у­
нияны халкъларын сейирсиндирир кибик
жерге айланыр! - деп, бу ушакъны биз уллу
межгитни къатында бардыргъан эдик.
Энди уа биз сагъынып, алкъа уа эталмай тургъан магъаналы ишлени Осман
улу Бабугент элни башчысы къолгъа алып
бардырыргъа керек болуп турады. Ол саулай миллетни къулталыгъын (культура)
ёстюрлюк уллу ишти.
«Таш-Бахча» къалайда, къачан ишленип, дуниягъа белгили болгъанлай, тюрк
халкъла бизге, Къарачай-Малкъаргъа,
уллу магъана берип къарарыкъларын
унутмайыкъ. Битеу Дунияда «Таш-Бахча»
алкъын жокъ! Японияда онбеш ташны санамасакъ.
БИЙЧЕ ТЕПСЕГЕН ТАШ
Мухол артында, Тюкеншхи аягъында, Улбашланы Къайырбекни юйюнде,
1975 жылда къонакъ эдим. Ангнга ол
кюн 96 жыл бола эди. Бу хапарны да ол
айтханды.
- Къайырбек, «Бийче тепсеген таш»
деп ол жерге алай нек айтхандыла? Кертиси бла да, бу ариу, жер бла тенг орналгъан
ташны юсюндеги 7 5 къултасы аны чурукъ
табанларыны ызларымыдыла? - деп сорДУ М .
- Энди, сен хар жанындан да, толу хапар излериксе, мен аны эслеп турама, деди ол.
Сора, жылыракъ кийинди да, мени
биргеме арбазгъа чыкъты.
- Шаханланы Эрсин деген бийни Айсын, Ойсун, Эйсин атлы юч жашы бла кёргенни кёзюн тогъундургъан къызы Аймез
болгъандыла. «Аймез айгъа къараса, ол
а мутхузланнган эте эди», - деп, къызны
ариулугъун аны бла ангнгылатхандыла.
Юч къарындаш бла Аймез Тау-Артына,
Голлугъа къараргъа баргъандыла. Анда,
Сол акъ бийчени (бийчени аты «Тазирет»
деген жырда да сагъынылады) юйюнде къо­
накъ боладыла да, къалай къатышырыкъларыны юсюнден оноулашып, Голлугъа
алай чакъырадыла. Анда уа, узун сёзню
къысхасы, Аймез, адетни, къылыкъны да
билип, чырайлыгъы бла махтанып чыгъады. Артыкъсыз да бир эбизе жаш:
- Ичхен сууу нарзанды,
Ашагъаны къАлжа-ды,
Тарагъаны ажгинди,
Бичкен тону айырды.
Бийче атына Аймез дейле,
Узакъладан келелле,
Тогъуз кюн туруп кетелле,
Уллу затла берелле.
Бийче кезлеу арлакъта,
Къаласы уа берлакъта.
Сакълагъанла жукълайла,
Бийчени туталмайла,
- деп, жыргъа салып айтхандан сора,
аны, Аймезни, ариулугъуна адам чурум
табалмайды. Аны кёрюп, къолун тутуп
кетерге базыннганла (онгларына кёре, байлыкълары болгъан л а) кёп болгъандыла,
ал тынл аны, харекетлени, кёркем затланы
жюклерге уа къадыр керек болгъанды.
Къызы Голлудан къайтхандан сора,
Эрсин, Мухол артында тёбеде къала ишлетип, кёз тиймез ючюн, Аймезни анда сакълайды. Аны билип, Къабартыдан, Къара313
чайдан, Дюгерден, Чеченден да къолайлы
тукъумланы жашлары келип, тогъуз-он
кюн туруп, къызны кёралсала, кёралмасала да, хапарлашып, даулашып, тутушуп,
кюч сынап болгъандыла. Бирде уа, эриккенден, безиреген халда, ташта урттала
къазып: «Кёралмасам да, таштагъы урттам
келип, кеткениме шагъат болсун», - деп,
къайта эдиле. Жашланы келиулери жаз
кезиуледе болгъанды.
Ала, ангнга атап, жыр да эткендиле.
уяла кибик, минг къауум чурукъну жыртса
да, аллай уртталаны, чурукъ табанлары
бла чучхуп, салып къояллыкъ тюйюл эди.
Бизни юйню тёбен жанында, Чайнашхы
суу бойнунда, «Бийче кезлеу» агъады. Ары
кюн сайын, бийче агъач челекле бла суу
алыргъа тюшюп болгъанды. Жашла, сакълагъандан арып, къалкъыгъан кезиуде,
алагъа кёрюнмей, таша жолчукъ бла ба­
рып, къайтып тургъанды Аймез. Кезлеу а,
«Бийче-Кезлеу», бюгюн да агъады.
Болгъанды бийчени бир тепсеген кезиую, алай, анда да, барысын арытып, ариулугъу бла сейирсиндире, жашлагъа зауукълукъ алыргъа, сёлеширге онг бермей эди.
Кеч болса, аны жюрюген жери отча жанып,
тёгерек жарыгъанды. «Бийче тепсегенди.
Игисагъан 99 аны тепсегенин бир кёрюр
эди!» - деп, кенгден къарап, сукъланып,
къатына келирге уа амаллары болмай, тургъанла да бек кёп болгъандыла, - деген
Къайырбек арыгъанча кёрюндю.
Тепсидеги боза аякъны алып, танг ке­
сек ичти да, мангнга къарады. Аны энтта
да айтыргъа хазырлап тургъан затлары
болгъанын ангнгыладым.
Къайырбек айтхан хапаргъа кёре, Жулдузланы, Айны, Кюнню кёкте жюрюшлери бла байламлы халкъ ауузда айтып, зат
сакъланмагъанды? Алай, ол урттала, бир
магъанагъа ушаштырылып, кёкдеги жарыкълыкъны, жылыуну сакълап тургъан,
сейирлик сыфатлары болгъан затланы эсхе
алып ишлегенлери уа кертиди! Ким биледи, сюймеклик сезимни ангнгылап башлагъан, къолайлы кишилени жашлары бир
окъутуучуну, юйретиучюню сёзюне тынгнгылап ишми кюреше болур эдиле? Аллай
бир къыйматлы, тынгнгылы, сымарланып
салыннган уя орунчукъла безирегенден
этилмегенлери уа кимге да белгилиди!
Хау, бюгюн Шаханланы Эрсиннге, аны
жашлары Айсын, Ойсун, Эйсиннге, къызы
Аймезге, аланы атлары Ай бла байламлы
болгъанларына, ала ашап, ичип, ойнап,
кюлюп жашагъанларына да ийнанырыгъыбыз келмейди. Къайырбек кибик, эсли,
кёпню кёрген, айтылгъан сёзге къулакъ
салып тынгнгылай билген кишилени сёзлерин сансыз этипми къояйыкъ?
«Голлу» деген жырда:
АЙМЕЗ
Ачы сууну къуя-къуя, бал эткен,
Тары унну ууа келип, саз эткен,
Жагъалада тура кетип, жууушхан,
Шаханланы Гёнтю къызы Аймез - сен.
«Эхе-хей-й-й, Къала къызы къолу бла,
Мени башыммы сылады!» - эжиуюдю.
Башыбызны бирем-бирем сылагъанды-ы.
Бийче кезлеу суу бойнунда агъа турур,
Аймез къыз а, чилле боюн сайлай болур.
Аны анасы алтын-окъа созгъанды,
Къызгъа айтылгъан хапарладан тозгъанды.
Шаханлагъа къаяла жырлайдыла,
Ариу Аймезни кёрюрге излейдиле.
Тау Артындан эбизеле келгендиле,
Кёрюмдюге окъа-чилле бергендиле.
Ачы сууну къуя кетип, буз эткен,
Тёрт тауушну бирге къошуп, жыр тиккен,
Жашла сёзюн эште кетип, сарнатхан,
Беш тамгъалы сынжырынгнгы суу элткен.
Ай да, Аймез атлы бизни къызыбыз,
Суу орнуна сют ичирген нёхюбюз,
Минг жигиттен бирин сайла, таныулу,
Энди бизни тойгъа болур ызыбыз.
Чеченлиле келгендиле, толуп, сюйюп,
Аймез къызны кёрюр ючюн, жол къыдырып.
Дюгерлиле жыйылдыла Тюкеншхиде,
Бийче къызгъа акъыл сёзле айттырып.
Шаханлада Аймез атлы къыз ёстю,
Аны сан-минг адам кёрюп кетти,
Айтхан сёзюн эште-эште, сейирсинип,
Ойнай-ойнай, кюз ёттю да, къыш келди.
Эхе-хей-й-й, къала къызы къолу бла
Башыбызны бирем-бирем сылагъанды-ы.
- Сора «Бийче тепсеген таш» деп ол
жерге алай нек айтханды л а? - деп, хапар­
ны андан ары созаргъа, дагъыда айтырын
сюйгенимми билдире, сордум.
- Тепсегенди бийче, таш юсюнде, таш­
ны арлагъында да барды, той этип, тепсер
жер. Алай, жангнгыз бийче, жюз жылны
тепсеп турса да, ол къулталаны, чыпчыкъ
Ашамайдыла ма бизни къызла,
Суу ичмейдиле ма бизни жашла,
- деп айтылады.
99 Игисагъан - тиширыуланы энчи къоруучулары, сейирликни белгиси.
314
Ашайдыла къызла да, суу ичедиле
жашла да. Алай, ала ашагъанларын, ичхенлерин да тыш адамгъа хазна кёргюзтмейдиле. Адетни, къылыкъны къаты
сакълагъандан эте эдиле алай. Голлугъа
барыу сукъланчлы иш эди. Анда болургъа
не къолайлыла да кюсегендиле. Бийчени,
Эрсинни къызы Аймезни бир кёрген, экин­
чи да кёрюрге излемей тураллыкъ тюйюл
эди! Аллай адамланы кёрюрге кёпле излегендиле. Аймезни бир кёрюп къайтыр
ючюн, малларын, мюлклерин да аямай,
кечелерин-кюнлерин да къызгъанмай, жашай баргъанлагъа сукъланнгандыла.
- Къайырбек, о л айтылгъан «тюрлю
тепсеу» къаллай болур эди, андан бир сёз
айтмазмы эдинг? - дедим.
- Къыйын тепсеудю ол, бек къыйын.
Бир аякъны юсюнде ёре тргъанлай, экинчи
аякъны табанын а басаракъ этип, урчукъча, тёгерек бурулгъанлай, башын артха
этип, кёкке къарагъанлай турады. Аймез,
жанына бюгюлюп, къолларын тюбюнден
суууруп, сол аягъыны юсюне болуп:
Къайырбекни уа сёлеширге жангнгыра
баргъанын да эследим. Энди У л баш улу
тирилип да къалды, аны къарыусуз халын
эслемедим.
- Аны уа эндигиле ангнгыларгъа керектиле. Ж араулу, мал турургъа, сабан
сюрюрге жарагъан жерледе, къабыр орун,
юй тюпле салынмагъандыла. Жерлени аяулу жюрюткендиле. Къабыр оруннга уа тёш
жер, кюнню жанын сайлап болгъандыла.
Шаханланы бийче къыз, кесини тенгнги
Сюйюнчланы Айза такъкъан жырны къалада олтуруп жырласа, аны ауазы узакъта
эштилип болгъанды. Айзаны таудан тюшхенине, анда сууукътан жунчумай, юшюмей къалгъанына къууаннгандыла. Энди
ол таугъа, Сюйюнчланы Мусосну къызы
Айзаны аты унутулса да, Къатын-Тау дейдиле. Биз хыйсап эткеннге кёре, андан бери
250 жыл болады. Ол жырны эштип, эсимде
къалгъанын айтайым:
Эй-хей! Таууш эткен ариу кишиле кёрюгюз!
Ойнай биле эсегиз а, ачыкъты сизни сёзюгюз.
Мен аргъы таугъа чыкъгъанма сууукъ кюнледе,
Къайтыр сунуп кюз артында жибек чилледе.
Эртен сайын чыгъып, акъ таулагъа къарадым,
Кеси аллыма къачып келирге базмадым.
У зал аман Гюлчюге,
Болалмайман!
Къычырмаын Дюрметке,
Айталмайман!
- деп, ариу Аймез, суурулгъан къыз, (сайлаулу) алайда ташха олтуруп къалады.
Ташны алайындагъы къултала, къалгъан жериндегиледен эсе табыракъча къазылып эслендиле!
Кёп заман да озуп, Эрсинни къызы да
дуниядан кетип, Шаханланы тукъумуну
тюз тамырын да хазна адам билмей, билирге да сюймей къалгъанда, тыш къыралладан келген (къайдан келгенлерин
да унутхандыла) бир бёлек адам (1910 ж.)
ташны сыфатын да соруп болгъандыла.
Алай, ол сорууланы да андан арысын хазна
адам билмейди. Къала нек бузулгъанын,
ташны тюбюндеги дорбунну ким жапханындан да хапар жокъту.
«Баян, бийлени къурутайыкъ» - деген,
20-чи ёмюрню отузунчу жылларында бузулгъан болур къала, - деп кёлюбюзге келеди.
Къаланы къатында Шаханланы, Асанланы, Шауталаны къабырлары турадыла.
Асанланы кишилери Шаханланыкъыла
бла жууукълукъ, тенглик жюрютюп жашагъанларын да айтадыла.
- Ол да алай болсун, шо къабырланы
бери миндирип салмагъанлай, ёлгенлени
тёбениректе асыраргъа жарамаймы эди? деп сордум биягъы мен.
Эй-хей! Таууш эткен ариу кишиле кёрюгюз!
Ойнай биле эсегиз а, ачыкъты сизни сёзюгюз.
Эй, къыз агъачда къыйын болады жюрюген,
Аллынгдан ургъан жел а артынга сюреди.
Бир кюн, тёзалмайын, чыкъгъанем да, туттула,
Къагъып, согъуп, аман къыздырдыла жаныммы.
Эй-хей! Таууш эткен ариу кишиле кёрюгюз!
Ойнай биле эсегиз а, ачыкъты сизни сёзюгюз.
Чыгъар айны батар кечесин сакълайма,
Адыргыдан, къолдан келлигин билмейме,
Алай эте, жыйырма жылны тургъанма,
Къарт къатынлагъа туугъан элимми соргъанма.
Эй-хей! Таууш эткен ариу кишиле кёрюгюз!
Ойнай биле эсегиз а, ачыкъты сизни сёзюгюз.
Эй, къузгъунлагъа барып, сёлеше тургъанма,
Кёз жашларым бла къолларыммы да жуугъанма.
Бир кюн Араугъан 100 суугъа да чабып
баргъанма,
Татлы жаныммы ары атып да къойгъанма.
Эй-хей! Таууш эткен ариу кишиле кёрюгюз!
Ойнай биле эсегиз а, ачыкъты сизни сёзюгюз.
Эртен уянсам, кёзлерим ачыкъ кёрмейле,
Мен жазыкъкъа уа адам хурметин бермейле.
100Араугъан суу - Арагва суу.
315
Хар кюн сайын тонгнгуз этлерин ашайма,
Адамлагъа къарап, сукълана, алай жашайма.
Эй-хей! Таууш эткен ариу кишиле кёрюгюз!
Ойнай биле эсегиз а, ачыкъты сизни сёзюгюз.
Эй-хей! Таууш эткен ариу кишиле кёрюгюз!
Ойнай биле эсегиз а, ачыкъты сизни сёзюгюз.
Баргъан суу мангнга ол жерде нёгер болгъанды,
Сизни кёргенде уа, жюрегим ёрге ургъанды.
Кёк бла жер энди уа бирге болдула,
Ёлгюнчю ала да чайкъала турурла.
Кюн тие келсе, Тейриге къарап жылайма,
Жылап эриксем, жастыкъкъа аууп къалама.
Анам бла атам кюн сайын эсиме тюшелле,
Араугъан сууда чабакъкъа осуят этеме.
Улбашланы Къайырбек бла Атабийланы Матгерий айтханнга кёре, жыр,
Шыкъыда тагъылгъанлыкъкъа, Сюйюнчланы Мусосну къызы Айзаны аты бла
Шаханланы А ймез къаласында жырласа, Къазан къаяны къатында дырын жыя
тургъан фардыклы къызла сукъланып
тургъандыла.
Эй-хей! Таууш эткен ариу кишиле кёрюгюз!
Ойнай биле эсегиз а, ачыкъты сизни сёзюгюз.
Мен, бери келип, сизни кёрюрню унуттум,
Кёп жылагъандан, кёз тамырланы къуруттум.
Къайгъы кюнюмде чакъкъан терекке
къарадым,
Боз туманлагъа жюрек сарыуумму сарнадым.
АСАЛНЫ КЕШЕНЕСИ
Абайланы Асал, белгили мараучу, жыр
устасы болгъанды. Аны бла сёлеширге,
оноууна тынгнгыларгъа Дюгерден, Дагъыстандан, Чеченден, Тау- Артындан да ке­
лип, ай туруп, эллерине къайта болгъанды­
ла. Хызны-Башында Асалны-Къош-Орну
деген жерде, жюз атламдан атып, ол элекни
ортасына тийдиргенди. Дюгерли Эсен:
- Асалча, тюз ата, аныча жырлай билсем эди, дунияда андан уллу ырысхы излемез эдим, - деп, «Ай-Суу» деген жыргъа
тынгнгылагъандан сора уа: - Асал, не сюе
эсенг да, тиле менден. Сангнга бир зат берлигим келеди. Сени шу жырынг бек магъаналыды, - деген эди Эсен.
- Да жырны багъасымы барды?! Ол
адамны, затны да ёлюмсюз этеди. Къая л а
оюлсала, суула таркъайсала, мал, адам
къырылып, жокъ болсала да, жырны тамыры къыркъылмайды. Не кёп ёмюр ётсе
да, жыр, таштан, таудан чыгъып, адамны
къулагъына жарашып къалады. Жырны
башы Ай-Суу эди, алай артта ангнга башха
ат аталгъанды. Аны магъанасы уа былайды: нарт Ёрюзмек нёгерлери бла таулада
айлана келип, Уштулудагъы кезлеуден
къош ууучу бла бир ичип: «Ай, суу а! Не
иги суду! Нартны занын къалдырлыхты!» деп тангсыннгандан сора, Къарашауай,
Сюнгнгюлчю, Сибилчи эм башха нартла
да иче келип, тамашагъа къалгъандыла.
Ол халда ауузда жюрюп, кёп кере айтыла тургъандан сора, бир тап, къысхаракъ
айтылгъан «нартзандан» «нартзан» деген
сёз жаратылып къалгъанды. «Нарзан суу»
ючюн даулашыу а барады.
«Ай суудан ичерге барабыз. Аны къа­
тында олтуруп, аякъларыбызны балчыгъында солутуп келебиз», - деп, таулу л а
эртте заман лад а ары жюрюп тургъандыла.
Къойчула алайтын, Тау-Артына ауаргъа
хазырланып чыкъсала, Уштулуда эки-юч
кюн къалып, унутханларын, унутурукъларын да эслерине тюшюрюп, тап хазыр­
ланып кете болгъандыла.
Энди уа «Ай-сууну» аты, аны тепсеую
да унутулуп, «нарзан» деген сёзню тёгерегинде даулашып: «Бу сёз кимни тилинден
келген болур, аны къалай ангнгыларгъа
боллукъту?» - деп, бирден бирге айта, кюнлерин булжута айланадыла.
Дуниясында Асал юч къатын алгъанды. Биринчи къатыны, Урхотунланы къы­
зы, онбеш жыл биргесине жашагъанды да,
ангнга Тейри чирчик къондурмагъанды.
Ол къатыны да тургъанлай, жетмишжыллыкъ Асал, экинчиге дюгерли къыз алады. Алай, он жыл биргесине туруп, ол да
Абайланы къууандырмагъанды. Ючюнчю
кере, Асал Зарашхыда Ётчюланы Тууайны къызы А йсууну алады. Бир жылдан
ол сау сюекли жашчыкъ табады. Ангнга
Гиргокъ деп атагъандыла. «Сабийни тууары - къыйын, ёсери - тынч» деген л ей,
жашчыкъ терк окъуна ёсюп, уллу болады.
А тха мынер Гиргокъкъа жыйырма беш
жыл толгъанда, Дагъыстаннга барып, ызкъылыкъ кёрюп, бусурман диннге кирип,
атасына, ж ю з онбешжыллыкъ Асалгъа
айтханлыкъкъа, ол, жангнгы диннге къайтышмай: «Мени бир аягъым - тёрде, бир
аягъым - кёрде. Энди мени къайсы дин
316
да не жериме жарар дейсе. Кесинг кирген
эсенг, жюрегинг къабыл этип алдынг эсе,
ахшы эткенсе», - деп, атасы сёзюн айталгъанды.
Атасыны сёзю бла, ыразылыгъын да
алып, экинчи жыл Абайланы Гиргокъ
Мекка-Мадинагъа барып, хаж и болуп
къайтады. Ангнга энди Гиргокъ хажи деп,
уллу сый, намыс да берип баш лайд ыл а.
Ёмюрлюк Хазна-суугъа, «Хызны
дон» дегеннге ыразы бол май, дюгер л иле
бла даулашып, кеслери да бизни халкъ­
ны тамырындан, алан учхунларындан,
жайылгъанларын ангнгылатады. Ж ю з
отузбешжыллыкъ Асалны ёлгенин билгенде, къоншу халкъладан таныш бийлери, келип: «Асал кишини обасы белгили
болургъа керекти, ёткен-сётген да къайта
турурча, ж олну жанында асыралсын, дегенни айтадыла.
- Ол болсун. Ол заманда Асал ки­
шини аты унутулмай, кёп ёмюрлени айтылгъанлай турур. Кешенени къатында
боза ичилир, ариу сёз айтылыр, адам­
ла сагъыш да этерле. Акъыллы, жигит
Асалны: «Уручугъа сёз нёгерлик этме»;
«Эрге жолукъсанг, эришхенликке да хата
жокъ»; «Ырхы ызны кёре эсенг, теркирек
ёт», дегенча сёз тутушларын унутмазгъа
кюреширле», - дегенни айтхандан сора,
жюзден артыкъ киши дорласынла бла боз
сылау ташланы келтирип, ууатып башлайдыла. Аллай таш л а огъурлулукъкъа
саналадыла.
Асал киши ёлген кюнде окъуна, Эсенни
къамасын белинден тешип алгъандыла.
Къаманы ол кече-кюн да белинден тешмегенди, аны аллай бир багъалап жюрюткенди. Кешенени ишлеген кюн: «Иги
эслеп къара - хунасыны къалынлыгъы,
аны къамасыны сабындан алгъасы тенгли
экиди. Ол а, къаманы узунлугъун, хуна­
ны къалынлыгъы бла ёнчелесе, ёмюрден
ахыргъа дери унутулмай, эсте къаллыгъын
чертеди», - дегенди уста.
Къызылла 1942 жылда кешенени башын топ бла уруп чачмасала, башында юч
къаты ташы бюгюн да турур эди.
Огъурлу, асыллы адамыбыз, Асалкишиге ишленнген кешене, ТашлыТаладан ёрге баргъанлай, жолну жанында
сюеледи!
Жетмишжыллыкъ Гюзюланы Жамалгъа:
- Кешене кимники болгъанын, ким­
ге, къачан ишленнгенин билемисе? - деп
сордум.
- Оллахий, ол аууз, Хазна сууну эки
жаны Абайланыкъы болгъанын билеме.
Абайланыкъыла анда кёп ат, тууар, къой
сюрюуле тутханларын да унутмагъанма.
Алайда жау-бишлакъ жараштыргъанда
Абайлары эдиле. Кешенени сол жанына,
Къызыл къаяны тюбюне къарасанг, Догучаланы бау орунларын да кёрюрге боллукъту. «Догучаланы тауукъларыллай,
жайылып къалдыгъыз да», - деп да, Абай­
лары ол тукъумну алайдан къыстагъандан
сора айтхандыла.
ГЮДЮРГЮ
«Не сёздю бу? Аны ким, къалай ангнгыларыкъ болур?» - дейдиле.
Этезланы Зулкъайны, Сарбашланы
Къаншауну экинчи къатынындан жашы
Мажит айтхандан (1964 жыл) хапар берейим.
«Уо, Гюдюргю, уа жаным, къалайдаса?
Урходук таштан уллу юй салгъанмыса? » деп сорса жолоучу, ол а: «Мени юйюм Усходур ташны къатындады. Мен мыннген ат
къаыкъты», - деп, уллу тартып жырласам,
къаяланы ойт-ойт тауушлары кёпке дери
къатланнганлай тургъанды.
Жыр танг кесекти. Аны барысын да
мен бери жазмайма. Мухаммат айтханлай,
«Гюдюргю», деп, ол жерлени къоруучусу
болгъанын, ангнга адамла ийнаннганларын ангнгылатама.
- Усходур деп ташха нек айтхандыла? дегенимде, ол а:
- Аны юсю, къотурла кибик, дубурла­
дан толуду. Аладан тутуп, аякъланы да
бекден-бек орната, юсюне мынсенг, кёлюнге ахшы оюмла келмей амалы жокъ­
ту. «Усходурну» да сорлукъ болурса. Ол
таш балта бла жонулады, сууда батмайды,
ичине суу жутмайды. Кеси да, урходукча,
боз бетли болады. Къызгъан кюн ангнга
олтурсанг, аурууунг кетеди. Аны чанагъа,
арбагъа салып ташыргъа тынчды, женгнгил затты, - деди Зулкъай.
Келген адам Гюдюргюде мени табар.
Айтханыммы къалдырмайын ташха жазар.
Таш юйюмде - боза бла арпа гыржын,
Иче туруп, темир салып, иги къыздыр...
317
Андан бери отуз жылдан артыкъ заман
ётсе да, Аккайланы Хамза бийни къол ызлары тийген ташны барып кёрюрге, къа­
тында сюелип бир кесек турургъа итиннгеним кетмейди.
Бардым, Аккайланы Абдуллахны,
Кючмезланы Тахирни, Гилястанланы Барисни шагъатлыкъкъа алып, къууанып
бардым арттаракъ.
Къалай сукъланчлы жерди Гюдюргю!
Кенгден къарап, кюннюм жаны бла ётюп
бара, анда аллай жер барды деп, биллик
тюйюлсе.
Къысха айтыргъа амал жокъту, узуну­
ракъ тартып кетмей, бир бёлек сёз:
- Да, неси къыйынды? Айыу, бёрю ж е­
тер жерден тыйсакъ, жетишалсакъ, - деп
жууап лады ол.
- Колхоз бла ортагъыз къалайды? деп, терениректен тутуп сордум.
- Оллахий, не айтыргъа да билмейме.
Аты колхоз болгъанлыкъкъа, сыфаты атсызды. Энди бичен ишлеп башларыкъбыз.
Малгъа да къарай, дырын да болдуруп, гебенле къалай тебрегенде, ашыбыз-сууубуз
къолайлы болургъа керек эди да, кесибизни
къолубузда не бар эсе да, аны ашарыкъбыз,
ансы оноучула бизге эткен хайыр боллукъ
тюйюлдю. Биченни уа кёбюсюн колхозгъа,
азын - кесибизге, - деп, кюлдю.
- Ахча бла уа къалайсыз?
- Тейри, аны биз хазна кёрмейбиз, деди Сафар.
- Колхоз деген затны кетерип, фир­
ма къурап, этни, сютню жаратып, ишни
алай бардырыргъа онг болса, унармы эдигиз? - деп сорду «Чирик кёл» фирманы
башчысы.
- Ол аман болмаз эди. Алай, адамла
къоркъкъан этедиле. Кеси къарыуубузгъа
ийнаныулукъ къалмагъанды. Орталыкъкъа деп, юйренип къалгъанбыз да, «кесибизники болсун» дерге базынмай жашайбыз. «Бала заманымдабир къоркъкъанма
да», - деп, тауукъ айтханлай, къоркъуу
бизден кетмей турады, - деди малчы.
Сора, атына мынип, огъарлакъ тизилип
баргъан якла таба угъай, къыркъыллыкъ
къойланы алларына кетти.
Усходур-Таштан тансыгъыммы да
алалмай, аны юч къулач бийиклигин да
ёнчелеп къайтып, Хамза-Бийни бармакъ
ызларын излей тургъанлай, Абдуллах:
- Кел, межгитни кёргюзтейим. ХамзаБийни сын ташына да къара, - деп оюмлай, межгит болуучу юйню къатына бардыкъ.
Онбеш атлам узунлугъу, жети атлам
эни болгъан таш юй межгит болгъанды.
Аны къалын къангнгаладан этилген эшиги энди ачылмайды. Ичиндеги мушхутну
тёгюп, тышына атсанг, ж ю з бла жарым
гектар жерни къандырыр. Шёндю да, аны
ичин тазаласа, адамлыкъ, диннге ийна­
ныулукъ къайтып келлик сунаса. Арлакъдагъы юйлени да, башларын жапсанг, жа­
шап къалыргъа боллукъту.
Гюдюргюню ныгъышында олтуруучу
Аккайланы, Гыжгыланы, Трамланы, Ги­
лястанланы, Газаланы огъурлу кишилери
эсиме тюштюле. Тёредеча, дууа да тутуп,
огъурлу адамларыбызны къабырларына да барып, сын ташларын къолум бла
«О, Баян Таш, Къарачайны кёргенмисе?
Ныгъышында акъыл сёзюн эшткенмисе?
Акъ булутха къарап тургъан къызы, келип,
Кезлеу суу ичиргенин билемисе? »
- деп, эж иу этилген жыр да Гюдюргюде,
У сходурну къатында жаратылгъанды.
Алай тюйюл эсе, Чегем жанына кетип,
Келеметланы Къундузну Омар къатыннга
алып келгенден сора, он жыл озуп, жаш
туугъанда: «Мокъалагъа жан тууду, къа­
ра кишиге хан тууду! Бал, мижаги сууупту», - деп нек айтхандыла да? Зан-Тууду
жаратылды андан а!
Гюдюргю! Жомакъны, жырны да чыкъ­
къан жери бош къалмаз. Алгъыннгы ту­
къум л аны жашлары, къыз л ары да келип,
бийикбаш юйле ишлеп, Аланды кезлеуден
ичер кюн да жетер!
Техтир-техтир сюрюлген арпа, будай
сабан ызланы кёрдюм. Ол сабан л а шёндю чалыннган этедиле. Андан тёбенирек,
тёш жерледе уа якла - къаты аякълы мала
кютедиле. Гюдюргюню къышлыгъы, жазлыгъы да бир жетижюз гектар болур, аман
чырпылары да болмай, файдалы жерле.
Бийикледе отлай тургъан къойла кёрюнедиле. Аладан да ёргерек, Къызыл къаяны
ырбынларында уа акъ эчкиле, жарым минг
чакълы болурла, жайылып отлайдыла.
- Ала кимникиледиле? Не кёпдюле! деп, сейирсинип сордум Къулийланы Сафаргъа.
- Иелиледиле, - деди ол. «Кесиммикиледиле», - дерге уауялды. Огъесе, алгъынча, къоркъаракъ болупму ынтырылды?
- Къырал малгъа да къарай, ууакъ
аякълыланы ызларындан айланнган къыйыныракъ тюйюлмюдю? - дедим биягъы
мен.
318
сыладым. Ала Урфо таштан, ашыкъмай,
ёмюрге, адамла келе-кете турурча, ишленнгендиле.
- Абдуллах, кёп-аз кёрген эсенг да, эсли
адамса. Бу элден герман урушха ненча адам
кеткен болур эди? - деп сордум.
Секирип, думп болуп кетерикча тур­
гъан Макъа ташны юсюне минип, уруштан
къайтмай къалгъаланы атларын айтып
баш лады:
- Аккайланы Азрет, Сагъыт, Салых,
Сафар, М ухажир, Юсюп, Апиа, экин­
чи Азрет, Жюнюс улу Асхат, Барисбий,
Бузжигит, Ибрагим, Исхакъ, Камил - бу
жигитле эмиликле тыя келген батырла эди­
ле. Гыжгыланы Мутай, Мухтар, Суфиян,
Нуху, Зулкъарний эм Газаланы Мустафа
бла Мухаммат... - деп, санап башлады да,
жыламсырап, кюннюм жанында Шаухунаны кёргюзттю. - Алайдан къарап, къартла
бла сабийле сыртларына жюкчюкле кётюрюп, алларына сюрюп баргъан къызыл
аскерчилени эсине тюшюрюп, бир ариу
къыз эртте, юч кечени жылай кетип, те л и
болуп, агъачха кетип къалгъан эди. Бери
келсем, ол къыз эсиме тюшюп, бир жыламай болалмайма, - деди.
Нарт батыры кибик, Абдуллах кесини
былтыр ёлген къызы Халиматны сагъыннганда, Тахир бла Барис мудах болдула.
- Къалала кибик кишиле женнетли болсу нл а. Сафаргъа мен айтхан сёзле эсинге
тюштюле эсе, сен ангнга къалай къарайса? - деп сордум ангнга.
- Аны юсюнден мен былтырдан бери