Асмаран - 25

дуппургъа кетип къалгъанны тюкке да
кёрмегенди.
Ол юч батыр - Бий-Солтан, Ж юнюс,
Хамзат келе-келип, Сауту башынла тохтагъандыла.
Къазакъла, Ышкантыгъа, башха эллеге
да кирип, юйлени тинтип, тапханларын
тонай башлайдыла. Тиширыу къычырыкъла, сыйытла эштиледиле. Ол зорлукъ
кеслерине къажау боллугъуна, къазакъла
жарсымайдыла. Къазакъладан ёлгенлери
да кёп болду, алай жюзге ж ууукъ аскерчи, ызларындан болуп, тёгеректен алдыла.
Экинчи кюн ала къолгъа тюштюле. ЧегетЭлни башында, Мысакаланы Хажи-Мырза
асмакъла къурдурду. Алты кюн ёткенден
сора, халкъны насыбы ючюн кётюрюлген
батырладан ючюсюн асарыкъ жерге къарт,
жаш, къатын, къыз да жыйылдыла. Юч
жигитни да, асмакъ къурукъланы къатларында ёрге сюеп, Мысака улу жыйылгъанлагъа былай айтып сёлешеди:
- «Жамауат, сиз былагъа жан аурутуп
кюрешмегиз, быланы барды-жокъту деп
да эсхермегиз. Динни, Аллахны, патчахлыкъны тюз тёрелерине, ырахат жашаугъа
къажау сюелгендиле. Быллайланы жер
башындан ж окъ этмесек, бизге жаш ау
жокъту. Таулуланы Бий-Солтан, Тетиуланы Хамзат, Къазакъланы Жюнюс, Ал­
лахны тюз жолундан тайгъанлары ючюн,
бизге болушургъа келген къазакъ аскерни
къыргъанлары ючюн, жаханимли болсунла!»
Алайынлай, кёзбакътырып, Тетиуланы
Хамзат, адамланы ичи бла къачып башла­
ды. Къабартукъланы буруууну башы бла
къутулуп баргъан лай, ушкок л а атылды173
ла. Ол алайда къапланды. Келтирдиле да,
ёлюгюн асмакъкъа астыла.
Ж юнюс, алашаракъ тири киш и, бир
да къоркъмады. Халкъны аллында таукеллигин тас этмеди. Кюннюм къаялагъа
къарагъанлай, асмакъны тюбюне барып,
тохтады.
Бий-Солтанны чабыр баулары тап къысылып, Сукан-суу бойнунда отха ургъан
бёркю да башында, эки къолу артына
байланып, ол мен кёрген къара къамасы
уа - белинде жокъ. Эмен таханла кибик,
къарыулу бутланы юсюндеги чархы, бу
адамны уллу кючю болгъанына шагъат
эди. Кенг кёкюрегини сол жанында акъсыл
чепкенини жыртылгъан жерчигин эсле­
дим. Баян, алайгъа сюнгнгю тийген болур
эди, къан къатып кёрюндю, «аны жоярла
деген зат» эсиме да келмей эди. «Шо, аны
къолу бош болуп, къара къамысы бла ычхынса эди», - дедим кеси кесиме.
Хажи-Мырза, келе келди да, арлахтагъы
асмакъчыгъа: «Ас!» - деп кёзю бла билдири. Асмакъчы ючаякъны салды да, БийСолтанны аны юсюне мындирди. Бойнуна
жыжымны илгигин салды да, артха тур­
ду. Къарап къарагъынчы, шиндик, БийСолтанны аякъ тюбюнден тайып тюштю.
Ауур киши такъыйкъаны ичинде, аягъы
жерге жетмей, тагъылгъанлай къалды.
Халкъ гюрюлдеди, сыйыт эштилди, таула
къазан таууш эттиле. Аны сан лары къалтырагъанча кёрюндюле, аякълары тобукъларына дери жыйылдыла, билеклери тыкъ
болдула. Къарыулу санла, ёрге жыйылып,
жыяча энишге тартылдыла. Жип юзюлдю
да, Бий-Солтан жерге жыгъылды. Къазакъла да къатыш болдула. Ушкок тауушла
чыкътыла. «Жиберигиз, ит малгъунла!» деген къычырыкъла эштилдиле. Сауутсуз халкъ не этерик эди. Акъла, тёгерекни
алып, тохтадыла. Асмакъчыла жангнгыдан къармаштыла. Ж аханим итлерини
тюбюнден къутулгъан жугъутур кибик,
башын ары бла бери силкти. Кёрюп тура
эдим, жыжым буугъан жери къан юйюшгенча болду. Бети къаралып, къайнагъан
къан алыкъын ызына саркъмагъанды. Бир
кесектен ариу нюрю бетине келди, кенг
кёкюреги андан да эркин кёрюндю. А з
тыйгъычы болмаса, атылып кетерге хазырча кёрюндю. «Ол къутулду. Энди аны
тыярыкъ жип къайда! Аллах болушханды
тулпаргъа!» - дедим ичимден.
Биягъы бий халкъкъа айланып сёлешти. Аны сау къалыргъа жарамазлыгъына
жыйылгъанланы ийнандырыргъа кюрешти. Асмакъчылагъа экинчи кере асаргъа
буйрукъ берди. Къайдан эсе да, жип табылды. Алайгъа къазакъла бютюнда кёп
келдиле. Адам л аны асмакъладан иги да
кенг къыстадыла. Бийсолтанны экинчи
кере ючаякъкъа мындирдиле, бойнуна илгикни атдыла да, жипни къаты тарттыла.
«Хы!» деген заманда, шиндикни уруп, тайдырдыла. Эки кёзюме къан чапты, жюрегим къалтырады, тамагъымда бир зат
тыгъылгъанча болду.
Алайына, топча жуммак болуп, ёрге
жыйылды да, сора, тюз, чабакъ кесин ыргъакътан къакъкъанлай, битеу санларыны
къарыуу бла ж ипни урду. Ол къарыу ну
кютюралмай, жыжым юзюлдю. Биягъы
Хажи-Мырза, болгъанны аманын къуя,
асмакъчылагъа къутурду. Халкъ къозгъалды. Тёгеректе жыйылгъанла аны къутхарыргъа умут эттиле.
«Жиберигиз, мурдарла! Ычхындырыгъыз аны, Аллах сизни урлукъла!» - деди
халкъ, къаугъагъа къалды.
Андан атлыла ёрге-энишге чабыштыла. Бютюнда къарыулу жип келтирдиле.
Андан сора жыжымны, эки къат этип, не
юзюлмезча, не ычхынмазча эттирип, жаш­
ны ючюнчю кере астыла. Бу жол, билген
болур эди тулпар жоймай къоймазларын,
къагъып да кюрешмеди.
Таулуланы Бий-Солтан, керти тулпар,
душманлагъа кесини къарыуун, кючюн
кёргюзтюп кеткенди. Ол къара танымагъанды. Алай, Россейде, Дагъыстанда,
Къарачайда, Чеченде эм Тау Артында да
кёп кере болгъанды. Тюз ниетли, ариу къылыкълы, терсликни кёрюп болмагъан, зал им л икни эзип тургъан, къара халкъны
башына бош болуп кёрюрге ашыкъкъанды.
Аны ючюн жанын бергенди.
ккк
Бу хапар, Таукенланы Ахыя айтханлай
жазылгъанды. Ахы я эм ол сагъыннган
Бий-Солтан, Хамзат, Жюнюс, Лениннге
эм аны партиясына ышанып тургъанлыкъ­
къа, жашау ала умут эткенча тюрленмеди.
Ала онтогъузунчу жылда сау болсала эди,
артта алагъа Къабартукъланы Къырымны, Таукенланы Окъупну кюню келир эди.
Аланы уа Бетал Калмыков, «троцкистлеча» кёргюзтюп, жойгъан эди.
174
ЖЫР КЪАНАТЫ
«Тейри къылыч» телевидения бериуню июнь айдагъы 1975-чи жылда кезиулю
чыгъыуунда мен Мёчюланы Кязимни бир
бёлек затыны юсюнден айтып, шагъырей
эткен эдим.
Бизни сёзюбюзню эштип, Кёнделенде
жаш агъан Бийчеккуланы Ахмат талевидиниягъа къагъыт жазгъанды. Анда
былай айтылады: «Мени анам жангнгы
келин заманында, Кязим ангнга арауан, от
къысхач эм тегене къыргъыч этип берген
эди. Арауан бла къысхач Орта Азияда тас
болгъандыла, тегене къыргъычны уа анам
бери алып келгенди. Керек эсе, биз аны
музейге берир эдик».
Андан сора, мен ары бардым, ол къагъытны жазгъанны кесине жолукътум.
Къыргъычны къаллай болгъанын билирге ашыкътым. Бийчеккуланы Абдуллах
бла Ахматны юйлеринде къонакъ болуп,
къыргъычны, назмучу, акъылман Кязим
кеси ишлеген къыргъычны, къолума алып,
хапар сордум.
Мени сарыуум къанмай, «терк айт», деп,
ашыкътырлыгъым келе эди.
Тегене къыргъыч, къанатлы кёкте учханча, жортуп баргъан жугъутургъа ушайды. Бийчеккуланы Махайны къатыны
Асиятха, келин заманында:
- «Огъурлу юй бол, толу юйюр ёстюр,
жашаудан къууан. Бу затла сени къолунгда
ёмюрге дери къуллукъ этсинле!» - деп, бу
тегене къыргъычны, арауанны эм къысхачны сексен жыл мындан алда, Беккини
жашы Кязим берген эди.
- Мечиланы Бекки Бийчоккуланы Махайгъа къалай жууукъ жетеди? - деп Ахматха сордум.
Бийчеккуланы Махайны атасы, АсланГерий, Беккини ортанчы эгечи Келеханны
жашыды. Махайны атасы, Аслан-Герий
эгечтен, Кязим къарындаштан туугъанла
боладыла. Бапыналаны Гулакны къызы
Асият а, чырайлы, ариу тилли келин бол­
гъанды да, Кязим аны бек багъалы кёр­
генди. Кязимни кесине да, хурметлилиги,
ариу тиллилиги ючюн Асият, атын жашырып, «Алтын-хажи», деп атагъанды.
- Ол юч заттан сора уа, Кязим сюйген
келинине абери берген болмазмы эди? деп сордум.
- Мени анама саугъагъа ариу, тузур бла
ишленнген тапчан бергенди. Тапчан, биз
кёчкенде, Кёнделенде къалып, юйге уа чер­
кесле кёчюп, Абдуллах бла Ахмат Къыргъызстандан къайтып келгинчи тургъан­
ды. Черкесле элден кете туруп, тапчанны
эм бир къауум затыбызны, кеси адырларын
да къоюп кеткендиле, - деди Ахмат.
Энди уа Кязим Асиятха саугъагъа берген
тапчан бизни музейни литература бёлюмюне тюшхенди. Энди ол биздеди.
Андан сора да Ахмат былай айтты:
- Анабыз Къазакъстанда ашарыкъ,
айран керек болуп, кёп алтын, кюмюш
затла сатханды. Ачтан, жаланнганчтан
да къыйналгъанбыз. Алай, ма бу тегене
къыргъычны уа, тас этмегенлей, бери,
Кёнделеннге алып келгенди. «Бу огъур­
лу затты, огъурлу адамны къолун дан
чыкъкъанды, не затыгъызны тас этсегиз
да, муну къаты сакълагъыз. Бу Алтынхажини къол ызыды!» - деучю эди анам.
Ол кеси да, 1974 жыл ёлюр кюнлеринде,
кюбюрчюгюнден чыгъарып, къарай туруучу эди», - деди Ахмат.
- Сау болсунла, атлары унутулмасын
бизни аталарыбызны, аналарыбызны. Не
къыйынлыкъ кёрюп, къаллай ачлыкъ сынагъан эселе да, миллетке керекли затланы
бир азчыкъларын сакълаялгъандыла.
- Жомакъ, хапар, жыр айтып, бизни тилибизни, адабиятыбызны, культурабызны
ёстюрюрге себеп болгъанла: Бийчеккула­
ны Махайны къатыны Асият жашларына
дагъыда айтханды: «Атагъызны суратын
къаты сакълагъыз. Ол Алты н-хажини
атасы Беккиге бек ушайды. Тюз кеси кибикти!»
- Бюгюн биз, Асият саулукътан, уллу
акъылман - Кязимни юсюнден бир къауум
керти зат эштип, аны къолундан чыкъкъан
адырны тутабыз.
- Ким биледи, дагъыда Беккини таныгъанла, кёргенле иш бар эселе да, ол су­
ратны кёрюрге боллукътула.
- Къарагъыз суратха да: бек ариу, къудуретли кишиди. Махай Беккиге, неда Бекки
Махайгъа ушаш киши болгъан эсе, Махай
бла Кязимни да ушаш жерлери бардыла.
Махайны кёз л ери, мангнгылайы Кязимге
ушайдыла. Алай эсе, Беккиге жашы да бек
ушагъанды.
- Энтта да Кязим назмучуну бир къол
ызы табылды.
- Хыйсап этип къарасанг, ж угъутур
башха ушагъан, тегене къыргъычны иш­
леген заманда, Кязимни эсине «Жаралы
жугъутур» деген поэманы жазаргъатюш­
хен болур эди, деген оюмгъа келесе.
- Бу гитче затчыкъны, миллетке бек
уллу саугъа болуп табылгъаннга санайбыз.
175
кязим
Ташла кибик келелле,
Кёкню кюйсюз бузлары.
Ырхы тюбюнде къалдыла,
Жакону ариу къызлары.
Огъары Чегемде Акъболатланы Жакону
юйюн ырхы басханда этилген сарын.
Жазыу кёкте тартылгъан...
Жарлы Амынат - кёз гинжим,
Зарауатха тёзалмай,
Жар тюбюнде эзилдинг.
Чегем элни башындан,
Кезиусюз буз жаугъанды.
Таш-топуракъ къалмайын,
Жаколагъа аугъанды.
Жарлы Жако, тынчай сен,
Сабийлей чалгъы тишеген!
Ырхыгъа къарыу этмединг,
Аллахтан себеп излеген.
Къоншу элледен келелле,
Юйюгюзню чачаргъа.
Жако къарыу тапмайды,
Къызларын алып къачаргъа.
Чегем бойну къалмайын,
Акъ ырхыдан толгъанды.
Онеки жан, тамам бир кюн,
Шейит ёлюк болгъанды.
Холам тарына, Басханнга,
Къууугъун атлыла кеттиле.
Чегемни жарлы халкъына
Бу къара кюнле жеттиле.
Шейитлени башлары
Сабыр-хажи - Малкъарукъ.
Шейитлеге берсин Аллах
Къыямат кюн бет жарыкъ.
Сени жауунг къарагъаед,
Чегем бойнунда болгъаннга.
Жакону хапарын айтыгъыз,
Къыйынлыкъны соргъаннга.
ЮЧ-КЁКЕНДЕ КЪУУАНЧ
Бек алгъа белгили эки-юч тарих: ЮчКёкен эл болуп жашагъанлы, ненча жыл
ёткенин билген къыйынды. Скифлени,
сарматланы, алан л аны, гунланы, хазарланы, болгарланы, къыпчакъланы заманларындан бери да къууанч, той да, бушуу,
къайгъы да бери ж ол таба келгендиле.
1943 жылда, къарачайлыланы кёчюрген
заманда, былайда жылаялмай, сытыла
тургъан анала, ёкюрген тууарла, макъыргъан киштикле, улугъан итле къалабатыкъ
кюнню эсхе тюшюргендиле. 1991 жылда
24-чю майда уа, Ата журтларына къайтып
келген къарачайлыла, жангнгыдан толу
эркинлик берилгенине къууанч этип, уллу
топ ойнаучу талагъа жыйылгъандыла.
Мында 20 минг адам, Ельцинни тюз оноууна алгъыш этип, эртенликтен ингнгирге
дери тургъандыла. Анда, Черек районну
биринчи секретари Тюменланы Мурадин,
«Тёре» жамауат биригиуню келечилери:
Зокаланы Зейтун, Занкишиланы Ибрахим
эм бу хапарны жазгъан да болгъандыла.
Жюрегим къууанчдан толуп, кёкте аэропландан ахтыгерийле бла секирип келген,
амманы мамукъ тёшегине секиргенлей,
къарачайлы жаш лагъа къарап тургъанымлай:
- Бу къууанчны Черкесск шахарда нек
этмегенсиз? - деп, «Алан» жамауат бири­
гиуню эгени (сёлеше, оноу эте, ахшыны,
аманны да айыра билген, жигитлиги, чёрчеклиги да болгъан адамгъа «эген» деген­
диле. Бу ариу сёз тилибизге кирип къалса,
ахшы эди) Алийланы Солтаннга сордум.
- Анда къарачайлыла аздыла. Халкъ­
ны ары чакъыргъандан эсе, хар районда
бёлек жыйылыргъа оноу этилгенди. Бю­
гюн къарачай районланы барысында да,
быллай бирер адам жыйылып, къууанч
этедиле. Ставрополь крайны шахарларыны
атаманлары да (шу ариу тюрк сёз оруслулагъа къалай кёчген болур?) мындадыла.
Ала бизни бла уллу шуёхлукъта жашайдыла, - деп жууапладыла.
Айбат кийимли, эрге барлыкъ къызла
аналары бла, аланы къатларында уа къа­
тын аллыкъ къарачайлы жигитле, ат байлаучула кибик, айтылгъан сёзге тынгнгылайдыла. Аланланы заманындача, гитче
уллугъа тынгнгылап: «Къыр - къырына,
суу - ызына!» -дегенлей, адамла бир бирини сёзлерин эштедиле.
- Бу къадар адам, Гите Къарачай район­
ну эллеринден бери нек жыйылгъандыла,
ала мында не излейдиле? - деп, сорлугъунг
келеди.
Ол сёзге Алийланы Солтан жууап этерикти. Ангнга бир тынгнгылайыкъ.
- Алтынлы, кюмюшлю, батыр Къарачай!
Бюгюн бизге къууанч келген эсе да, жыларыгъым келип, кёлюм ёрге ура турады.
176
Тёгерегиме къарайма да, жюзжыллыкъ,
огъурлу бетли къартларыбызны кёрмейме.
Сёзюммю уа неден башларгъа билмейме.
Къартларыбыз, замансыз кетип, эркинлик
берилген кюнню нюрюне къараялмадыла
эсе да, аланы орунларына сиз жашагъыз!
Бир-биригизни къаты тутуп, башыгъызны ауан эттирмей турургъа юйренигиз. Бу
гелеулю сыртлада ат ойнатхан кишилени
жашлары! Адам, дуниягъа жаратылгъандан сора: «Мен бу ариу жерге не къошалырма, аны юсюнде жаратылгъан жанланы
жюреклерин къыйнамай туралырмаммы?» - деп, кесине сорургъа керекти. Сиз
болмасагъыз, къырларыбыз, тауларыбыз
да ёксюз болуп, сууларыбыз да таркъайып,
жерибиз да къаран къалып, къанатлыла
даучмагъанлай, къурт, къамыжакъ да жаратылмай къаллыкътыла! Кёрдюгюзмю,
быйыл дунияны башы ууланнгандан, къарылгъачла Кавказгъа да келалмай къал­
гъандыла. Адамлагъа дарман жарашмай,
жерни тымы тозурап, алмалы, кертмели,
гагулу агъачларыбызны жемиши къуруп
къалды да! Ол алай нек болгъанды? Мо­
лотов, Шверник, Суслов, Берия кибик бузукъбашланы адамсызлыкъ хаталарындан кёп миллетле жокъну орунунда болуп
къалгъандыла. «Биз тутхан ызны хатасы
жокъ эди, партия аман тёреге айланнганды ансы», - деп, ала, партияны терслей,
партия уа: «Бизге келген палах бир къауум
аман адамны хатасындан болгъанды, ансы
партия тюз барады!» - деп, Ленинни къо­
лун да алгъа узатып: «Коммунизмге энди
жеттик!» - деп, Хрущев, Брежнев, Чер­
ненко кибик хамашхарла, дунияны тюбюн
башына айландырып къоярыкъ сауутну
чыгъаргъандан башха, абери билмегенлей,
къаллай кюнню жеттиргенлерин кесигиз
кёрюп турасыз. Жетмиш юч жылдан бери
халкъланы эзип, битеу дунияны ырбыннга
тыйып, жашаргъа къоймай тургъанла, энтта да: «Бираз тёзюгюз, хар зат да тап бола
турады. Иги, хайт деп ишлеп, огъурлу ж а­
шауну болмагъа къоюгъуз. Коммуниистле
болмасала сиз къырылып къаллыкъсыз!» деп, Нишанов, Лукъянов, Рыжков кибик
бир къауумла, энтта да алдап, халкъны
аркъасына мннип турургъа кюрешедиле.
Къалгъан халкъла ючюн мен айталмам,
алай къарачай-малкъар халкъны атындан
а: «Ельцинни, Хазбулатовну эм Назарбаевны ызларындан барыгъыз!» - деп, базынып айталлыкъма. Бюгюн биз не халланы
кёрюп турабыз! Тау Артындагъы халкъла
бир бирлерин къырып, Орта Азиядагъы
бусурманла бычакъла, балтала кётюрюп,
12 Заказ № 131
Балтика тенгнгизни къатындагъы халкъ­
ланы орус лул агъаюскюрюп, гагауузлуланы, кърым татарлыланы, немецлилени,
жерлерине къоймай, аскердеги жашларыбызны къолларына сауут берип, аталарын,
аналарын къырдырып, къаллай партияды
бу!? «Угъай, алай болмасын, терс жолну
бармагъыз, тюзлюкню сакъларгъа керек­
ти!» - деп айталгъанланы уа, тутмакълагъа
атып, машинала бла бастырып, уу берип,
ёлтюрюп къоядыла. Адамла энди, эсли,
оюмлу болуп, кеслерин алдатмазгъа керектиле. Орус патчах, капказ халкъланы
къырып, жокъ этип, башха миллетни жаяргъа кюрешхенча, энтта да бизни, бир бирибизге юскюрюп, къырып, бу ариу жерни
башхалагъа бошатыргъа кюреше болурламы? Алдатмагъыз кесигизни, ахшы сёзню
аман сёзден айыра билигиз. Ельцин жанлы
болсагъыз, тюз болур! - деп Алий улу ма
алай айталгъанды.
Къарачайлыла, оруслула, биз да, ЮчКёкен суу бойнуна ма ол сёзлени эштирге
келген эдик. Ол сёзлени эштип тургъан
халкъ, ёрге сюелип, къарс урду, Ельцин­
ни аты бла Москвагъа алгъыш къагъыт
жибериуню тюзге санады.
Ол кюн Черек районну биринчи секретары Тюменланы Мурадин да сёз айтханды.
«Советское» деген сёзню Къашха-Таугъа
бургъанбыз, «Малкъар» деген ансамбль
къуралгъанды, Налжикде орамланы атлары тюрленнгендиле, кёчкюнчюлюкню
хатасындан къырылгъанлагъа Долинскеде
эскерме ишленирикти деп, ол затла кимлени хайырындан болдурулгъанларын ачыкъ
да айталмай. Шёндю да Чирик-Кёлню
аты «Голубойгъа» бурулуп тургъанын,
ол ариу жер жашларыбызны, къыз л арыбызны жашауларын бузуп, хатадан башха
хайыр келтирмей, республиканы оноучу
къуллукъчулары, аллай затларыбызгъа
къайгъырмай, жюреклерибизни жарып
тургъанларыны юсюнден а сагъыннган
да этмегенди. Къарачайда айтыргъа базынмагъан да, Къабарты-Малкъарда Тюмен улу Рыжков ючюн къол кётюрюрге
чакъырады. Районну башында тохтап,
аллай адам малкъарлылагъа бла къабартылылагъа игилик излемезин, ол энтта
да компартияны оюлгъан оноуларын ёрге
сюерге чакъыргъанын биз унутмазгъа ке­
рекбиз!
Сёз «Тёре» жамауат биригиуню башчысы Зокаланы Зейтуннгаберилгенде, ючкёкенчиле, къарс уруп, малкъар халкъкъа
уллу хурмет эткен лерин билдирдиле.
177
- Эгечлерим, къарындашларым! Къарачайлыланы бла малкъарлыланы къадарлары дуния жаратылгъанлы бери да бир
ызны, бир сырны барады. Анда, мында да
бизни бир бирибизден айырыргъа кюрешхенле бардыла. Алай, бара тургъан заманда,
биз бирге къошулмай боллукъ тюйюлдю.
Аны жашау кеси кёргюзтюп турады. «Биз
кёпбюз, къарыулубуз, акъыллыбыз. Малкъарлылагъа къаллай районла керектиле?
Ала не тюзлюкню юсюнден сёлешелле?
Алагъа маданиятны, хунерни да не кереги
барды? Тынч туруп, тапханларын ашап нек
жашамайла? » - деп, бизни бла тенг оноу
этерге унамай, къабартылыланы «Хаса»
биригиулери, Коков, Мамхегов да алагъа
къошулуп, жюрегибизни жарадыла. Къабартылыла бизден беш кере кёб а къалай
бла боладыла? Бизни жюз жыйырма минг
адамыбыз патчахны заманындан бери да
кеслерин «къабартылы» деп жаздырадыла.
«Таулу» деген атны ала да кёрюп бол май
къалгъан дуниягъа жеттик да! Эгечлерим,
къарындашларым! Алкъын бизни тарыхыбыз жазылып, «аланла» биз болгъаныбыз
тохташтырылып тюйюлдю. Сизде, бизде
да алимле халкъны тарыхын, маданиятын (культурасын) ачыкълар жаны бла
къаты кюреширге борчлудула. Аллай
ишлени кесибиз тамамламасакъ, башха
миллетлени адамлары (тюрк тилли алимле
башхадыла) бизни ол уллу жарсыуубузну жалчыталлыкъ тюйюлдюле. Биз бери
келирни аллында, Къабарты-Малкъарны
Баш Советини тёртюнчю сессиясы кесини
ишин бошагъанды. Анда малкъарлыланы
юсюнден адамыча жангнгыз биреу сёлешалгъанды. Ол а, сау болсун, Гюзеланы
Исхакъ, «Заман» газетни редактору эди.
«Саулукъ сакълау терсине айланып тур­
гъанда, халкъкъа билим бериу ултханы
юсю бла баргъанда, бакъчаланы тирликлери урланып тауусулгъанда, сюд, прокура­
тура, милиция да кёзбау бла ишлегенде,
махтау къагъытла, дипломла бериу, сыйлы
ат атау нек къалмайды? » - деп, ол алай сюелгенде, залдаолтургъан «роботла» уа, аны
жанлы болмай, «алгъынча болсун» деп,
къол кётюргендиле. Аллайла, энтта да,
халкъны Рыжковну жанына, компартияны къорууларгъачакъырадыла. Жыйырма
жетинчи, сегизинчи съездледен бери бо­
луп келген палахланы унутуп, энтта халкъ
коммунистлени ызындан болса - бек уллу
огъурсузлукъ ма анда боллукъту!» - деп,
Зока улу сёзюн бошады.
Андан сора, Къарачайда дин башчы­
сы, Байрамукъланы Абдул-Керим-хажи
сёлешти. Жашланы, къыз л аны туугъан
жерлерин, аталарын, аналарын сюерге
чакъыра, эндиги тёлю намаз этерге, ораза
тутаргъа тюзелселе, миллетни жашаууна
тюз келлигин, байлыкъ, берекетлик да бо­
луп турлугъун айтты.
Ахырында ол, къуранны юч-тёрт сурасын да окъуп, ёлгенлеге Аллахтан женнет,
къалгъанлагъа уа ажашмаз жолну тиледи
да, дууа туттурду.
Жыйырма минг адамны бирден къол
жайгъанлары, оруслула да ары къошулуп
(жалан бир коммунистни къолу кётюрюлмеди), бек хычыуун кёрюндю. Ол миллет­
ни уяннганы эди, къууанып, ата-анасын
таныгъан кюню!
- Ангнга энди не къошайыкъ?
- Бисмилляхий! - деп, Ельцин шуёхубуз
жанлы болуп, Къарачай, Малкъар да бир­
ден къол кётюрюрге керекбиз. Жолдашла!
Аллах болушсун!
30-чу май, 1991 жыл.
У У ЧУ Н У ЁЛЮ М Ю
Ботталаны Чабай деп, атхан огъу жерге
тюшмеген, эткен иши элекден ёткен, айт­
хан сёзю жюректе къалгъан, кюле-кюле
адамгъа жолукъкъан мараучу болгъанды.
Ангнга этилген сарнау Ботгаланы Даууттан
жазылгъанды. Ол - тарыгъыуду, сарнауду,
жюрекни тарайды. Бу зат Мечиланы Кязимники болгъанын да ол айтхан эди.
Сёз айтыргъа жеткенде уа,
Сёзюн артха алмаучу эди.
Жау аллына чыкъкъанда уа,
Къоркъуп, артха къалмаучу эди.
Эслеп, ойлап сёлеширге,
Бир уллу ишни эткенча,
Ойнай, кюле келиред,
Тойдан юлюшюн элткенча.
Ботталаны жигит Чабай,
Элибизде аллай аз эди,
Жигитликке жеткенде уа,
Ол кишиликке баз эди.
Эртенликте кёзлюк бла
Тау башлагъа къараучу эди.
Ушкогуну бурну бла
Жарлылагъа жараучу эди.
178
12*
Жугъутур этле юлешир эди,
Къыйналып тургъан юйлеге,
Баргъан жерде жол къойдура.
Элибизде уллу бийлеге.
Апсаты малы алдайды,
Сыртладан къолгъа чакъыра.
Ариу сабийлеринг да алайда,
Улакъла кибик макъыра.
Экини, ючню ёлтюрюп,
Жарлы юйюне къайтыучу эди.
Кийикле ёталмагъан ыранлада
Алларына чыгъыучу эди.
Ол кюн барыргъа сюймеди,
Ёлюрюн кёрюп тюшюнде.
Къатынынг Паша сытылады
Кёп ёксюзлени ичинде.
Кимге къарап, ёкюрелле,
Семизлей туруучу малларынг?
Ажал жеткенде, жарамалла,
Таула тыймаучу налларынг.
Къарда кёрюне баралла,
Эй, этеклеринг, женглеринг,
Кёзлюк бла къарап, излейле,
Жанынгдан сюйген тенглеринг.
«Мен ажымлы ёлюп барама,
Сиз сау къалыгъыз, саламат.
Къарындашларым, кёп жашагъыз,
Сабийле сизге аманат!»
Жаз, эртен чыгъып, жатыученг,
Таул аны башы хауада.
Кёп айтырынгнгы унутуп кеттинг
Халал тенгнгинг Шауагъа (Рахайланы).
Бызынгнгыны ариу къызлары
Менсиз таулагъа къарарла.
Узакътан келген къонакъла
Мангнга оноу сормазла.
Сабийлерин аманат эткенди
Туууп ёсхен элине.
«Ушкогумму беригиз, - дегенди,Байчо халал тенгнгиме!»
Элибизни башы батмакъта,
Макъала жырлай турурла.
Мени таныгъан нёгерле:
«Чабай къайдады?» - деп сорурла.
Tay-Арты элледе да,
Жигитлигинг билинип.
Тулпар кибик жюрюученг,
Къаялагъа илинип.
Къайры къарап, ёкюрелле
Семизлей туруучу малларынг?
Ёлюмню жолун тыялмалла,
Бузлагъа ёрлеучю санларынг.
Эртенликте эртте кетиученг,
Аллынга адам ёткюнчю.
Юйреннген ишин адам къоярмы,
Ёлюп, дуниядан кеткинчи?
Ёлген жерингде, къаркъ-къуркъ эте,
Къанатлыла да, чаукала.
Бушуу хапарны ким айтыр,
Татлыхан, Алтын, Даухагъа?
«Жаууну, къары да жауар, Деученг, - дуния ишин эткеннге».
«Элия эшиги ачылыр, - деученг, Эрттерек туруп кеткеннге».
Бызынгнгылы къартла жылайла,
Акъ сакъалларын жибитип.
Рабийгъат, Азий эм Шакъман,
Туралла, жюреклерин таралтып.
«Тогъуза тешигин кёргенме», - деренг,
Хапарны сормай айтыученг.
Адамгъа хата болурун сюймей,
Къурлай юйге да къайтыученг.
Жигит Чабайны кёралмай,
Ууакъ сабийлери къалалла.
«Бизни атабыз къайдады?» - деп,
Тукъум къартлагъа соралла.
Ажгин чепкенни учуз бергененг,
Арисейден келген мыжыкъкъа.
Ахыр кюнюнгде такъкъаненг
Къара ушкокну къурукъкъа.
Рабийгъат бла Азиза
Бир аман къылыкъ этмейле,
Холамдан келген тенглери
Шакъманны къатындан кетмейле.
Къоргъашин окъла ишлеученг,
Темир электен ёттюрюп.
Бюгюн а алып келелле,
Сал бачхыч бла кётюрюп.
179
СЮ ЙМ ЕКЛИК БОЛСУН
Оруслу алим В. И. Даль бу сёзню: «Нёгер ючюн жан бергенден уллу сюймеклик
жокъту», - деп, алай ангнгылашындырады. Ол сёзню мен хапарымда тюз хайырланыргъа керекме.
«Черкесле бла таулула ёмюрден бери да,
бир бирлери бла шуёхлукъ жюрютюп, ариу
кёзден къарап келгендиле», - деп, бизни
ата-бабаларыбыз, алай юйретип келген­
диле. Энтта да алай боллугъуна шеклик
жокъту. Алай, бу арт кезиуледе тюзлюкню,
тенгликни, сюйюуню юсюнден сёз барса,
къалай эсе да, шайтанны намазлыкъкъа тартханлай, болуп къалабыз. Андан
сора, ол керти, кирсиз затла бош атылып
къалгъан, эски быстырлагъа ушап къаладыла.
Аллай тенгсизликледен бирине къабарты, малкъар, оруслу тилледе радио,
телевидение бериулеге тенг заман къоратылмагъанын санап, мен комитетни баш­
чысы, Кауфов Хачимге сора баргъанма.
Сау болсун, юч кюнню ичинде, заманын
къызгъанмай, мени бла ушакъ этип, къо­
лундан келгеничаангылатханды, къолума
къагъыт жазып да бергенди. Алай, Хачим
бизни ыразы эталмагъанды. Мындан он
жыл алгъа къалай айтып тургъан эселе
да, ол халда айтып, мени булжутургъа кюрешхенди. Аны къагъыты «Уллу юйде»
жарашса да, бизге келишмейди.
- Сен кёп айтып, бир узакъкъа алып кеттинг, къабартылылагъа, малкъарлылагъа
эм оруслулагъа берилген заман къаллай
бирди? - деп къатлап сорсам:
- Радиода къабартылылагъа —40% ,
малкъарлылагъа - 30% , орусча да - 30% ,
ангнга кёре, телевиденияда къабартылы­
лагъа - 38% , малкъарлылагъа - 24% эм
орусча - 38%, - деп жазылгъан къагъытны
къолума берди. - Бериулени къабартыча,
орусча да хазырлагъанла уа, кёбюсю черкеследиле.
- Да бу былай некти? Аны тенг этерге
амал жокъмуду? - деп сорсам:
- Аны амалы жокъту, ол башха болаллыкъ тюйюлдю, - деп Хачим тыншчыкъ
айтты.
- Сен ол халны тюзге уа санаймыса? деп, мен дагъыда сордум.
- Аны мен тюзге санамайма. Алай, ол
боллукъ иш тюйюлдю. Заманны тенг этер­
ге кюрешхенбиз, алай болалмагъанбыз.
Бюгюннгю хал мен келгинчи тохташтырылгъанды да, аны мен тюрлендираллыкъ
тюйюлме, - деди Хачим.
- Да сора быллай тенгсизликте биз, малкъарлыла, къалай жашайыкъ да? - деп
мен сорсам:
- Тенгсизликни аман болгъанын мен
ангнгылайма. Къайтарып айтама: мени
къолумдан ол келлик тюйюлдю, - деп
жууап лады.
- Республиканы Баш Совети, Партия
комитети, Мынистирлени советидамы тюзеталмазла ол кемчиликни? - деп сорсам,
тыгъылып, къысылып, айтыргъа бла къо­
яргъа арсарлана:
- Ол иш аланы къолларындан да келлик
тюйюлдю. Ала ангнга узалсала - Хасагъа
къатыллыкътыла, ол а халкъ бла байланыпты да, къоркъунчлу затты, - деп, мени
да арсарландырыргъа кюрешти.
- Да сора, бизни адамгъа санамагъанларын кёре. биле тургъанлай, къалай жашау
этейик да? - деп мен, аны дагъылына къа­
тылып, кёрдюм.
- Бюгюннгю миллетле аралы халны,
мындан ары къыйынлыкъкъа къалдырмагъанлай, «Тёре» газетни окъуучула, бизге терен магъаналы затла жазып,
акъыллы, эсли, ана тилни иги билген жаш­
ланы бла къызланы жиберип болушсала,
ахшы эди, - деп, аны бла да булжутургъа
итинди.
Алай, соруула, бирини ызындан башхасы тууа, арталда башым хайран болду.
«Былай къысханлай, адам саныбызны азлыгъын кёзюбюзге тутханлай, онгнгубузну
алгъанлай, биз аурумагъан аурууланы да
бизге жакъкъанлай. тюртюп турлукъ эсегиз, ол атала айтыучу сюймекликни бизден
кеткенин бил да къой! Аллай жашау а бизге
керек тюйюлдю!
Кюн сайын бизден артыкъ ойнау-кюлюу
заманыгъыз бла бизни ыркъыфлап, къарыусузлугъубузну кёзюбюзге тутхан а сиз­
ге да кишилик болмаз! Атала, кишиликни
ангнгылап, къыртышлагъа чыгъып, инбаш
таш атып, жыгъышып, жырлашып эришхендиле. Ансы: «Сен жырлама, сени ёнюнг
аманды, сен менден алашаракъ болургъа
керексе, мени байыкъмагъа къой», - деп
сёлешмегендиле.
- Ахш ы , сен ашарыкъны, кийимни
адам башындан юлеш, жерни да кёбюн
сиз алыгъыз. Культу раны, маданиятны,
хунерни, тарыхны билиуню юсюнден сёз
баргъанда уа, эки къарындаш халкъ (къарындашлагъа саналлыкъ эсек) тенг болур­
гъа керектиле. Хауада бериуле, газетле,
журналла, теппе-тенг болуп, чыгъып тур180
масала, ортадан сюймеклик кетип къаллыкъты! - дегенимде, Хачим сюйсюнмеди,
бир кесек тынгнгылады да:
- Ол тюзлюкню не мен, не башындагъы
уллу къуллукъчула да салаллыкъ тюйюлдюле. Аланы «Хасадан» къоркъкъан
жерл ери барды, - деп, мени шошайтыргъа
умут этти.
- Сора «Тёре» къарыуу болгъаннга, малкъарлыланы къуллукъларын эталлыкъ
батыргъа ушамайды. Алаймыды? «Тёреден» а киши къоркъмайды? Алай болса,
биз уллу юйге ышанмагъанлай, къабар­
ты, малкъар халкъла жыйылып, бирге
сёлешейик, жюреклерибизни ачайыкъ,
эрттеги ахшы тёрелерибизни юсюнден
оюмлашайыкъ, - дедим.
- Угъай, мен «Тёрени» сансыз этип айтмайма, «Тёрени» ахшы ишлери бардыла.
Сёз ючюн, халкъкъа ариу адетлени ангнгылатыу, намысны, насыпны юсюнден
сёлешиу, жамауат аллында жарсыуланы
юсюнден оноулашыу уллу хайыр келтирирге боллукътула, - деп, кюе тургъан