Асмаран - 41

энди уа кечмез, - деди акъсакъал, ойсурап
жатып тургъанлай.
- Да не болду, не хадагъа кирди юйюне?
Сен сёз ишми къайтаргъанса? - деп сорду
жашы.
- Оллахий, андан да оздургъанма. Уруп
жибергенме да, тёнгнгереп барып, эшикке
башы къатыш тийгенди. Тартып, белбауун
да юзгенме, керохун да алгъанма. Энди, ол
аман къурурукъ, бизге бир палах этмеге
эди, - деп, кесини ауругъанын да унута­
ракъ болуп, эткенине сокъуранды.
- Охо, жанынгнгы къыйнама, Аллах
айтханны кёрюрбюз, - деп, кёл эттирдиле.
Алай бла, тийреде къоншулагъа да билдирмегенлей, беш-алты кюн жашадыла.
- Тёрт-беш жегиси да сынып, комен­
дант больницада жатханын эшттик, - деп,
хапарын андан ары бардырады Мухажир. Бир кюн, комендантны болушлукъчусу,
атын-сартын да унутханма, кирип келди
да, атабызны да саулугъун соруп:
- Ол керохну берсенг эди. Аны сангнга
не кереги барды, бер да къой, - деп жалынып, тилеп кюрешип, керохну алды.
Сора, ары-бери да буруп, къарай кетип,
ышарып: - Белбауну былай хурттак къа304
лай эткенсе? - дел сорду комендантны бо­
лу шлукъчусу.
Сау заманында атабызны къарыууну,
кючюню юсюнден бёлек сёз айттым.
- Адамны намысын этмей, сындырып
сёлешиу, бизни халкъта аман ишледен бириди. Ауруп тургъан кезиую эди ансы, сау
заманында ол алай урса, ёлтюрюп къоярыкъ эди. Сиз а «комендантлабыз», - деп,
адамсызлыкъ этесиз. Заман а былай турмаз, ёзгерир. Ма анда сизге сокъураныргъа
тюшер. Ауругъаннга, саугъа да къарай,
сёлеше, эс бере турсагъыз, башыгъызгъа
тап болур, - деп, аны алай ашыргъандан
сора, бир кесек тынчайдыкъ, урушуулары, тюйюшюулери да шошайды, - деди
Мухажир.
- Исмаил, ол ауруудан къутулуп, аллыгъызда нелляй бир жашады? - деп сор­
дум ангнга.
- Андан сора да юч-тёрт жыл жашады,
хауа жарашмагъанлай, ёлген эди. Азиягъа кёчгюнчю уа, тутушханды, инбаш
таш атханды, бичен ишлегенди. Чалман
эшерге, хуна къаларгъа бек уста эди. Хуна
къалагъан заманда, аны жырлагъанына
тынгнгыласанг, - къатындан кетмей турур эдинг. Жумушакъ, ариу ауазы бар эди.
Дуруну тутуп бара, чалгъыны хар силдегени сайын макъамын, жырын да бирге эте,
солумагъанлай, жюз атлам жерге жетип
тохтаса: «Исмаил, кёп жашагъын, ишлегенибиз да кёзюбюзге кёрюнмегенлей,
арыгъан да этмегенлей, бир тап келдик», дей эдиле аны жыйынындагъыла. Артха
айланып келе, дурусун а жыйып къоюучу
эди. Алай этмесе, аны дурусу башхаланы
дурулары бла тенг дырын болмаучу эди.
Аны къарыуун ёнчелер ючюн, бир хапарчыкъ айтайым.
Азияда эди. Атам, таудан эки эшекке
отун жюклеп келе, ала бузгъа тирелип
къалдыла. Налсыз эшекле, бузгъа киралмай тохтагъанда, атам аланы, жюклери бла
кётюрюп, бирем къолтугъуна алып, буздан
ёттюргенди. Андан ары уа эшекле къыйналмай келгендиле. Атам бийик ёсюмлю,
бёкем адам эди. Аякълары асыры уллудан, чурукъла жарамаучу эдиле, - деди
Мухажир.
Кёп бомлай, Бабугент башында Исма­
ил атыучу къол ташны, тёгерек, къолан
ташны, тапханбыз. Ташны ауурлугъу
онсегиз килограмм болады. Исмаил, аны
атып, жыйырма атламгъа жеттирип, ёгюз
къытханды. Ол заманда Занхотланы Тогъу
айтханды:
20 Заказ № 131
- Сени таш атханынгнгы кёргюзтюр
ючюн, Арисейге элтсем, он ёгюз багъасы
саугъа алыр эдим.
Тогъу Исмаилны Тау-Артына элтип
да сынагъанды. Андан да бет жарыкълы
болуп къайтхандыла.
Темуккуланы Исмаилны туугъан эли
белгили Темуккулары эди. Сексен бешжыллыкъ Исмаил 1947 жылда ёлгенди. Ол
Айдаболланы Азнордан беш жыл гитчеди.
Азнор бла бирге Темуккуланы Исмаил,
Таулуланы Бий-Солтан, Гюзюланы СарыБий, Къарачайгъа, Чеченнге да барып, ту­
тушуп келе тургъандыла.
Исмаилны инбаш ташы бизни къолубуздады. Ол жырлаучу ийнарладан бирин
а Темуккуланы Шыйых айтханлай, жазып
алгъанбыз. Ма ол:
Къозгъама мени, ариу жан,
Таугъа къарайма, айгъача.
Къозгъама мени, ариу жан,
Мени тынчлыгъыммы алгъанса.
Оздурма кюнню, ыйнагъым,
Сен келлик жолну сакълайма.
Чум терек жылдан чагъады,
Аллайын болуп турама.
Айта кетип, ачханса мени,
Къубаллек хансны ачханлай.
Ётер жолунгнгу унутма,
Аллынга кийиз атханма.
Бахсан суу къутургъанды,
Ары жанына ётмегин.
Сангнга ышанып айланама,
Къызла бушууун кёрмегин.
Суу бойюнунда ойнайса,
Балыкъ ауазын эштесе.
Бир сёзню айтып турмачы,
Жюрегимми кесинг сезесе.
Жаз башында кеткенле,
Кюз артында келсинле.
Къыз сюе билмегенлеге,
Къара тюлкюле кюлсюнле.
Малкъар жанына баргъанма,
Арыгъаныммы билирге.
Бюгюн эсиме тюшхенди,
Ёзден жаш, сени кёрюрге.
Быллай бир ариу кёрюнесе,
Айгъа кёгюрчюн къоннганлай.
Элинге барып къаллыкъма,
Жюрегим иги болгъанлай.
Жауун жауады, жылытып,
Тылпыуу иги чыкъмайды.
Къызны жюреги сюймесе,
Айтхан сёзюнде турмайды.
305
сыфаты кёз туурангда тургъандан багъалы не болур? Ж ашауну магъанасын мен
анда кёреме. Темуккуланы Исмаилны
жашлары: Биязуркъа бла М ухажирден
туугъанла, туудукъла шёндю кёптюле, деди Локъман.
Каркаланы Локъманнга да ыразы бо­
луп, Гызыланы Къурманны жашы БарисБийден ташны алып:
—Муну атып иш кёргенмисе? - деп
сордум.
Къарыусуз жаш ол да тюйюлдю. Атып
кёрдю да, юч атламдан ары жеттиралмады.
Исмайылны «Къолан-Ташы», «ТашБакъчада» жерин табар, Аллах айтса!
Мен къара чилле тарайма,
Аркъаугъа жарар, чулгъасам.
Ариу жаш, ашыгъама мен,
Бу къыштан артха къалалмам!
Шыйых жырны макъамын айтхандан
сора, кесим жырлап кёрдюм.
Ангнга эжиу этип, халкъкъа эшттиргенни огъурлу ишге санайма.
Хапарны жазып бошап, Локъманны
къолундагъы къолан мынчакъкъа дагъыда
къарадым.
- Мынчагъыма кёзюнг къарап тургъанын эслегенме. Муну мангнга Мухажир
берген эди. Бу затны огъурлулугъу бар
сунама. Мынчакъны кесин да, Исмаил
жюрюткен хапары барды. Ахшы адамны
ХОЗА-ТАШ
- Эртте заманда, Дауут патчахны кезиуюнде, Гюржюге аман кюн келгенде,
таулула аланы къутхарыргъа къыркъминг
саны болгъан аскерни болушлукъкъа жибергендиле. Бизни уллу атабыз Хоза да,
ала бла бирге кетип, анда тукъум болуп,
юйюр да къурагъандан сора, киши элинде
жарашалмай, андан бери, элине, къайтып
къалгъанды. Илмуда 45 минг деген сан жюрюйдю. Ол аскер а къыпчакъланыкъы эди,
кеслери да 1120-чы жыллада «акъчагъа,
алтыннга» алданып баргъандыла, дейди­
ле. Андан бери у а Хозалары жангнгыдан
къуралып, тукъум алай жаратылгъанды, деп, ол алай жууап эткенди.
Этруск тилде уа «хоза» деген сёз «тышындан келген», къонакъ» деген магъанадажюрюйдю. Чеченледе уа «Хоза» деп,
ариугъа айталла!
Алай бла, Хоза, киши элине къонакъча
барып, кеси элине къайтып, тёгерек ташны
Кынычыкъкъа ишлеп къойгъан адамгъа
ушаш, жангнгыдан жашап баш лады. Алай
да болады да?
Сейирликти дунияны жашауу: биреу
къоркъуп, буюгъуп, атасы ишлеп къойгъ­
ан гытычыкътан чыгъалмай тургъанлыкъкъа, башхасы уа, бийик тауланы бери ж а­
нына ётюп, жырлагъанлагъа тынгнгылап,
тутушуп эришхенлеге къарап, къууана,
ж ер-суу кёре кетип, эллижыллыкъ заманында къатын алып, тукъум къурап
къойгъанды. «Кацилары» деген тукъум
Малкъарда ма алай жаратылгъанды. Каци
кёре эдим ол къонакъ! «Къачхынчы»-ма!
Жомакъдача, гитче, добар Кынычыкъ,
уллучукъ бола, сексенжыллыкъ атасы бла
Черек-Аузунда, Огъары Чегет элни аты
хазна атылмай, туркъуларында манд алакъ
башла ёсюп тургъан заманда, Хозаланы
Ж ан-Болатны ючюнчю къатынына келишли, сары шилли жашчыкъ туугъанды.
Ангнга къаллай ат тыйышлы болурун из­
лей, сагъышлы болуп, жети кюн озгъандан
сора, Тау Артындан биреу келип, Хозалада
къонакъ болгъанды.
- Къонакъ, огъурлу кюнюбюзде кел­
генсе! Ким эсенг да, алкъа атынга да юйреналмай, хайран болдукъ. Бу сабийге белги
бер, - деп тилегенди жюзжыллыкъ БекТемир, жетмишжыллыкъ, Жан-Болатны
атасы.
- Дунияда ахшы ишледен бири сабийге
ат бериудю да, аны уа тамам этейик! Эсигизде болур, къына сакъаллы къызыл Фук нартлагъа тенг киши, Тейрини жарыгъын
кёрюп, экижюзэлли жыл жашагъанды.
Биз а «къына» деген сёзню «кыны»-гъа айландырайыкъ да, сары шилли жашчыкъны
аты «Кыны» болсун! - деп, боза аякъны
ичип тауусханды.
Калай болса да, жыры, жомагъы бла
кечине айланнган къонакъны аты унутулгъанды. Алай, Кынычыкъкъа къонакъ
жонуп, саугъа этип къойгъан таш бизни
къолубуздады, жюзжыйырма килограмм
ауурлугъу болгъан акъсылдым бетли таш­
ны, «Хоза-таш», деп, тукъумну аты бла
жюрюткендиле.
Хапарны таш бла байламлы айтырдан алгъа: «Тукъумгъа «Хозалары», деп
нек айтылгъан болур? » - деген соруугъа
Огъары-Чегетте, Хозаланы Хусейин да,
жууап эталмай:
306
Хашкиде къойла кюте, юйге къайтса уа,
унутмай, ташны бир жерден арлакъгъа
тёнгнгерете, ойнай турса: «Тели оюнду
ол!» - деп, къоншула кюле эдиле.
Жюзжыллыкъ атасындан да уялмай,
сексенжыллыкъ Жан-Болат, онжыллыкъ
Кынычыкъ бла ойнай эди.
Оюну уа былай эди: жашчыкъ, ташны
эки атлам тёшге тюртюп чыгъарып, алайда
тохтатып, артха къайтып, атасыны белгисин сакъларгъа керекти. Ол заманда,
атасы тёштен ташны тыншчыкъ тёнгнгеретсе, аны тыйып, тохтатыргъа керекти.
Онбешжыллыкъ заманына дери, Кыны
оюнун къоймагъанды.
Ийнандырама сизни, ол оюн жашчыкъкъа бек хычыуун кёрюнюп, жыл сайын ол
ташны ёргеден-ёрге чыгъара, онбешжыл­
лыкъ кюнюнде алты атлам бийиклиги бол­
гъан тёштен тёнгнгереген тёгерек ташны
тыйып къойгъанын кёрген Бек-Темир:
- Балама кирли кёзю къарамасын! Бу,
заманына жетсе, дунияда аты айтылыр!
Жыйырмажыллыкъ кюнюндеТау Артына
элтип, тутушмагъа къой, Жан-Болат! дегенни айтханда:
- Да сени жашынгдан къалгъанла уа
баралмазламы Тау Артына?! - деп, ёпкелегенле да болгъандыла.
Ол эришиудю.
Жыйырмажыллыкъ Кыны, атасы ЖанБолат бла Тау Артына барып, Аталайны
оюнларын да кёргюзтюп (эки къолуна эки
ташны алып, бирин бирине уруп, кюл этип
къоюу), тутушхан да этип къайтхандан
сора, Бек-Темирни - жюз жыйырмажыл­
лыкъ акъсакъалны айтхан сёзю:
- «Жашым» деп мен Жан-Болатха кеси
ёмюрюмде айтмагъанма. Бир Аллахтан
уялмай, сангнга «жашым» дерге боллукъма! Къууандырдынг мени, энди, ёлсем да,
къайгъырмам.
Жашауну татлылыгъы ма быллай бир
кюнде сезиледи.
Отуз жылы толгъанда, Кыныгъа къа­
рыу киргенди, ол сары шилли, чырайлы,
сюйдюмлю жаш болгъанды. «Ж ашау
тюрленнгенди. Таш къумгъанла, темир
оракъла, чалгъыла, салтала, ылытхынла
жайылгъандыла», - деп, къууана эдиле.
Кыны энди ташны бир къолу бла кётюрюп, андан бирси къолуна ёттюрюп, ойнай
эди. Ташны ёрге атып, жерге тюшюрмегенлей, эки къолу бла тутуп да къояла эди.
Андан аз таматаракъла, белгили гёжефле: Асанланы Хажи-М урат, Таулуланы
Бий-Солтан эм Болатланы Адилгерий аны
20*
ол оюнун эталмай эдиле. Юйренмегенден
болур эди.
«Орус-япон уруш башланнганды! Пат­
чах ары адамла излейди. Ыразы болуп
баргъаннга кёп ахча береди. Жазылыгъыз
орус аскерге!» - деп мегеуюлле тау элледе
къычыра эдиле. Алай, Кыны, ол сёзлеге
алданмай, бичен ишлеп, Къарачайда эки
чалгъычы орнуна жюрюп турду.
Бир бири ызындан эки жылны Къара­
чайда, Байчоралада бичен ишлеп айлан­
нган Кыны, бир жол Юч-Къолан ёзенинде
тутушта сыртын жерге салдырмай: «Сарыуек кёреме бу уа!» - деп айттыргъанды.
Алайда, кече къонакълыкъта къалгъан жерде, Кыны тауушлукъ тюш кёреди.
Тюшню магъанасы былай болады: кёктен
бир уллу жулдуз, уча келип, Зына ёзенинде
къонуп, танг кесек заманны жарытханлай
турады. Алайгъа халкъ жыйылып, кёпке
дери къууанч этип, атла чабыштырып, ту­
тушуп боладыла.
Юч-Къолан ёзенинде тутушну, оюнну
да башчысы, Кыныны тюшюн, ангнгылап:
- Бар, сизни элге уллу къууанч келген­
ди. Ишибизни да энди кёбю къалмагъанды,
бир-эки кюнден къайтырса, - деп, жашы
Айдохну да нёгер этип, аны Малкъаргъа
ашырады.
Байчораланы Трам, жашлагъа барып
къайтыргъа эки кюн болжал бергенликге, ала, Думалада тохтап, «Баян-ташны»
кёрмей, аны атып, къарыуларын сынамай
болмадыла. Анда Мызыланы, Мамашланы,
Къайталаны, Къалабекланы, къаяла кибик
жашлары бла инбаш таш атып эришмей,
къалай къалыр эдиле?! Артыкъсыз да,
«Баян-ташны» бир къолу бла кёкюрегине
къысханлай, олтуруп тургъан жеринден
(къыртышта) бир аягъы юсюне ёре туруп
кеткен Кыныгъа уллу сейир эткендиле.
Таш бла угъай да, кеслерини ауурлукъларын (ташны ауурлугъу 40 килограмм
болгъанды) кётюрюп да, ёрге къобалмагъан
жашла бар эдиле.
- Араан гъаадар, дараан, саянар, эрсен
гедеен, зелен бедер, лаж йокъ, Арам-арам,
арам ёзю, батамасде бара дёдю. Арагерен
сёзге бези, уббу, гъандах ёлюм гези! - деп,
Кыны думачылагъа арамча (арамей тил)
алгъыш эткенинде:
- Ахшы жолгъа барыгъыз, къууанып
къайтыгъыз! - деп озуп баргъан атлыланы ызларындан къычырдыла, алгъышны
магъанасын да ангнгыламай.
Келселе уа, аллайгъа келсинле...
307
- Орус-япон уруш тохтагъанды! Асанланы Хажи-Мурат хорлап къайтханды!
Зына дорбун аллында тутуш боллукъту! деп, бегеуюл Огъары Малкъарда, межгит
аллында къычыра эди.
Бел гил и хапарлагъа кёре, японлуланы
сёгюп, аман бетли этип, оруслуланы махтаргъа кюрешселе да, Хажи-Мурат а орус
аскерни уруш эте билмегенин, ашы-сууу
да жетишмегенин айта эди.
«Зына-Дорбун» аллында, нартла атышхан огъурлу жерде, Таулуланы Бий-Солтан,
Бол атланы Адилгерий, Хозаланы Кыны,
энди къарыу сынай башлагъан жашла, Айдаболланы Нухтарны оноууна сыйынып,
патчахла урушну тохтатып, мамырлыкъкъа жол салгъанларыны намысына тойоюн этип, тутушууну башлагъандыла.
Къарап-къарагъынчы, дорбун аллына
Хоза-ташны алып келгендиле. Сабийле,
кёп къартла, жашла да, чалман гюренни
тышындан тамашагъа къарай эдиле.
- Адамла! - деди Айдабол улу, - орусяпон уруштан хорлап, сау-саламат къайт­
хан Асанланы Хажи-Муратны намысына
эткен тоюбуз ёмюрледе унутулмаз ючюн
жыйылгъансыз былайгъа! Орус патчахны кючю седиремесин, таулула да андан
къуру къалмасынла! Уллу Аллахны оноуу
алай болду. Ислам диннге кюч-къарыу кеси
береди. «Зына-Дорбун» аллында ариу сёзле айтылып, татлы суула ичилип, тыйын
тонла бичи лип турсун л а! Оюнубуз, тоюбуз
а тохтамайын барсынла! Энди уа Х ажиМуратны сёзюне да тынгнгылагъыз. Экибиз да тенглебиз. Ол - мухоллу, мен а къоспартылы.
Къара сахтиян, бийикбаш чурукълары,
тобухтан аз тёбенирек чепкени, халы тюймели акъ кёлеги аны ичинден, мор бёркюне
тап келишип, не айтыренг, аны сыфатына,
сынына да къарап турур эдинг!
- Къара халкъ! Туугъан элим! - Асан
улу ол юч сёзню айтхандан сора, къууаннгандан, адамла, кёзлерин сюрте, ёрге туруп
къалдыла. - Жаханим отундан къутулгъаныма энтта ийнаналмай турама. Сизни бы­
лай кёргюзткен Аллахха минг кере шукур
болсун! Алай, урушха барып, эки кёзю бла
кёре тургъанлай, адам ёлтюрюп къайтхан
бек къыйын жолну барлыкъты. Ол жолну
кече тюшюмде кёрюп, къазауатха баргъаныма чогъуж энди болама. Адамны алдагъан Ибилисти. «Зына-Дорбун» аллында
ат ойнатхан кишилени жашлары! Дуния­
ны быллай бир кюню ючюн адам жанын
берирге боллукъту. Малыгъыз, ырысхыгъыз - кёп, къаракёз, оймагъаууз къыз л а
ёседиле! Чорбат башларыгъызда къолан
тауукъла къангкъылдай, гымыхсакъал
кишиле ныгъышда олтуруп, жашайсыз.
Мени атыммы эсхерип, былайгъа жыйылгъан халкъ лахор этер ючюн кюню болгъанына къууандым. Къара халкъны жашар
кюню кёп болсун! - деген мухоллуну ауазы
кёпке дери къатланнганлай турду.
Айдабол улу, ортагъа чыгъып:
- Энди уа, тутушну башлардан алгъа,
«Хоза-Ташны» кёрюгюз. Халкъ таныгъан
Хозаланы Кыны, туугъанлы бери ойнап
келген ташын сизге кёргюзтюп, оюн лары
бла шагъырей этсин. Ким биледи, Кыныдан да къарыулула бар эселе да, болумларын кёргюзтсюнле. Халкъны оюну, тою
бирге болургъа керектиле! - дегенден сора,
узун санлы, бёкембоюн сары шилли Кыны,
ууакъ-ууакъ атлай, тёгерек ташны къаты­
на барып, аз кесек заманны арсарланып
турду да, ийилип, ташны бир къолу бла
тюбюнден алып, ёрге турду да, онг къолундан сол къолуна атып, ойнап баш лады.
Кыны, ташны сол къолу бла жерге салып:
- Сиз да этип кёрюгюз, жаш ла, —
деди.
Бугъабоюн, чалгъыдан тюнене келген
пелиуанла, бирем-бирем тирелдиле. Алай,
эки къоллары бла окъуна болалмай, уялып,
артха тура эдиле.
- Экинчи оюнунгу кёргюзт, - деген Таттиу, ташны кийизге тёнгнгеретип, ючаякъ
шиндикчикни къатына салды да, арлакъкъатурду.
Ол заманда, Ж ан-Болат улу Кыны,
шиндикке олтурду да, эки къолу бла таш­
ны къойнуна алып, ёрге туруп къалды. Ол
оюнну Таулу улу Бий-Солтан бла Болат
улу Адилгерийден башха адам эталмады.
Хажи-Мурат а, намыссынып, оюннга къатышмады. Тёре алайды.
Ючюнчю оюнда уа, ш индикке олту­
руп тургъанлай, ташны эки къол бла онг
жанындан алып, тобукълагъа жеттирмегенлей, сол жанына салыу эди. Ол оюнну
уа Бий-Солтан бла Кыныдан башха адам
эталмады. Этип кёрюрге да къолларындан келмеген, бёкембоюн, отузжыллыкъ,
эмегенле кибик, уллу санлы жашла, уялауяла, арлакъкъа кетип, сюелдиле.
- Охо, алкъа уа ёсерсиз, къарыу да келир, - деп, Бий-Солтан аланы юйренмегенлерин къагъып айтты.
Хоза-ташны тёртюнчю оюну - тёштен
тёнгнгереп келгенлей, аны аллына чы­
гъып, къолла бла тыйыу эди. Кыны кеси
этип кёргюнчю, оюнну халын ангнгылар308
гъа къыйын эди. Алты атламлыкъ сыртлаудан тёнгнгереп келген ташны, Кыны,
юйреннген къоллары бла тыйгъанда, жыйылгъанла уллу ыспас эттиле.
Кыныны «Хоза-Таш» бла кёргюзткен
оюн ларына къарагъан ладан бири, Хозаланы Хусейинни айтханына кёре, аллай
оюнла эртте заманлада болгъандыла. Тап
ишленнген, неда, адам къолу тиймей, кеслери алай болуп жаратылгъан къолан, тёгерек, зугул, тыммыл, ёре, хайыуаннга,
жаныуаргъа ушагъан, таш л а тукъум л ада
сакъланнгандыла.
Мындан отуз жыл алгъа (1990 ж .),
«Таш бахчаны» болдурургъа, ташланы
жыяргъаэсиме келген заманда, мен «Хоза-
Ташны» келтиралмагъан эдим. Ол ариу
ташны келтирип, къолума берген адам,
Харун-Хажи, Хозаланы Татыуну жашыды.
Кёп жашасын!
Хапарны тюзетирге, толуракъ жазаргъа болушхан, Кыныны гитче къарында­
шы Локъмандан туугъан Ахмат да, сау
болсун. Ангнга бюгюн жетмиш эки жыл
толгъанды. Бабугентте жашайды.
Таулуланы Бий-Солтанны, Асанланы
Хажи-Муратны, Болатланы Адилгерийни
эм Хозаланы Кыныны жашауларындан,
шуёхларыны сартындан, аллай пелиуан
кишилени юслеринден толуракъ жазар
муратым барды. Ала тенгшиле, адыллы
адамла эдиле.
ЭР МЫНЧАКЪ
Онсегизинчи ёмюрню башында Къырым ханлыгъындан ючеулен келип:
- Хан жибергенди бизни. Не берлигинг
бар эсе да, ала кетер эдик, - деп, Балыкъ
сууну бойнунда, башын жюлюте тургъан­
лай, Ачабай улу Мынчакъкъа сёлешхендиле.
- Мени ханнга берлигим жокъту. Биз
мамыр жашауну сюйген халкъбыз. Жерибизде тынч жашаргъа къойсун. Къоймаса
уа, аманлыгъы башына жетер! - деп, Мынчакъ ёрге тура башлагъанлай:
Мынчакъ батыр келе турады,
Кёксюл байрагъы къолунда.
Эхей! Мынчакъ, Мынчакъ делле кесинге,
Душман жетмесин, къуугъанда.
Мен энди сангнга айтып турлукъма Къоркъмаз дерикме атынга.
Ачабай Мынчакъ келгенди,
Саулай Бакъсан бойну жыйылды.
Аны хапарын эшткенимден сора,
Борбайым аман къыйылды.
Бакъсан бойнуна бармасакъ,
Къырым аскери келликти.
Аланы алларын тыялсакъ,
Ол бизге уллу эрликти.
- Ачабай улу эр Мынчакъ,
Берлин дауунгнгу бер, Мынчакъ.
Бермесенг да, амалынг жокъ!
Быллай хорлукъну кёр, Мынчакъ!
Малкъар, Къарачай келирле,
Айтхан сёзюммю эштирле,
Эржюрек жашла, жыйылып,
Тюз оноу анда этерле.
- деп, ючеуленни таматасы юллесини кюлюн аны къымыжа башына къакъкъанды.
Эхей! Ачабай Мынчакъ келгенди,
Былай, сыра этип, сыйлагъыз.
Эхей! Тере жанындан сёлешхенни
Бийлик элигизге къоймагъыз!
- Мен а быллай хорлукъну кётюрмем!
Сени эрши сёзюнге тёзалмам!
Таула ичинде белгили болгъан
Атыммы хыликкягъа айттырмам!
Эхей! Бара кетип, ой, алан!
Ачабай Мынчакъкъа жолукътум.
Ол а, кеси алтын токъмагъед,
Андан ариу бу дунияда болмазед!
- деп, Мынчакъ, къамасын чыгъарып,
хорлукъ этерге келгенни къарнына уруп,
ичин тёккенди.
Биз аны элине барып къонгнганбыз,
Эсенлик, саулукъ соргъанбыз.
Эхей-и, Элеккуну юйюн кёргенбиз,
Аны акъыллылыгъын сезгенбиз.
ккк
Балыкъ бойнунда къоймалла,
Ачабай Мынчакъны жашаргъа.
Эрликни нёгерликке алып,
Мухуну будайын ашаргъа!
Эхей, Мынчакъ бизге хапар айтады.
Элин сормагъанлай билелле.
Тогъуза ханны жырын айтаелле,
Къууанып, ышанып, тилеелле.
Кёргенме мен да Хурзукну,
Астанат ташын жолунда.
309
Хурзук эли - Къарачайны белгиси,
Ол а энди Минги-Тауну кюзгюсю.
Къадау ташы жылтырайды, жанады,
Емюрлюкню, жигитликни юлгюсю!
Улакъланы Зейтун айтып, мен жазгъан
уллу поэмадан (лахор) къалгъаны буду.
Зейтун женнетли болсун! Кёп хапар жаз„тттттт
Д Ы . р 1 Ъс1х1ДЪ1«
А Н А Л А Н Ы ТИ РМ ЕН ТА Ш Л А РЫ
1944 жылны март айыны ал кюнлеринде, Аналагъа бла Шыкъыгъа 100 аскерчи, келип: «Сизни кёчюрген этебиз. Ашарыкъ, киерик затладан бир бёлек кюннге
болурча алыгъыз да, чыгъыгъыз. Тау тюбюнде улоула сакълап турадыла», - деп,
муш тухул этип, ашыкътырып тебреген
кюн, таулула, жылагъан да, сытылгъан
да эте, эшек, ёгюз арбалагъа тапханларын
жюклеп, энишхе тюше башлагъанда, Аналаны Шыйых жашларына - Солтаннга,
Маликке, Азретге да оноуун айтып, къол
тирмен ташланы артмакъкъа сугъуп, сыртына кётюрюп, жыяулай тёштен тюшюп
башлагъанда:
- Ты, дикий горец, камни бросай. Зачем
они тебе нужны? - деп, бирлери, сыртындан тартып алып, атаргъа тебрегенинде:
- Моя знайыт, там камни нам хлеб дабыт памагайт будут, - деп, ташланы бютюнда къаты бегитип, эшек арбаны жашлагъа
къоюп, ташланы кеси кётюрюп тюшхенде,
шыкъычыла:
- Аллах урсун бу оноуну эткенлени!
Ташыбыз, агъачыбыз да мында атылып
къалсала, анда уа биз къалай жашау этерикбиз?! - деп, жылагъандыла.
Баргъандыла ташла Къыргъызстаннга.
Анда бир бёлек таулу, къыргъыз юйюрлени да ун, жарма, къууут бла жалчытып
тургъан ташланы Шыйых, анда къоймай,
1958 жылда, Бызынгнгыгъа угъай, Хасаниягъа алып къайтханды. Адамлыгъына
къара!
Биз, халкъны ташын, агъачын да
жыйып, эстурубузгъа (история) къошаргъа мурат эткенибизни билип, акъыллы
Шыйыхны тирмен ташларын келтирип,
туудукълары мангнга берип кеткендиле.
Эки ташны ауурлукълары 80 кило­
грамм болады. Мен бил ген хапаргъа кёре,
къол тирменни, боз бетли жугъур ташла­
ны, Зоран деген эбизе, ёгюз багъасы зат
алып, алай иш легенд и.
«Ташын сакълагъанны, Аллах сакълар», - деп эбизе Зоран айтханды.
Шыйых кибик адамларыбызны аякъ,
къол басхан жерлерин да багъалы кёрюп,
сакъларгъа керекбиз.
Шыйыхны атасы Айтек къол тирменнге ташланы Коштан-Тау тюбюнден келтиргенди. Суу, жел тирменлеге да, къайын таштан жонуучуларын да Айтек кеси
айтханды, юйреткенди.
Шыйыхны атын, тирменин да багъалап, къыргъызлыла: «Аулие-аке», - деп
болгъандыла ангнга.
Ташла уа турурла, ёмюрлени теренине
батып, Бызынгнгыгъа, Коштан-Таугъа да
къарап. Аналаны Шыйыхны тирмен ташлары ёмюрлюк борлурла!
Тергегенибизде, къол тирмен бла онюч
жылгъа 10 тонна нартюк, 5 тонна будай,
3 тонна къурмач эзгендиле.
К Я ЗИ М Н И ТАШ КЕЛИСИ
Кязим-хажи къууут этиучю кели та­
шын мында къоюп, Кичибалыкъкъа кёчюп кеткен эди. «Энди ол тас болуп къалыр», - деп жарсыгъанын шыкъычыла
айтхан эдиле.
Шыкъычыла эсхерип сагъыннган ташкелини хапарын 1965 жылда мен Чочайланы Юсюпке айтхандан сора:
- Кязим хажи Кичибалыкъкъа кёчюп
кеткенде, аскерчиле келтирип, ол къой­
гъан ауур тёшню, таш-келини да, гюрбежи аллында атып кеткендиле. Барып
къарасанг, ол эки затны сен анда табарыкъса, - деп сексен бешжыллыкъ Юсюп алай
айтхандан сора, Этезланы Бахауатдинни
да шагъатлыкъгъа алып, Бызынгнгыгъа
баргъан эдим.
Ж етмиш беш килограмм ауурлугъу
болгъан таш белинден эки жарылып тура
эди. Алдыкъ аны. Арлакъда атылып тур­
гъан, моргъул кели ташны тапдыкъ. Ол
сейирлик зат эди. Алдыкъ аны да.
Тёшню кёрюрге сюйгенле таулу халкъ­
ны Мемориалында табарыкъдыла. Кели
ташны уа, К язим-хажини къол ызлары
сакъланнган, багъалы затыбызны, алып
келгенмеда, «Таш-бахча» ачылыр заманнга дери, бизни арбазыбызда зикир айта
турлукъту!
Таш-келини ауурлугъу 65 килограммды. Моргъул, къыйын сыныучу, къаты
310
унутмагъан Хурталаны темирчи Мусаны
кёрдюк.
- Голлуну жырын, тепсеуюн да биз­
ге айтхан, тепсеген да этип кёргюзткен,
ёлюп кеткен Тетууланы Мухажирни атын
жазып, уллу ташны межгит къатында орнатханлыкъкъа, динни магъанасы тюшмез сунама. сёзюме къулакъ салгъан болурса, - деп, Байсыланы Харунну - элни
башчысыны кёзюне къарадым. - Энди уа
жашау къалайды? - деп мен ангнга къатлап сордум.
- Эслеген эсенг, элде жангнгылыкъ
барды. Уллу юйле ишленедиле, орамла
тапланадыла, суудан къоркъуу боллукъ
жерле бегитиле башланнгандыла. Былай
къарагъанда, ала аз затчыкълача да кёрюне болурла. Алай ол ишлеге адм ини­
страция оноу этип, хар кимни онгнгуна,
юйюнде адам санына кёре, жашау журтун
кенгнгертирге болушса, ол аз затчыкъла,
уллулагъа бурулуп къалсала, аман болмаз.
Таматалагъасоруп, къараймада, алгъын,
урушха дери жашаудан хыйсап этип къарай, быллай болумлулукъну эслегенме:
Малкъар аузунда 19 элде 500 къошунбаш,
къанжалбаш юйле бар эдиле. Къармашхан
тукъумланы бир бёлегинде жер юйле да
болгъандыла. Аладаалманы, кертмени,
къакъ этни, жауну, тузлукъну, бишлакъны
сакъларгъа юйреннген эдиле. Энди у а хар
юйде он-онбеш тонна картоф, хобуста, алма
эм башха затла сакъланырча, жер юйле
ишленнгендиле. Юйле таштан, кирпичден
ишленип, минг жылгъа дери, тукъумла
тамырларын юзмегенлей жашаргъа онг
табарыкътыла. Жашауну ол халын энди
тыяллыкъ кюч болмаз! Халкъны санын
жазып ачыкълау, турмушну айныууна,
культура, экономика, искусство дегенча,
затланы айныуларына уллу себеп болур
сунама. Энтта да бир орта школ, жараулу
музыка школ, спорт школ ишленирге керектиле. Алайсыз алгъа барыу боллукъ
тюйюлдю. Ол затланы ишлер ючюн а, адам­
ланы къолларында болгъан акъчадан ала
билсек, бизге болушмазлыкъ хазна адам
табылмаз. Малкъар аузундагъы 900 юйден
500 окъуна, экишер минг сом берселе, ол
бир миллион сом боллукъту.
Шёндюге дери адамла мажармакълыкъ
ишле: - малны союп сатыу, жемишни ты­
шына чыгъарыу, къошун заводла ишлеу,
эсхе алынмай тургъандыла. Мындан ары
биз ол ишлени бардырыргъа кюреширикбиз.
Бюгюнлюкте адамланы къолларында
3 минг бла 6 жю зден артыкъ тууар мал,
ташны къурмач къуюп, эзиучю чунгнгурун
къазгъан адамда усталыкъ, оюм болгъанын
билген къыйын тюйюлдю.
Юсюп айтханнга кёре, келиге къош
уууч бла бир къурмачны къуюп, сыйдам,
ёререк таш бла эзип, къууут этип, ашыкъбушукъ, айран аякъкъа къуюп, булгъап,
къашыкъ бла эки-юч къабып, темир ишин
хажи алай баш лай болгъанды.
Назмучу, темирчи Кязимни халкъкъа
баян этилмей тургъан ышанлары алкъын
кёптюле.
О ГЪА РЫ М А Л КЪ А Р
Бу сёзню биринчи кере эшткен, Огъары
Малкъаргъа эртте алай айтыучуларын билсе: «Да бу батыуда орналгъан элге былай
айтмасала болмаймы эди да? » - деп кеси
кесине сормай амалы жокъту.
Басханчыла, бызынгнгылыла, чегимлиле окъуна, бек кёбюсю алай айтыучудула.
Айтып къояргъа, 1945 жылгъа дери анда,
Къоспарты, Мукуш, Мухол, Шауурдат, Зарашкы, Огъары Кюннюм, Тёбен Кюннюм,
Огъары Ышканты, Тёбен Ышканты, Сауту,
Глашлары, Фардык, Чегет-Эл, Курнаят,
Туура-Хабла, Тёбен-Эл, Огъары Чегет,
Тёбен Чегет, Темуккулары, Зылгы деген
элле, сау-саламат жашап, ыз, къылыкъ
жанындан башхалыкъларын сакълап бол­
гъандыла.
Чегет Эл ныгъышны юсюнден а, кинциралны да (канцелярия) ары къошуп,
энчи сёлеширге керекти. Къыралланы,
ханланы, патчахланы, къарыулу, кючлю,
айтхылыкъ адамланы жашауларындан
да Чегет Эл ныгъышта айтылып болгъан­
ды. Ол ныгъышта сёз бир айтылса уа, аны
ётюрюклюгюн, кертилигин да айта, Суканда, Къала-Ёрюнде Болат-Къаланы,
Батыр-Мырзаны къаласы, Малкъарланы,
Айдаболланы, Бийланы, Улбашланы, Къазакъланы (Ачемезни) къалаларын жангнгыртып, ол тамашалыкъ эскертмелени
кимле, не ючюн ишлегенлерин тышындан келген адамлагъа айта билсек, ол биз­
ге бет лик эди. Мухолдагъы Атабийланы
Сууичмезни, Туура-Хабладагъы Алтыуланы Сютюйханны (къыз аты), ХызныБашындагъы Абайланы Асалны кешенелери, Гадийланы шыякылары сансыз,
тергеусюз болуп къалгъандыла.
«Тау араларында биз эткен ишле жокъ
болуп къалмазларына, атыбызны да эслеринде сакъларларына мен ышанама», деп, Айдаболланы Азнор айтхан сёзлени
311
8 минг къой-эчки, 500 ат, эшеклени, къадырланы айтмай, ма аллай бир мал барды.
Ол байлыкъны тап хайырланыуну амалын
шёндю излемесек, бизни затыбыз учуз
кетип, башхала хайырланып къаллыкъ­
тыла.
Эслегенме: эчкилеге, атлагъа орунла
ишлеп, бичен хазырлап кюрешмегенлей,
жайлыкълада, къыш къаудан бла кечиндирирге боллукъту. Бизни жашла, къызла,
атла ёстюрюп, чапдырыргъа юйретип, неда
базарлада сатып хайырланыуну унутуп турадыла. Бугъала, ажирле тутуп, къочхарла, текеле багъып, малланы тукъумларын
(аслылыгъы, къумалыгъы - породистость)
айнытыу иш бардырылыргъа керекти.
Тергегенбизда, быйыл 3 минг тонна