Latin

Асмаран - 45

Total number of words is 3785
Total number of unique words is 2127
31.0 of words are in the 2000 most common words
44.7 of words are in the 5000 most common words
52.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Суусуз, юзмез жоллада Уллу Аллахны
таныйыкъ.
Сагъыннганбыз Аллахны, Каба-Ташны
кёргенбиз,
Бызынгнгыда къартлагъа земзем суу
келтиргенбиз.
Аллахны жолу бла барыр кюннге жеткенбиз,
Меккадан Мадинагъа нюрле алып келгенбиз.
Сан-минг адам кёрюп, биз тамашагъа
къалгъанбыз,
Андан сора ниетни тюз жолуна бургъанбыз.
Назмуну къалгъанын мен да унутханма, аны эсинде сакълагъан анамда къатымда жокъ энди.
Бюгюннгю малкъар халкъыны айтхылыкъ назмучусуну сол аягъы онг аягъындан къысхаракъ болуп, жолда жюрюрге
артал да амалы болмай, жангнгыз къадырларына Кязимни мындирип, ашларын,
сууларын да жюклеп, Иса-хажи, алтмыш
ючжыллыкъ таулу киши, жыяулай бар­
гъанды. Къайтханда да, кеси жыяулай,
Кязимни къадыргъа мындирип, къууанып
333
«Ахмат», «Далхат», «Юммет», «Хаммат»,
«Махмут» дегенча адам атладан къураргъа
да болады. Аллай оюнну тохтамай бардырып турургъа онг барды. Агъачланы, жемишлени, ташланы, жаныуарланы, малланы белгилеген сёзлени болушлукълары
бла «Тёгерек сёзле» деген оюнну къаллай
тюрлюсюн да къурайдыла.
Бу оюн «Къарачай-Малкъар оюнла»
деген китапха алкъын кирмегенине жарсып, сейирлик затны табылгъанына къууанып, Ачанны андан ары хапарламагъа
къойдум.
- Атам Харунну А хмат, Му хаммат,
Ачах, Асхат, Исхакъ деген жашлары, Хадижат атлы къызы Солтанланы Шаухалны къызы Къундуздан туугъандыла. Аны
эслеп къой. Атасы Иса Меккагъа экинчи
барып къайтыр заманда, К ъундуз ёлюп
къалады. Иса да ючюнчю кере Меккагъа
кетип (1 9 1 0 -1 9 1 2 ж .ж .), кёп туруп, Харун мени анаммы, Жансюйланы Гонайны
къызы Айшатны алгъанды. Айтханларына кёре, мен колхозла къурала тургъан
заманда (1928 ж .) туугъанма. Аллахны
ахшылыгъындан, бюгюн сен кёрген жаш­
ла: Аббас, Абдуллах, Ануар, Адил-Герий
бизникиледиле. Абдуллахтан къалгъанлары юйдегили болгъандыла. Иса хажиден
къалып, мени атаммы кёп малы, ырысхысы болгъанды. Кеси да, мажармакълы
адам болгъанды да, атасыны байлыгъын
керелегенди. Советле келген заманнга, А х­
мат, Мухаммат, Ачах, Асхат эм Исхакъ
да жетип, тууар малны хайырын ала батттлагъандыла. Жыл сайын Тау Артына жюз
жарым ууанык сюрюп, сата эдиле. Акъчагъа къумач, алтын, кюмюш затла, аякъ
кийим (тиширыулагъа, эркегырыулагъа
чурукъла), сюек, агъач жоннган адырла
алып болгъандыла. Аллай бир байлыкъны,
ырысхыны жюрютюп, алтынлы, кюмюшлю болуп башлагъанда, колхозла къураладыла да, Харунну маллары (эки жюз тууар,
бешжюз къой, отуз ат) ортагъа алынып,
кёнчексиз баршибиклени къолларына тю­
шюп, такка-талау боладыла. «Бу властны
Аллах а хазна къурасын», - дегенледен
бири атам Харун эди. Мен хапарны былай­
да тохтатайым да, аузум да арыгъанды,
сангнга бир тынгнгылайым. Жашауунгда
сен къаллай адамлагъа жолукъанса? Ала
къаллай хапарла жаздыргъандыла?
- Къарачайда, Малкъарда, Къабартыда, Дюгерде, ногъайлылада да мен бир
мингден артыкъ адамгъа жолукъкъан болурма. Энди уа, нек эсе да, сени кибиклеге
жолукъсам, тынгнгыларгъа сюйюучю бо­
луп къалгъанма. Отуз жылдан бери сени
кибикле бла ж олугъуп жараштыргъан
хапарларым, таурухларым ж ю зден артыкътыла. Къагъытлада белгиленнгенлей,
жазылып бошалмагъанлай да, аллай бири
турады. Ол хапарладан бирин мен сангнга
айтырма. Алай сен, мен унутуп къойгъунчу, Сурхтан бир хапар айт.
- О-о-о, алайы бек ариу жерди! Кюн
бет, татлы кырдыклы, къоюн жер. Сурхта
мал терк семиреди. Кетейим демезсе. Анда
И т -Т е г е н е -Т а ш барды. Ол жерге терен ки­
рип, жартысы тышына чыгъыпты. Айлана
келген бир адам ташны къазып, итлеге аш
берирча, тегенеге ушатып къойгъанды.
Ит-Тегене-Ташны къазгъаны ючюн, Х а­
рун, атасы Иса Меккагъа биринчи баргъан
заманда, таш устагъа эки ийнек багъасы
ахча бергенди. Алайдан узакъкъа бармай,
Н а м а з - Т а ш д а барды. Аны уа таш уста жонуп, артыгъын-буртугъун кетерип, къыбылагъа айландырып ишлегенди. Кёчменланы тууар л ары ма алайда тургъандыла.
Анда, бизни жау-бишлакъ эткен къошубузда кёпле къонакъ болуп кеткендиле.
Ол жерни кёрмеген, Бызынгнгы аузуну
сейирлик жерлерин барын таныйма демесин. Амал табып, ары бир бармай къойма, - деп, Ачан мангнга тынгнгыларгъа
хазырланды.
- Бисмилляхий, - деп, къартла мангнга
айтыучулай, Ачаннга хапар башладым. 1979 жыл ны январь айыны жыйырма тёртюнчю кюнюнде Гадийлени Мат-Герийден
жазгъан хапарыммы алкъын кишиге да
эшттирмегенме.
Дюгерни «Бацфадыны» таулуланы
«Голлуларына» ушайды. «Бацфадыннга»
барыргъа базыннганла жюз бла эки ётюрюк
айтып, аллай бир сынаудан ётерге керек
эдиле. Андан сора уа ала ат чаришхе къатышыргъа, тутушургъа, жырлап, жомакъ
айтып эриширге эркиндиле. «Ётюрюкле»
сынауундан ёталмагъанны уа ёмюрю къутулмазлыкъ къулгъа айландырып къоя
болгъандыла.
Кёгюрчюн деген бир кишини юч жашы:
Хорка, Боран, Оюмлу, оноулашхандыла:
- Къой, бармайыкъ. Биз анда эталлыкъ
зат жокъту. Айталмагъанны, не башын кеседиле, неда ёмюрде къайтмазча, къул этип
къодыла, - дегенди гитче къарындаш.
_ Боран, сен а не айтаса? Барайыкъмы,
бармайыкъмы? - дегенди къарындашланы
таматасы Хорка.
- Атларыбыз - чагъыдыйла, кесибиз таулула. Аппабыз Базза юйреткен хайырлы сёзлени тап тизалсакъ, ётюрюкню саны
334
мингнге да жетер! - деп, базындыргъанды
Боран.
- Алай эсе, кеттик! - деп, Хорка, Боран
эм гитчелери Оюмлу, сюйсюнмесе да, жол­
гъа чыкъкъанды лада, бара кетип, КъараЖау къабакъкъа жеткендиле. Къара ёзден
Базза юч жашына:
- Жашла, неда болсун, алгъа башламагъыз, махтанмагъыз, къоркъкъан да
этмегиз. Анда эриширикле да сизни кибикледиле, - деп, алай ашыргъанды.
Къара-Жау къабакъта, оюнчуланы араларында олтуруп, Хорка, Боран эм гитче­
лери Оюмлу айтышыучуланы, ётюрюкчюлени айтханларына тынгнгылайдыла.
Бирем-бирем чыгъып, жыйырмадан ар­
тыкъ жаштан тогъузусу ёмюрлюк къулла
болуп къалгъандыла.
Андан сора Хорка, чыгъып:
- Бир жол уугъа барып, уллу жугъутурну кёрдюм да, бир атханлай, аягъын
сындырдым, кёзюн чыгъардым, мюйюзюн
тюшюрдюм, - дегенди да, айта билгенине къууанып, андан ары айта башлагъанлай:
- Тохта, ол ётюрюк тюйюлдю. Сен
жугъутурну атханда, ол кёзюн къашый
болгъанды, - деп, Хорканы андан сора ай­
тыргъа къоймагъанды да, эген аны къулланы къауумуна къошханды.
Аны ызындан Боран, чыгъып:
- Мен агъачха устама. Юйге керекли
затланы алыргъа агъачха барып, бир ургъанлай, жюз терекни къыргъанма, - деп,
базыныулу айтханды.
Алай, аны да сёзюн бёлюп:
- Ол да тюйюлдю ётюрюк. Ууакъ чыбыкъчыкуъланы ууучунга къысып, балта
бла ургъанса. Сен да къулланы санына къошул, - деп, Боранны да мудахланы санына
къошханды.
- Энди уа ким чыгъады? - деп къычыргъанды эген.
Ол заманда, жеринден туруп, аны таба
келе тургъан Оюмлу ну кёрюп:
- Кел, кел, сен да къулланы къауумуна
къошул. Сени бла бирге сиз тамам онеки
боллукъсуз, - деп, хыликкяракъ эткенди
ол.
- Атам бла кетип бара, суугъа жеттик.
Аякъларыбызны жууаргъа олтургъаныбызда, атаммы бычагъы суугъа кетти. Къауданны жулкъуп, от эттим да, суу жанды,
атаммы бычагъыны темири кюйдю. Аны
уа сабы къалып тура, хан, сен ёлмегин!
Андан ары барабыз - эки кийик аллыбызгъа чыкътыла. Аланы да бычакъны
сабы бла ёлтюрюп, терилерин сыдырып,
гыбытла эттим. Алайда уллу терекни тёгерегине чибинле басынып эдиле да, уруп,
терекни аудурдум. Гыбытланы да балдан
толтуруп, атыбызгъа салып, кетип бара,
батмакъкъа жетип, андан да ёттюм. Алай­
да атыбызны арт бёксюмю батхакъта къа­
лып, кесим а жапхакъларына мынип кеттим. Жапхакъладан тюшюп, тал терекни
кесип, быстырыкъны алдым да, атны арт
бёксюмюн ал бёксюмюне къошуп, атны
бардырып баш л ад ым. Бираз барып, ат
жыгъылып ёлдю. Аны терисин сыдырып,
бир къыйырын юсюнде къоюп, ырысхын
этип бара, юйюбюзге жеттим да, юйге от
салдым. Ырысхын жыйырылып, атны
мыллыгын, кийик этлени, бал гыбытла­
ны да тартып келеди, о хан, сен ёлмегин!
Ангнга эгечлерим ачыуландыла, дунияны
аманын юсюме къуйдула.
Андан, эшекле бла агъачха барсам, болгъан бузлап, дуния чибинден то луп,
эшекле уа уусапдан ёледиле. Башым бла
тюйюп, бузну ууаттым да, эшеклеге суу
ичирдим.
Бычакъ сап бла агъач кесип, юй ишлеп
башладым. Чюй орнуна буз уруп, хырыкланы чычхан ау бла бай л ад ым.
Юйге кирсем, - къонакъла келип,
къолларында бирер ёгюзлери, ала уа, къанат къагъа, хар бирери бирер тюрлю жыр
айта, о хан, сен ёлмегин! Ала бла саламлашама, - десем, - башым ж окъ. «Энди
уа не хадагъа этейим?!» - деп, атаммы
мужурасын алдым да, аны башына бизни
чанчтым, къыйырына уа ийнени къошуп,
юсюне мынип къарасам, - кёзкёргенде бир
жылтырагъан кёрдюм - башыммы суу элтип бара, о хан, сен ёлмегин! Башны тутуп,
бойнума салып, урдух бла бегиттим да,
юйге кирдим. Жангнгы юйде къаонакъла
бла саламлаштым, чигинжилери уа жокъ,
о хан, сен ёлмегин!
«Охо, аны ючюн хата ж окъ», - деп,
юйню бир жанын къонакълагъа кётюртюп,
экинчи жанына уа аркъаммы тиреп, ма
бюгюннге дери жашап келебиз, о хан, сен
ёлмегин! - деп, Оюмлу сёзюн бошагъандан
сора, эген ётюрюклени санап, къарагъанды да:
- Сен бек тап жарашдырып хапарлагъанса да, аны ючюн бизден не ахшылыкъ
тилейсе? - деп соргъанды.
- Мен айтханны магъанагъа санап, хан
да алай къарай эсе, сиз къулгъа айыргъан
онбир жашны башларына эркин этигиз, деп, Оюмлу алай тилегенден сора, хан жашланы бошлап къойгъанды да:
335
- Экинчи жолда, эталмазлыкъ затыгъыз ючюн, базынып сюелмегиз, - деп,
Оюмлугъа уа жери, кереги бла къара ажирни саугъагъа берип, барысын да юйлерине
ашыргъанды. Къызны да Оюмлугъа бер­
генди ле.
- Оллох-Оллох! Мат-Герий не сейирлик
хапар айтхан эди. Сен андан дагъыда бир
затла жазгъан болурса? - деп, Ачан, кёзюме къарап, ыразылыгъын билдирди.
Алайынлай, ашарыкъ, ичерик да ке­
лип, алгъышха кириштик. Къакъ эт бла
къургъакъ картофла, къашыкъ ичинде ёре
тургъан айран бла жезик боза аракъыдан
къайда сайлаулу кёрюндюле.
Тёрт жашы да арлакъда олтуруп, биз
айтхан алгъышлагъа тынгнгылап тургъанда, Ачан мыйыкъ жюрюткенни магъана­
сын айтты:
- Бу юйде тамата мен эсем, мында ёсхен
сабий ле, мен саулай, мыйыкъ жюрютюрге
тау адет бла эркин тюйюлдюле. Къарап, эслеп тураса, жашланы мыйыкълары жокъ.
Мыйыкъны кесим да жюрютмейме, мен
тургъанлай, была мыйыкъ жюрютселе у а,
жашла мени сансызгъа тергеген сунарыкъма, быллай адетни минг жылладан бери
ата-бабаларыбыз да сакълап келгендиле,
андан биз да къачмайыкъ. Мен бу дуниядан
кеткенден сора уа, ёлмезлик адам жокъ,
жашланы таматасы, сюе эсе, мыйыкъ жюрютюр. Алай, макъала бирге ушагъанлай,
ангнга къарап, гитчелеге сакъал-мыйыкъ
къояргъа жарамаз. Ала да таматаларын
сыйларгъа керектиле. Алайсыз бу юйде
ырысхы, намыс да боллукъ тюйюлдю. Ансыз жашауну у а магъанасы болмаз, - деди
Ачан, перекетни юсюнде.
- Мыйыкъны юсюнден, мен атын айт­
хан Мат-Герий, дагъыда былай айтхан­
ды: «Атам Татау Жашырын-Мысты деген
жерде (Сукан бла Хызны-Башыны арасы)
малла бла тура болгъанды. Алайда, мен
туугъунчу, уллу тутуш болгъанды. Ангнга
жыйырмажыллыкъ Татау къарагъанды,
ашларын, сууларын мажарып, жалчытханды. Ол кюн, алайда тутушхан жашланы:
Хозаланы Кыны, Асанланы Хажи-Мурат,
Таулуланы Бий-Солтан, Айдаболланы Таттиука, беш-алты дюгерли жаш, юч черкес,
дагъыда башхала. Аланы ичинде ауур санлы Бий-Солтанны жыкъкъан болмады.
«Ай, аны мыйыкъларын тюбюнден къараталмадыкъ», - деп, жаныгъанла болгъан­
дыла. Хажи-Мурат женгнгилирек болса да,
Бий-Солтаннга жыкътырмагъанды.
Мыйыгъы болгъан адам кесини мыйыкъларыны намысын сакълап, жыкътыр-
мазгъа кюрешеди. Мыйыкълы киши тю­
бюнден, мыйыкъсыз а башындан къараса,
адамгъа андан уллу сыныкълыкъ болмаз.
Мыйыкълы кишиге ётюрюк айтыргъа,
урларгъа, тийишсиз сёлеширге, къолунда
болгъанны тилегенден тыяргъа жарамайды. Мыйыкълы кишини къатында биреу
биреуге артыкълыкъ этип кетсе: «Мыйыгъынглай кёрюнмединг да, байтамал
сен!» - деп, айып салгъандыла,
- Аны мен да эшткенме. Ол алайды.
Биз аллай тёрени халкъкъа къалай жууукълаштырайыкъ? Эндиги жашлагъа бла
къызлагъа ариу адетлерибизни ким ангнгылатырыкъты?- деп, къатлап сорду
Ачан,
- Алгъыннгы къуллукъчула жерлериндедиле. Партияны даражасы тюшхенди,
ансы къуллукъчула: МВД, КГБ, Облоно,
эл Советлени башчы л ары, барысы да жерлериндедиле. Ала юйретиуню, жаш тёлюге
акъыл, эс бериуню межгитни, медирсени
юсю бла бардырсала, аман болмаз эди. «Бу
уллу ишни тап къурап бардырыргъа ким
базынады? » - деп, халкъкъа айланып, сёлешир адамла табылмагъанлай, дуния тюз
жолгъа туралмаз.
- Бизни аллыбызда ишлегенле аллай
акъылгъа келирлеми дейсе? Туураларындан къарап, хар кимге магъана бере билирча, кесибиз болургъа керекбиз. Бизни
къуллугъубузну эталмазлыкъ адамланы,
энди кетерир заман келгенди.
- Ай, Аллах, болуш! Аллай кюн келирми?- деп, Ачан, арлакъта кыркалы жипни
алып, къайишин тюзете: - Атамдан къал­
гъан жипти. Кыркасын да кеси ишлегенди.
Жипке къарасам, атам эсиме тюшеди да
къалады, - деди.
- Сизни тукъумну хапарындан кенгирек кетип барабыз. Иса-хажини атасы
Ботанайдан башлайыкъ.
- Ахшы. Ботанай бизни атауулну башыды. Ботанайлары - бизбиз, Иса хажиден жайылгъанла. Сен энди Шауайланы
атауулларын сураргъа керексе. Ала Бызынгнгыда, Хасаниядагъы Кёчменлары
болургъа керектиле. Сёз ючюн, ОрусХан, Ж аппу - Маскени жашларыдыла.
Орус-Ханны уа Ж аппе, Ахман, Жаммо,
Къан-Бот, Жан-Бот деп, беш жашындан
туугъанла тёрт-беш элде жашайдыла.
Ж аммону жашы токъсан тёртжыллыкъ
Махамет Хасаниядады. Ботанайны атасы
Ж ижиу, Кёчменланы Бурхуну жашыды,
Жижиу бла Каммой къарындашла - экиси
да къарыулу адамла болгъандыла. «Ж и­
ж иу бла Каммой кётюрюп келген бичен
336
минг къойгъа бир ашаргъа болады», - де­
генди Бурху. Аллай бир бичен, бек аздан,
алты центнер болады.
Артыкъсыз да, Ж иж иу бек къарыулугъа саналгъанды. Холам ёрюнде ёгюзлеринден бири тарталмай къалгъанда, аны
бошлап, кеси боюнсагъа жегилип, ёгюзге
да: «Хо, Айбаш, хо!» - деп, отун жюкленнген арбаны тартып чыгъаргъанды. Кеси
жангнгызлай, айыугъа барып, хорлап
чыкъгъан кишиди - Ж иж иу. Бабугент
аягъында Къара-Шауайны ташыны къа­
тында тутушуп, Мокъаланы айтхылыкъ
Зан-Туудуну жыгъалмай къалгъанда:
«Менден да бу къарыулу кёреме! Мен а,
кесимден кючлю адам жокъ сунуп, алай
жашагъанма», - деген оюм Жижиуню ба­
шына келгенди. Алайда Темиржанланы
Багъатырны «Батырла» деген жырынада
тынгнгылап, Зан-Тууду бла жандан жаннга шуёх болуп, Мёчюланы Жашарны да
(Бекки хаж ини атасы) эсхе тюшюрюп,
айырылгъандыла.
- Сен да тукъумугъузну тамырын тинтип жашагъан кёреме!
- Атам, Кязим хажини да асырап, дуниядан да тюнгнгюлюп, ёкюм-ёлю болуп
тургъан заманда: «Балам, жашладан сауу
жохту. Ала энди бери къайтмазла. Ким биледи, ёлмей къалыргъа да болурса, Аллах
айтса. Тукъумубузну юсюнден мен айт­
хан ланы эсинге салып къой. Ёте баргъан
заманда ол хапарла саулагъа керек болурла», - дегени бу кюнледе бютюн теренден
къайгъы эттиреди.
- Сен хажини сагъындынг, аны сартындан не билесе? Халкъкъа ол керекти.
- К язим-хаж и, айтханма да, Иса ха­
ж ини саулугъундан, Меккагъа барып,
къайтхан белгили адамыбыз, Орта Азияда,
Талды-Курган областны Айна-Булакъ де­
ген элинде 1945 жылны къышында ёледи.
Анда хажини асыраргъа онг болмайды, тап
жер табылмайды. Кёчменланы Къайсар киеую, Махамет - Къайсарны атасы, Кя­
зим хажини ёлюгюн чанагъа салып, бизге,
Къум-Тёбеге алып келедиле. Атам, Харун,
адетибиздеча этерге кюрешип, (жууаргъа
къангнга, сапын тапсанг а), эки кёзю бла
тенг жылай, хажини жуугъанына къарап
тургъанма. «Бизхарипле, къаллай кюнле­
ни сынарыкъбыз?!» - деп, ма ол ючюсю,
халкъыбызны ийнагъы Кязим хаж ини
асырагъандыла. Кесибиз да ачдан доюн
тюйюл эдик, жангнгыз къоюбузну союп,
тёгеректеги адамлагъа да бир кесегин юлешип, къуран окъуп, зикир этип, хажини
эсхергенлерин бир да унутмайма.
22 Заказ № 131
- Кязим жыйыны сизге жууукъму бо­
ладыла?
- Хау. Шхалукъадагъы Кёчменланы
бир къызы, Хауа, Шауаланы Атаккугъа
эрге барады. Ол экисини Абай, Омар деген
жашлары, Ногъай атлы къызы болгъанды­
ла. Кязим хажини къатыны, Къанийтат
Атаккуну къарындашы Махаметни къызыды. Андан сора да, бизни тукъум Мёчюлагъа дин-жашау сартындан байланып
келгенди. Тууар, къой къошларыбыз да
бирге болуп, ала бла жарашып тургъанбыз.
Кязим-хажини тийресинде угъай, элин­
де жашагъанла окъуна, жарашыулукъта,
азны-кёпню да жаратып жашагъандыла.
Бир затчыкъны унутуп барама, хажи сау­
лай, атам ала тургъан жерге (60 км), АйнаБулакъкъа, эки кере баргъанды. Биринчи
баргъанында (1944 жылны кюзю) Кязим
хажини окъууун, билимын ангнгылагъан
къазакълы къартла жыйылып, аны къу­
ран окъугъанына тынгнгылап тургъанларын кёреди. 1945 жылны жазы нда,
Айна-Булакътан къайтхандан сора: «Сен
къачаргъа баргъан эдинг. Иттен туугъан
бандит!» - деп, Харунну, сексенбешжыллыкъ атаммы, къакъкъан-сокъкъан да
этип, онбеш кюн тутмакъта жаттырып,
ауруулу этип жибергенден сора, бир да тюзелмеди. Кязимни ызындан, бизни атабыз
да ёлдю. Экисини да къабырлары бир жердедиле, женнетли болсунла!
Ол заман эсиме тюшсе, титиреген этеме.
Дин юзюлюп, тил жокъ болуп, адамлыкъ
къуруп, жууукъ, тенг да кенг кетип, бир
аякъ худур ючюн эртенден ингнгирге дери,
тарыны чыпчыкъладан къоруп тургъан
сабийле: «Атабыз, анабыз бардыла», - деп
сагъынмай, къаллай къыйынлыкъла сынагъанбыз!
Кесим да къоругъанма тары, онжыллыгъымда къозуланы кюткенме, тюшхе
дери школда окъугъан кибик этип (ачдан,
башынга окъууму кире эди), тюштен сора
уа сабанлагъа суу усхара, бир капекле ала
эдик. Бизде, Къызыл-Къум тюзлеринде,
асыры иссиден адамла эрип бара эдиле.
Къышы да сууукъ, ашыбыз, кийимибиз болмай, отха отун орнуна тегенекли
къаураланы кюйдюрюп, аланы да бешалты къычырым ж ерден, сыртыбызгъа
кётюрюп келтире эдик. Алай, «урлагъан»,
«адамгъа аман айтхан» деген сёзлени уну­
туп, артта жарашып жашай башладыкъ.
- Халкъыбызны бюгюннгю жашаууна
сен къалай къарайса? Не айталлыкъса?
- Аны юсюнден бир белек сёз бла айтып,
хар кимни да ыразы этерча айталмам. Алай,
337
кесимми оюмума тынгнгыла: Аллах тилеклени къабыл эткен болур. Тилибиз, динибиз да тийишли жерлерин табып, халкъла
арасында, атыбызны къорууларгъа кюреше, ёмюр сюре барабыз. Алай, айтып къояйым: бизни кибик аз санлы миллетлеге
толу эркинлик берилмегенди. «Охо, бизге
мындан башха эркинликни не кереги бар
эди? Бу халда жашаргъа къойгъанларына
да сау болсунла», - деп, бир къауумла, намысыбызны сакълаялмай, сакъларгъа да
кюрешмей, башыбызны учуз эткенлерине
къайгъырмай турургъа ыразыдыла. Биз­
ге сормагъанлай, тауларыбызны чачып,
аттырып, тюплерин тешип, сууларыбызда чабакъ ёсмезча этип, агъачларыбызны
кийиклерин къурутуп, чаллыкъларыбызда
бал чибинлени дууулдагъанларын эшттирмей, бюгюннге дери аманны кебинден
жаш атхан коммунист партиягъа ыра­
зы тюйюлме. Бизни, къарачай-малкъар
халкъны, жюз жылдан боллукъ жашауун
эсхе алмай, магъыданыбызны, ташыбызны, агъачыбызны ташып, тауусхандыла.
Жашларыбызны, къызларыбызны саулукълу ёсерлерин унуттуруп, вольфрамны, молибденни уруш отуна атып, Бахсан
аузун буздула. Ёмюрде керек болмазлыкъ
мекямланы ишлеп, ариу ёзенлерибизни
ёлтюрдюле. Турист базаланы, курортланы
сартындан сёзюм жохту. Аланы тап жюрютсек, ала хайыр берирле. Алай, Тырнаууз шахарны мындан ары ёсюую халкъкъа
уллу хата берликти. Бизни эркинлигибиз,
адамлыгъыбыз, жашауубуз да ол затладан
башланадыла.
Уштулуда, Бахсанда, Хабазда чыкъкъан нарзан сууларыбызны шешалагъа
къуюп чыгъарырча, гитче-гитче заводчукъла салып, о л учуз сууну адамлагъа
ичмеге къоймай, не халлагъа жетиш ип
турабыз!
Башындан, ким эсе да келип, бизге аланыдамы ишлеп берсин?
- Ачан, «Ол заводну сен ишле, нар­
зан суула чыгъаргъан концернни сен
жюрют», - деселе, ол ауараны башынга
алырмы эдинг? - деп сордум, аны аузуна
чабып.
- Мен энди къартма. Саулугъум Къазахстанда, хауа, суу да жарашмагъан
жерде, бузулгъанды да, аллай уллу ишни
мажарып, жюрюталлыкъ тюйюлме. Ал­
лай журтланы, заводланы эндиги жашла,
ташын, агъачын да табып, ишлеп, жерлерине салып, иеле болуп, халкъны жашауун
онгнгуна буруп къоярыкътыла. Даулашып: «Сен къабартылы, мен малкъарлы,
ол къарайчайлы», - дегенча, болмачы сёз­
лени жаншап турмагъанлай, жарашып,
Къабартыдааракъы, жау, нартюк, будай,
дагъыда башха тирликли затла болдурула
эселе, Малкъарда уа агъач жараштырыучу,
сууланы къуюучу заводла салсынла, курортла ишленсинле! Алада уа, узакъладан
келмегенлей, жууукътагъы эллени адамлары жубанып, ырысхылы болсунла, жашасынла! Къабарты-Малкъарны хёкюмети,
болмачы сылтауланы табып: «Ангнгамынгнга да илму кёзден къарап, тап оноу
этип, керекли затланы мажарып...» - деп,
халкъны алдап, халкъ л аны араларында
жарашыусузлукъну туудуруп тургъан бол­
маса, мал, адам да жерлеринде ахшылыкъ
кёрюп кечинирни мадарын этмейдиле.
- Бюгюннгю жаш аугъа сен къаллай
магъана бересе? Халкъ жашаугъа ыразымыды?- деп, бир кесек юсхюрюрек этип
сордум.
- Энди, ангнга уа къаллай жууап эткин?
Жангнгыз адамны жыякъ тюбюнден къа­
рап, коммунист партияны бийлигинден ычхыналмай тургъан заман (50-80-чи жылла)
халкъланы бек аман седиреткенди. Ансы,
бюгюннге дери халкъла, республикаланы
барысында да, уллу элле, шахарла ишленип, къо лайлы жашап баш л ар эдиле. Ал­
лай жашауну орнуна, коммунистле танкала ишлеп, самолётла чыгъарып, бомбаланы
тёрт тюрлюсюн хазырлап, урушха керекли
затланы мажарыу бла, сау дунияны тере
жанына буруп къойдула. Кесини халкъындан керти ишни букътуруп: «Биз мамырлыкъ жанлыбыз, империалистлени жокъ
эткинчи, тынчлыгъыбыз болмаз л ыгъын
эсигизде тутугъуз!» - деп, ол тутхучеуз
сёзге ыйнандырып, ыйнанмагъанланы
уа, ишлерге, жашаргъа къоймагъанлай,
сибирлеге, тутмакълагъа атып, къынкъ
эткенни халкъ жауу этип, къара халкъны
ангнга ыйнандырып тургъандыла.
Огъары Малкъарда болгъан бир ишни
эсинге салайым, аны мен да Къазахстанда эшткенме. Халкъны жыйып: «Энди
тюзлюк болур. Колхозланы къурадыкъ,
кулак ланы къыстадыкъ, халкъ жауларын - байны, бийни жокъ эттик, къууаныгъыз! Зулмулукъну темир боюнсасындан ычхындыкъ», - деп, Ностуланы Хусей
алай сёлешхенде: «Хоу, Тейри, боюнсаны
да аттырдыгъыз, малны, мюлкню да эринчеклеге къаптырдыгъыз. Боюнсаны баш
чомачасын а артыбызгъа къысарыкъсыз.
Сараккулланы Батталны минг къоюн сыйырмагъанлай, Хучиналаны Алий эфендени
тюкенин чачмагъанлай, Жангнгоразланы
338
Ахия хажини Сибирге жибермегенлей, Со­
вет властны онгнгу къуруп къалгъан эсе,
Оллахий, аны иши доюн болмаз!» - деп,
Мисирланы Ицика айтхандан сора, адамла,
кюлюп, бир ауукъ заманны киндиклеринден тутуп тохтайдыла. Ол сёзлени эштип,
ортада сюелген Хусей: «Аны айтханны ким
болгъанын билип, мангнга келтиригиз.
Мен аны «таш кесгеннге» жиберейим!»дегенни айтып, жаныйды.
Къара къамасы, мор чепкени бла алай­
да тургъан къолайлы киши, Гюзюланы
Башчы: «Къанынгнгы сууут, Хусейин!
Ицика сангнга сабий жаш тюйюлдю. Жаныгъан да бош этесе. Властны эткенин
халкъ кёрмеймиди? Сен бюгюн Ициканы
тутханлыкъкъа, тамбла Ицикала кёбейип
къалсала уа, не этерсиз?!» - дегенден сора,
ол, артха чыгъып, шыбыртсыз атына минип, кетип къалгъанды.
Ол сёзлени ёсюп келген жаш тёлю эсте
тутса, хата болмаз. Аталаны къайсысы,
къаллай жолну барып, халкъына не зат­
ланы къоюп кеткенин ангнгылар заман
жетип ту рады.
Мен, ол замандан берги жашауну кёз
аллыма келтирип къарасам, бюгюннгю
тюрлениулеге багъа бераллыкъма: динн­
ге жол ачылгъанды, тиллени тамырлары
бегейирикти, къолундан келген бай бол­
лукъту, къаллай юй ишлерге сюйгеннге да,
онг барды. Бийликни жоюлгъаныны ахшылыгъындан Казакъ, Къыргъыз, Узбек, Тад­
жик, Тюркмен, Азербайджан, Эрмен, Гюржю, Беларусь, Украина, Молдова, Эстония,
Латвия, Литва, кеслери энчи къыралла
болуп, тиллерин, дин лерин да, оруслуланы
болумларыча, халгъа жеттирирге кюрешхенлерин алкъын кёпле ангнгылаялмай:
«Ала да не этерге кюреше болурла?! Орус
халкъны кючю, болушлугъу тохтагъанлай, ол къыралчыкълагъа аман кюн келип
къаллытты», - деп, алгъыннгы коммунистле айтыучулай, ол ётюрюк хапарлагъа энтта да халкъланы ийнандырыргъа кюрешедиле. Къабарты-Малкъарны халкъы да ол
тузакътан алкъын ычхыналмай, башха
айтырыкъларын да табалмагъанлай, эки
арада тохтапты. Бир беш жылдан жашау
тюзелип, хунерлик (промышленность),
адабият, маданият (культура), кёркемлик
(художество) тил эм дин да ёсюп къалырына мен ыйнанама. Энди мен партияланы
бирине да ийнанмайма. Ала тенгсизликни
туудурадыла.
- Сау бол. Мен сени теренден оюмлагъанынга къууандым. Жашау сартындан хыйсабынга кёпле ыразы боллукъ сунама, деди Ачан.
22*
- Сизни тукъумну тамырына энтта да
къайтайыкъ. Арыгъан да болурса, болса
да, айт, мен жазайым,- деп, уллу машокну,
къыйналмагъанлай кётюрюп, арлакъкъа
салалгъанына къарадым.
Ж ашлагъа бирер ж умуш ну буюруп,
къатыма олтурду.
- Малкъар жанындан аууп келген Абай­
ланы Мусосха къажау бызынгнгылы бий,
Сюйюншланы Мусос, тогъуз къарындашы
бла бирге тургъандан сора, элге аман кюн
келеди. Кёчменлары, кётюрюлюп келип,
Уазада къошла салып тохтайдыла. Алай­
да беш-алты жыл тургъандан сора, къошлагъа, ким эсе да, от салып кюйдюргенди.
Андан кетип, шёндюгю Шхалукъагъа, сегиз юйюр кёчедиле. Кёбюсю артха, Бызынг­
нгыгъа къайтып, жангнгыдан юйле ишлеп,
жашап башлайдыла. Жюзжыллыкъ Ж и­
жиу бир кюн айтады: «Энди Кёчменлары
кёчюп айланнганны къойсунла. Айлана
турса, таш ууалгъан этеди, тынчайгъан
журттан хайырлы мен кёрмедим», - деп,
тукъумгъа эсли сёз айтхандан сора, Кёч­
менлары, Къабартыда, Бызынгнгыда да
бёлек-бёлек жашасала да, оюнлары, къууанчлары, бушуулары да бирден айырылмагъанлай келедиле.
Бюгюн Шхалукъада жашап, Кёчмен­
лары деген тукъумну жюрютюп, кеслери
уа «къабартылы» деп жазылып къалгъан
алтмыш юйюр бардыла. Ёле да, тиргизиле, уруш ха, отха да тюше, къабартылы
Кёчменлары, кеслерин малкъарлылагъа
санамасала да, къанлары-жанлары, адам­
лыкъ л ары бла алан халкъындан болуп,
быланы кёркемли тиллери, хунерли жашаулары бла байланып болгъанларын
унутмасынла. Ш халукъаны ортасында
сюелген Къара-ташха Кёчменланы отуз
жашыны атлары жазылгъандыла. Ол
жигитле фашист Германия бла урушта
ёлгендиле. Малкъарлы Кёчменладан да
ол жаханим отунда къыркъкъа ж ууукъ
адам кюйгенди. Малкъарлы Кёчменлары
сексен юйюр боладыла.
Кёчменланы Солтанны атасы Кюлсюн,
Уазадан Ш халукъагъа келген сегиз юйюрден бирини атасы эди. Солтанны жашы
Бол атха «Пыт» деп, ол ат бла жюрюгенин
билеме. Пытны жашлары: Хажи-М уса,
Къасым, Бий-Берт эм Къаншау-Бий жашап
болгъандыла. Къаншау-Бийни алты жашы
бар эди: Элияс, Мухаммат, Хажи, Идрис,
Хасым, Мыстафа. Аладан жайылгъанланы
уа энди санаялмайма.
- Сау бол, Ачан, кёп затны башынгда
сакълагъанса. Энди анала жанына да бир
339
узал. Анда сиз къайсы тукъумлагъа байланып, ж ууукълукъ жюрюткенигизни
билейик.
- Сен да арымайса, сау бол! Бизни аталарыбыз, аппаларыбыз, Шауалары, Солтанлары, Бийчоккулары, Жансюйлары,
Холалары, Деппулары кибик тукъумладан
къызла алып, къызларын берип, жууукълашхандыла. Бек эслеп, сагъышланып
къарамасакъ, ол тукъумланы жашлары,
къызлары бла Кёчменланыкъыла жангнгылышып къалыргъа боллукътула, Аны
уа биз, уллула, унутмагъанлай, туудукълагъа айтып турургъа борчлубуз.
- Кёчмен улу, сизни тукъумугъузну
юсю бла айтыр сёзюбюз бошала барады.
Энди, иги оюмлап, унутханынг бар эсе да,
эсинге тюшюр.
- Эсимми алайгъа бургъанынгнгы
ахшы эттинг. Кюлсюн - къолундан келген,
къолайлы, къарыуу, акъылы да болгъан
киши, терк окъуна Ш халукъада тирмен
ишлеп, гюрбежи да салып, хунерлигин
кёргюзтюп къояды. Кюлсюнню къарындашындан туугъан Шамайыл а тёрт тир­
мен ишлегенди. Шхалукъада Кёчмен л ары
тирменлени юслери бла маллы, ырысхылы
да болуп къаладыла. Бизни Кёчмен л ары,
Шырданлары (ол элде эрттеден тургъан
тукъум) бла уллу шуёхлукъта жашагъандыла. Ол затчыкъланы эслеп жаз, хому?
— Сау бол, кёп жаша! Кёчмен л аны
тукъум чёклерине чакъырсанг, кесинг
жаздыргъан, Иса хаж иге Кязим эткен
зикирни окъуп берирме, - деп, сёзюммю
бошадым.
СЫРМА-ТАШ
Мен ташны сагъынсам, бир къауумла
эринлерин чюйюрюучюдюле. Аз сабырланып, магъана таштан чыгъарына ийнанып,
алай, тынгнгылагъыз. Биз таштан, таудан
жаратылгъан эсек да, алайды. Кёлюм бла
айтама.
Элмырзаланы Холуй, тёбен чегемли
киши, мараучу, айлана кетип, агъачда,
тауда да, жаныуар, хайыуан да кёрмегенлей, жар тюбюнде олтуруп, арлакъкъаберлакъкъа да къарай кетип, акъ ызлыкълары бла къара ташны алып, башлыкъ
уясына салып, юйюне къайтханды, аны
ариулугъуна сукъланып.
- Кёп айландынг, арыдынг, олтур да
жылы шорпа да ичип, солу, - дегенни ай­
тып, Холуйну тынчайтханды да, юй бийчеси башлыкътагъы къоландым ташны
алып, ары-бери да буруп, къарай кетип:
«Аллах арада болсун, бу ташта магъана
барды! Бизни киши муну бошунагъа келтирмегенди», - деп, ташны жерине салып,
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Асмаран - 46
  • Parts
  • Асмаран - 01
    Total number of words is 3767
    Total number of unique words is 2059
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    46.3 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 02
    Total number of words is 3921
    Total number of unique words is 2014
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 03
    Total number of words is 3852
    Total number of unique words is 1942
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 04
    Total number of words is 3873
    Total number of unique words is 1897
    31.6 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 05
    Total number of words is 3869
    Total number of unique words is 2055
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    55.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 06
    Total number of words is 3905
    Total number of unique words is 1937
    34.1 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 07
    Total number of words is 3845
    Total number of unique words is 1931
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    48.7 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 08
    Total number of words is 3895
    Total number of unique words is 1978
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    57.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 09
    Total number of words is 3939
    Total number of unique words is 1977
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    47.8 of words are in the 5000 most common words
    56.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 10
    Total number of words is 3869
    Total number of unique words is 1997
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 11
    Total number of words is 3855
    Total number of unique words is 2085
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 12
    Total number of words is 3776
    Total number of unique words is 1996
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    54.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 13
    Total number of words is 3767
    Total number of unique words is 2075
    29.9 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    51.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 14
    Total number of words is 3869
    Total number of unique words is 1941
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    48.0 of words are in the 5000 most common words
    54.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 15
    Total number of words is 3736
    Total number of unique words is 2144
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 16
    Total number of words is 3723
    Total number of unique words is 2095
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    45.3 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 17
    Total number of words is 3643
    Total number of unique words is 2050
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 18
    Total number of words is 3824
    Total number of unique words is 1939
    32.1 of words are in the 2000 most common words
    46.9 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 19
    Total number of words is 3848
    Total number of unique words is 1971
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.3 of words are in the 5000 most common words
    53.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 20
    Total number of words is 3791
    Total number of unique words is 2051
    31.6 of words are in the 2000 most common words
    46.1 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 21
    Total number of words is 3534
    Total number of unique words is 1917
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 22
    Total number of words is 3847
    Total number of unique words is 1988
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.7 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 23
    Total number of words is 3814
    Total number of unique words is 1978
    33.0 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    54.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 24
    Total number of words is 3950
    Total number of unique words is 2021
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.0 of words are in the 5000 most common words
    56.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 25
    Total number of words is 3655
    Total number of unique words is 2077
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    45.6 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 26
    Total number of words is 3775
    Total number of unique words is 1987
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 27
    Total number of words is 3710
    Total number of unique words is 1969
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 28
    Total number of words is 3777
    Total number of unique words is 1927
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    48.0 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 29
    Total number of words is 3463
    Total number of unique words is 1717
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    46.9 of words are in the 5000 most common words
    53.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 30
    Total number of words is 3308
    Total number of unique words is 1614
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    45.6 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 31
    Total number of words is 3291
    Total number of unique words is 1633
    30.9 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    51.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 32
    Total number of words is 3568
    Total number of unique words is 1892
    31.6 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    53.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 33
    Total number of words is 3842
    Total number of unique words is 1956
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    48.4 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 34
    Total number of words is 3819
    Total number of unique words is 1907
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    54.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 35
    Total number of words is 3755
    Total number of unique words is 2019
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    54.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 36
    Total number of words is 3863
    Total number of unique words is 2002
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.2 of words are in the 5000 most common words
    54.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 37
    Total number of words is 3951
    Total number of unique words is 1948
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 38
    Total number of words is 3869
    Total number of unique words is 2017
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 39
    Total number of words is 3817
    Total number of unique words is 2017
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 40
    Total number of words is 3770
    Total number of unique words is 2106
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    53.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 41
    Total number of words is 3741
    Total number of unique words is 2088
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    46.1 of words are in the 5000 most common words
    53.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 42
    Total number of words is 3796
    Total number of unique words is 2061
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 43
    Total number of words is 3959
    Total number of unique words is 2026
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    49.2 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 44
    Total number of words is 3823
    Total number of unique words is 1996
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.9 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 45
    Total number of words is 3785
    Total number of unique words is 2127
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 46
    Total number of words is 3798
    Total number of unique words is 2101
    32.4 of words are in the 2000 most common words
    48.3 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 47
    Total number of words is 3939
    Total number of unique words is 1907
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 48
    Total number of words is 3892
    Total number of unique words is 2083
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    46.8 of words are in the 5000 most common words
    54.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 49
    Total number of words is 3814
    Total number of unique words is 2109
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    42.4 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 50
    Total number of words is 3769
    Total number of unique words is 2078
    30.7 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    51.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 51
    Total number of words is 3564
    Total number of unique words is 2141
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    43.3 of words are in the 5000 most common words
    51.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 52
    Total number of words is 3443
    Total number of unique words is 1996
    26.3 of words are in the 2000 most common words
    40.3 of words are in the 5000 most common words
    48.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 53
    Total number of words is 3391
    Total number of unique words is 2038
    26.3 of words are in the 2000 most common words
    40.1 of words are in the 5000 most common words
    47.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Асмаран - 54
    Total number of words is 751
    Total number of unique words is 549
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    48.2 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.