Асмаран - 04

Къарасакъалдан баш ха тюрлю, онг
жанындан ийилип, тюбюне кирип, бир
аягъындан тутаргъа мурат эткен кишини,
айыу къолтугъуна къысып, тюбюне салды.
Андан ары малтатмай, айыуну тюбюнден
иеси къутхарды, ансы халек этерик эди.
- Кёрдюгюзмю, айыу бла тутушхан къа­
лай хычыуунду! Келигиз, М аржа1, къарыуугъузну сынагъыз! - деп, ол дагъыда
чакъырды.
Аш ыкъмай, тынч атлай, ортагъа чыгъып келген кишиге: «Ангнга къара, не
этеди ол? Аны халы бир тюрлюдю. Кёрюрсе
сен, ол бир сейирликле этмесе!» - деп къарагъанладан бири айтыр-айтмаз, тюрлю
киши:
- Айыуну баш бауун мангнга бер да, кесинг арлакъкъа кет. Бугъоуун да кесим
тешеме, жыгъышхан да мен этерикме. Тутушуп бошагъандан сора, аууз бауун да
кесим салып, къолунга туттурурма. Алай,
сен мангнга къош ууучум бла бир алтын
берирсе. Айыуу мени хорласа, не да мен
айтханыммы эталмай къалсам, сангнга
аллай бир ахчаны мен берирм е,- деп сёлешти.
Айыу ёкюргенин къойду, халкъ тынгнгылайды, Герий бла А йза сейирсинип
къалдыла. Атарал жарыды, о л киши уа
Баян эди. Аз кесек замандан къарс урулду:
- Батыр! Батыр! Жыгъышсын!- деп къычырдыла.
Айыуну иеси бираз тынгнгылады, алгъынча ышаргъанын къоюп:
- Ахшы, болсун алай. Да айыу адамлагъа
секирсе уа, къалай болур? - деди.
- Ангнга сен жарсыма, ол мени ишимди! - деди Баян. Аны халы, сёзю, тыш кёрюмдюсю базыныулу, алдаусуз эдиле.
- Болсун алай. Айыуну нохтасын къо­
лунга ал! - деп, ол хазырлыгъын билдирсе
да, аны бет къаны кетип эди.
Халкъ сакъ къарайды, халлары къоркъкъанчады, адамла жгъал-мугъул этип башладыла. Баян, келип:
- А й, аман сен, туттурчу къолунгнгу
бери. Тутуш уругъунг келе эсе, ауузлугъунгнгу тешейим. Мен сангнга харам-
лыкъ этмем, - деди да, айыуну аууз бауун
тешип алды, уллуканы бошлап, туурасындан къарады.
Аны не къачар, не секирир акъылы
жокъ, арт аякъларыны юслерине туруп,
тутушургъа хазырланды. Айыуну халы
Атарал гъа эриулю кёрюнюп, алгъаракъ
атлады. Айза бла Герий да жууугъуракъ
къысылдыла. Баян айыуну къучакълап,
къулагъына неле эсе да айтты. Энди ай­
ыуну бети ышаргъанча, гёжефни тилин
ангнгылагъанча кёрюндю.
- Сар-Жан2, бюгюнден ары сен айыуну
такъма! Жиберип, агъачха кетмеге къой.
Сен къыттыргъанса - ахчаны келтир. Бу
энди мени бла тутушурукъ тюйюлдю, деди Баян.
- Тохта! Да хорлагъан алаймы болады!
Аны сен къоркъутхан эткенсе! —деп, ай­
ыуну иеси уллу сёзден да, къычырыргъа
тартты.
- Бар, айыугъа кесинг айт, унай эсе тутушайыкъ, - деп, Баян бир жанына
тургъанда, Алапай3 аны къатына барып,
башын бойнуна салды.
Адамла къууанадыла, гюрюлдетип
къарс урадыла, тутушхан жаныуаргъа къарагъандан эсе, танымагъан адамны сёзюн,
акъылын ангнгылагъанына бютюнда сейирсинедиле. Ойнарыгъы келип, Алапай Ба­
янны бетин сылап, ал аякълары бла къарс
урады, тауушу уа чыкъмайды. Гёжеф аны
къучакълайды, аузун ачтырып, ичине къа­
райды, анда неле эсе да излегенча этеди.
Сора экиси да къыртышха олтурадыла да,
Алапай Баянны башын сылап, кёкюрегине
къысады, аягъындагъы чабырланы тюплерине, бауларына къарайды.
- А-а-а! Сен кёп жашагъын! Алкъын быланы неле болгъанларын билмейми тураса? Мен чабырсыз таулагъа чыгъалмайма,
тутушхан эталмайма, жолда баралмайма,
тепсеялмайма, - деп, туруп, тепсеп башлады.
Къарс уруп, айыу да тёгерекге айланады. Ол кезиуде, Сар-жанны этегине алтын,
кюмюш акъчала къуюлуп, кёп болдула.
- Айыуну хакъы ол этегингдеги акъчала
болсунла. Кесин а мангнга къой.
Этегиндеги акъчаланы да алып, сюйюнмегенлей, айыуну иеси гюренден ташына
чыкъты. Алапай бла Баяннга къарап, адам­
ла къарс урдула. «Аперим, таулу! Сен хорлагъанса, айыугъа шуёх болгъанса, Сар2 Сар-Жан - жаныуарланы юйретиучю адам.
Сар - ышаннгысыз, къызгъанч адам.
3 Алапай - айыу.
1 М а р ж а - ырысхыны, харакетни болдургъан къоруучу.
26
жанны амалсызгъа къалдыргъанса!» - деп,
андан-мындан къычырдыла.
Майданда хал тюрленди: айыуну къатына келип, къоркъмагъанлай тюгюне тиерге кюрешедиле. Адам бла жаныуарны
келишалгъанларына къууаннганларын
билдиредиле. «Аш, суу керек эсе, келтирейик», - деп, Баяннга билдиредиле.
- Сау болугъуз. Аны ашауу, жашауу да
энди мени бла биргеди, - деди ол. Атарал,
Герий эм А йза да алайда, эрттеден бери
айыуу бла жашагъанча эди хал л ары.
атты, алай ол, бурулуп кетип, жыгъылгъаннга саналмады. Андан сора, Ташот
кесин аттырмай, тёгерекке кёп айланды.
Экиси да арып, аман терледиле, анданмындан тырман да эшттиле, алай, амал,
этерге ашыкъмайдыла. Айлана келген кезиуде, Астан хазырланып, Ташотну кесине
къаты къысып, аллын онг жанына бураракъ этип, сол жанына къаты силдеди. Бу
жол Ташот-гёжефни сыртындан тюшгени
сылтаусуз эди. Ёчешип къыттыргъанла,
къытханла да Астанны жыкъгъанына бир­
ден къууандыла.
- Энди уа Атарал бла тутушургъа бек
кючлюледен бири чыкъсын. Бу экисинден
бири у а Астан бла жыгъышырыкъты, деп, эген билдиргенден сора, танг кесек
заманны къымылдагъан кёрюнмеди.
Эген сёзюн экинчи да къатлады, алай,
аны бла чыгъаргъа базыннган эсленмеди.
- Эген, Атарал бла экинчи да чыгъаргъа
мени эркин эт, - деди Астан.
Эген, аны сёзюн эштсе да, чакъырмай,
башын ийип, бираз турду. Сора айтты:
- Ахшы, чыкъ бери. Арыгъан болурса
деп, мен сени аягъан эттим. Алай, кесинге
аллай бир базына эсенг, сени мен тыймайма, - деп, эген экисин да тутушмагъа
къойду.
Атаралдан эки жылгъа таматалыгъы
Астанны жюрегине тынчлыкъ бермегенин
ангнгылап, къарагъанла аны махтадыла.
«Чёрчекди!» - дедиле.
Эндиги тутуш ну юсюнден атасы бла
кенгнгешген Атарал алгъындан эсе сакъ
эм эслирек болургъа кереклисин ангнгыла­
ды. Астан да, алай оюмлап, ёрелешхенлей,
экиси да кёп турдула. Кёп кере тутушуп,
кесин сынагъан адам, къарыууна, амалына кёре жыгъыша, аны ашыкъмагъаны,
жангнгылып, жыгъылгъаны да кечи лип,
къарагъанлагъа сюйюлюп къалады. Алай:
«Алдатмам, не этала эсе да, кёрсюн» - деп,
тирелгенлей кёп тургъаннга уа, жыкъкъан
окъуна этсе да: «Кеси жыгъылды, ансы
аны адам къоркъутур халы жокъ эди», дейдиле. Амалын, онгнгун, къарыуун да
унутуп, асыры бек базыннганнга бла ынтырылып, къоркъуп тургъаннга: «Къой,
аллайла ёмюрде да гёжефле боллукъ тюйюлдюле», - дейдиле. Айлана келген бир
кезиуде, Атарал сол аягъы бла ичинден
чалындырып, Астанны артха, алгъа да
атмагъанлай, кётюрюп иги кесек туруп,
башы къатыш, ёргеден айландырып, артха
аталды. Аллай амалны къыйын л ыгъын
кеси сынамагъан билаллыкъ тюйюл-
-к к к
- Эй, тыфыллсуучула! Айыуну сёз бла
жуууштургъан кишини да кёрдюгюз, ауур
салмакъларын кётюралмай, тёнгнгереп
тюшхен былхымсызлагъа да къарадыгъыз. Тутушуу алкъын бошалмагъанды,
жыгъышырыкъла кёптюле. Батырланы,
керти пелиуанланы бюгюн кёрлюксюз, деп, эгенни болушлукъчусу сёлешхенден
сора, тутуш башланды.
Ж ю з жылладан бери батырланы жыгъышханларына къарап, багъалай юйреннген тыфылсуучула, аталарыча сабыр,
акъыллы кишиле: «Ашот, Аума, Сайрус,
Аталай кибик батырла уа энди чыгъарламы!» - деп, бир бирлерине сорадыла.
- Эген, Аума-батырны туудугъу Ортаны,
кесине кёре гёжефни чыгъарын сурайды, деп, ата къарындашы Шотта Ортаны чыгъарды. Аны бла жыгъышыргъа Тагъы элден
Оттай-батыр чыгъады. Экиси да беллешип,
жыгъышып тебредиле. Сол къолун бошлап, Орта ёргерек тура келген л ей, урдух
кибик бюгюлюп, Оттай жатаракъ болуп,
сол жанына атып, аны тюз сыртындан
салды. Ангнга къарс уруп, атын айтып
къычырдыла.
Аланы ызларындан беш къауум гёжеф
чыгъып, Ташат деген кючлю жаш белгили
болду. Бир кесек солумагъа къоюп, эген
аны бла тутуш ургъа сюйгенни чакъырды.
- Аны бла мен жыгъышама! - деди
Астан.
Эки кере жыгъылгъынчы, гёжефлени
къайсысы да чыгъып, тутушургъа эркинди. Ёмюрлери, тутушуу халлары да ушашла: Ташот бла Астан чыкъгъанлай къушмуш тауушла эштилип башладыла.
«Астан жыгъар», - деп ёчеш хенле,
«Ташот хорлар» - деген л еден кёп эдиле.
Эки, бир кибик, уста тутушхан жигитни
жокълагъанла санап-сайлап бошагъынчы,
Астан, жыланча бюгюлюп, Ташотну жатып
27
дю. Атарал, амалны къыйын л ыгъындан
къоркъмай, къарагъанладан эм Айзадан да
уялгъандан этгенин, жангнгыз бир адам Баян биле эди. Алай, Атарал Астанны артха аудуралмай, тюбюне тюшюп къалды.
Айза эки къолу бла бетин жабып кёпмю
турду, азмы мычыды, эсин жыйып, жыгъышханла таба къараса - бу жол Астан
жыкъты. Алай, сюе эсе, Атарал ючюнчю
кере тутаргъа эркинди. «Гёжефле ючюн­
чю кере тутушургъа унамасала уа, артта
жыкъкъан хорлагъаннга саналады», - деп,
эгенни ангнгылатханын эштти. Атаралны
жыгъылгъанына Баян жарсыгъан да этмеди. Аллай бир къыйналмай, къыттырып
къойса окъуна ыразы эди.
Атарал, Баянны къатына келип, бир
жанына бурулуп: «Не айтаса?» - дегенча
къарады.
- Тутуш, ашыкъкъан а этеме. Кёп къарап
да турма. Астанда сени амалларынг жокътула, къарыуунгнгу артыкъ болмагъанын
а мен билеме. Хазырланып, жан сюекге
алып ат.
Бюгюн башлыкъны тешип, аз кесектен жангнгыдан къысты. Атаралны гюрен ортасына чыкъкъаны, аны арсарсыз
жыгъышырыгъыны белгиси эди.
- Эки гёжеф, Атарал бла Астан, ючюнчю
кере жыгъышадыла. Уллу саугъа, минг
сом алтын акъча, жыкъкъанныкъыды.
Жыгъылгъан, жыкъгъан да махтаулудула.
Дунияда жыгъышхандан иги зат жокъту.
Ангнга Кюн тохтап, Тейри сейирсинип къарайдыла. Тюйюшюрге хазырланып тургъан
аскерле гёжеф лени шылтахындан тохтап,
жарашып къаладыла. Алагъа ырысхы,
байлыкъ да, тёше-мёшеле да тюкке кёрюнмейдиле. Гёжефлени муратлары тау башлада, ажаллары инбашлада, намыслары,
сыйлары уа Тейриле къатларында боладыла. Ай, аманла, алышыгъыз, дуния сизге
къарайды! - деген тюзлюкке къараучу артхаракъ тургъанлай, тутуш башланды.
Эндиги жыгъыш, алгъыннгыгъа ушамады, Астан-гёжеф арсарланып, Атарал­
ны бурулургъа къоялмады. Атаралны эки
кёзю А йза таба къарадыла, ариу нюрю
тёрт санына жарадыла. Къарт Герийден
уяларакъ болду гёжеф, Баян айтхан сёз а
ётюп бара мыйысындан. Кёп да айланмай,
тёгерекке, сермеп алып кёкюрекке, бурулуракъ этип ёрге, «хо-хо!» —деп, таууш
чыкъкъанлай, Атаралым кеси къатыш,
Астанны онг жанына атты алай. Ол атыудан къутулургъа мадар табылмады, амал­
ны юйреткен Баян жангнгылмады.
Эки гёжеф къучакълашханлай иги кесек
турдула, халкъ да къарс уруп, уллу къычырып махтады. «Кёп жашагъыз! Жыгъылырыкъ гёжеф болмаса, жыгъарыкъ пелиуан
да ёсмейди», - дедиле.
Оюнну, тутушну да эген бошалгъаннга
санагъанлыкъкъа, Баянны ортагъа чыгъып, бир-эки оюн кёргюзтюрюн, бир бёлек сёз да айтырын тиледиле. Айза, алгъа
чыгъып, жаулугъу бла Атаралны терлегенлерин сыйпады. Къарт Герий, экисин
да бирден къучакълап:
- Ай да, жигит, ай аперим! Бир юч жылдан алай къаты тутушурукъса, аллай къарыу келликти сангнга - аны Уллу Аллах
кеси биледи! Ол кюнню унутма, аман сен! деди да, Баяннга бурулду.
Алай, ол ангнга чийин билдирмеди, аузундан сёзюн да чыгъармады, аз ышарып
къойду. Астанны къатына чакъырып:
- Сен а, ахшы ж аш , ёпкелемей, туту­
шургъа бютюнда къаты кюреш. Арсарлы
боласа, къоркъаракъ тутушаса. Хар амал
минг кере къатланса, ала тынгнгылы ишленселе, гёжефни жюз батырдан бири хорлар. Махтаулукъ олду, - деди Баян.
- Сау бол, ата! Акъылынг, эсинг бла кёп
жаша! - деген Астанны энди алайдан кетериги окъуна кел мед и.
Жигитни шуёху да кесине тийишли болургъа керекти.
"кк к
- Ариулукъну, жигитликни къоруучусу
Голлу бюгюн былайда болса, Атарал бла
Астанны сайлар эди. Былача эсли, акъыллы, жыйгъычлы, чамны, лакъырданы да
ангнгылай билген адамла, алагъа ушаш
аталаны юйлеринде туууп ёседиле. Ангнгылап къоюгъуз - намыс аллай юйледе
сакъланады, ырысхы да ол жерлеге къонады. Таулула бла биз минг жылладан бери
шуёхлукъта жашайбыз. Динибиз башха
болгъанлыкъкъа, тилибиз бир тамырдан
чыкъкъанды. Атарал, балам! ТыфылСууну къучакъладынг, адамлыкъларын
кёрдюнг, пелиуан л а бла жыгъышып, кесинге ушаш жигит Астанны нёгерликке
тапдынг. Дунияда адамны бир ахшы, керти
нёгери болургъа керекти. «Астан сангнга
аллай нёгер болалыр», - деп, мен бюгюн
айталлыкъма. Аны дугъумла кибик (алай
къызлагъа айтыучула) кёзлери адамны
алдаяллыкъ тюйюлдюле. Ангнга берилген
къарыу, чёрчеклик жер башында юлюшюн
алаллыкъ инсанны жашаталлыкъдыла.
Сени юсюнгден сёзюм а башхады: жюзден
28
артыкъ гёжефден сени бири да хорлаялмады, онсегизжыллыкъ Атаралны амалларына Тыфыл-Сууда чырмау болаллыкъ жаш
алкъын кёрюнмеди. Сени белгили атанг,
айыуланы жукълаталгъан, тиллерин анг­
нгы лаял гъан Баян, жыгъышып сыртын
жерге салдырмагъан киш и, сау болсун!
Аны къолунда ёсмесенг, затны болдурургъа андан юйренмесенг, жыгъышыргъа,
адамны сыйларгъа кюрешиуюнг ангнга
ушамаса, сенден бюгюн магъана чыкъмаз
эди, - деп, эген сёлешхенде, жаш кёп затны
ангнгылады.
Аузундагъы мынчакъны алып, сол хазырларыны аллындагъысыны тюбюне асырады. Аны эслеген Айзаны жюреги жарып,
узакъкъа, ингнгирги шахарны башына
къарагъанда, Атаралдан ариу, андан жигит бу дунияда эр киши болмагъанча кёрюндю.
- Энди уа Атаралны атасы Баян ортагъа
чыкъсын да, жашын къалай юйреткенин,
ол ангнга не халда кёрюннгенин айтсын, деп, эген аны сёлеширин тиледи.
- Эген, тюненеден бери сени сёзюнге,
акъылынга, жыгъышхан гёжефлеге къа­
рап турама да, сенден насыплы адам жокъ
сунама! «Дунияда адамны къарыууна, жигитлигине багъа биче келген киши кесин
эслеяла болурму? » - деп, бюгюн мени сорлугъум келип турду. Жюзжарымдан жыл
санауу озгъан киши, жашла бла бирге ёсе,
оюмлай тургъан заманда, сени къартлыкъ
бла хапарынг ж окъ. Тау-Артында, ТауАллында ёсген жашланы жыйып, жыл
сайын жыгъыштыра турсакъ, Герий, Шах
кибик атала уа аланы тутушханларына къа­
рап, кеслерини жаш заманларын эслерине
тюшюре жашасала, перекет, къууат да бизден кетмез сунама. Атаралны жыгъышыр­
гъа къалай хазырлагъаныммы билирге сюе
болурсуз да, аны мен толу айталмам. Алай,
аны акъылын, халаллыгъын, адамлыгъын
мен бир затчыкъ бла кёргюзтейим. Таудан
аууп, келе тургъанымлай, къарным ауруп,
жаным чыгъаргъа жетти. «Ёлюп къалама да, энди уа не мадар этейим? » - деп,
сыр-сагъышха къалдым. Ауругъаныммы
Атаралгъа билдирмей, сау болуп къаллыкъ
сунуп, бираз турдум. Болалмазлыгъыма
ийнанып: «Бар, къая тюбюнде дарман хансладан алып кел!» - дедим. «Угъай, мен
сени кётюрюп барайым, ансы сангнга бир
палах болгъан сунуп, жюрегим къыйналып
турлукъту», - деп, къойнуна кётюргенлей,
чабып, тауну тюбюне жеттирип, дарман
чапыракъладан ашатып, сау этти. Ауруй
тургъанымлай, бир такъыйкъаны кесим-
лей къояргъа кёзю къыймай, мени, ауур
адамны, кётюргенлей, барып къайтыргъа
Атаралдан башха ким базыныр эди? Астан,
балам! Къарыуунг, акъылынг, чырайлыгъынг бла да сангнга алай кёп жаш тенг
болалмаз... Адамгъа сюймеклигинг, анг­
нга болушургъа хазырлыгъынг Атаралгъа
тенг эсе, бу дунияда насыплы жанладан
бири сенсе! Мен алай айтханда: «Жашын
махтайды», - деп, кёлюнге алай келмесин.
Бир кюн сен, Атаралны бютюнда ахшы
танып, кёрюрге, сёлеширге да излеп башларса. Бусагъатта уа, суу бойнуна барып,
къучагъыгъызгъа сыйыннган бирер ауур
ташны алып келигиз. Андан сора, мен сизге къаллай оюн кёргюзтюрюгюме къарарсыз, - деп, жашланы жагъагъа ашырып,
айыуну къатына чакъырды да, неле эсе
да айтты.
Айыу Баянны къатында къубулуп, ке­
син ангнга ышып, бёркюн къолуна алып,
тёгерекке чабып кетти. Адамла къууандыла, жангнгы иесини къатында аны ышаннгылы жюрюгенине сейирсиндиле. Энди
Алапайгъа къоркъмай къарайдыла. Ол
халкъкъа юйюрсюнюп къалды.
Кюле, ойнай, лакъырда эте тургъанлай,
пелиуанла бирер уллу ташны келтирип,
Баянны аллына аттыла.
- Жашла, ташларыгъызны къалайгъа
жеттиргениме къарагъыз, - деп, суу тятттланы инбашына алып, атып кёре, ауурлукъларын ёнчеледи.
Атаралны ташы барысыныкъындан
да ауур болуп чыкъты. Баян, аны алып,
энишге ийилип, артына бурулуп, атып
жиберди.
- Энди у а сиз да алай атыгъыз, къарыуларыгъызны сынагъыз. Мени белгимден а
озаргъа да болурсуз, - деп, атыучу жерни
бош къойду.
Онбеш жаш тёгерек кёк ташны атыпатып кёрдюле. Алай, Атаралдан къалгъанла Баянны белгисине жууукълаш алмадыла.
- Ж аш ла, юйреннген бла юйренмегенни ортасы ма алай болады. Къарыуугъузгъа бла этимлигигизге сакъ болугъуз.
Адамлыкъны багъасын сиз анда ангнгыларсыз, - деди. - Энди у а къаллай таш л а
келтиргенигизге бир къарагъыз, - деп,
таш л аны алып, бирин бирине уруп, уатып
баш лады.
Таш л аны ууата келип, сынмай къалгъан, Атаралны ташын, сылай-сыйпай
кетип, эки къолу бла алып, алгъа ийилип,
артына атып жиберди. Таш учуп кетип,
29
жангнгыз къолу бла атхандан эсе, иги ке­
сек арлакъкъа барып тюштю.
- Тюз мен эткен халда бир кёрчюгюз? деп, Баян жаш л аны атмагъа къойду.
Алай, атып кёрмеген, юйренмеген жаш
адамла, ташны аныча учурталмадыла. Къарагъан халкъ кюлюп, дауургъа айланды.
- Мен энтта да бир атайым. Жалан этимми кёргюзткеним ючюн айып этмегиз, деп, тешинип, кёк ташны къоллары бла
къысханда, эзип къоярыкъча кёрюндю.
«Хоп!» - деген ауаз чыкъкъандан сора,
таш, салам буштукъча, чулгъана кетип,
алгъын белгисинден иги да арлакъта къонду. Тёнгнгереген да этмегенлей, таш тюшхен жеринде къалды. Ангнга да къууандыла.
«Охо-о!» - деп тангсындыла. Айза, туруп
барды да, Баянны быстырларын кийдирирге болушту. Кеси ёмюрюнде адамгъа
таплыкъны этип, къууандыра юйреннген
Баяннга къызны къылыгъы хычыуун кёрюннгенин ангнгылап: «Къалай адепли
къызчыкъты. Аны къоллары жарашып
къалгъанларына къарачы!» - деди теренден.
Баянны бети жарыды, халкъны теренинден теренине къарай, бийлени, бийчелени да санай келип, аланы барысын да
Айза бла тенглештирип кёрдю. «Дунияда
тиширыуланы арасында Айзадан келишли, ариу жан болмаз! Юч жылдан, ангнга
онтогъуз жыл толгъандан сора, аны сыфатына бир къара! Къыз Атаралны сюйгенин
мен билеме, Атарал а ангнгылаялырмы
аны? Не да болсун, мен ол экисин бирге
къошаргъа керекме. Алай болмаса, мен
тынчаяллыкъ тюйюлме. Тохта, элге бир
къайтайым, кёргенлеримми бир айтайым! Энди Атаралны бютюнда тап ишлерге
керекти. Аны амал л арын тыфылсуучула
биледиле, ол а амалланы андан да башха
тюрлюлерин этерге юйренмесе, боллукъ
тюйюлдю», - деп, ичинден сагъышлана:
- Адамла! Тойлада, оюнлада ёсхен кишилени жашлары! Жыгъышыудан, таш атыудан да эриккен болурсуз. Жашны къалай
юйретсе тап боллугъун, кесим сынагъанма
да, аны сизге айтайым. Бизде, таулулада, эки жылны сабий бешикте ёседи. Аны
бешиктеги заманы анасыны жырларын
эштип, атасыны оюнларын кёрюп, алай
ётеди. Экижыллыкъ сабий сёлеше, жюрюй башлайды. Ма ол кезиуден тебреп,
аны юйрете, ойната, кюлдюре турургъа
керекти. Кюлюрге, ойнаргъа, лакъырданы ангнгыларгъа юйренмей ёсхен сабий
юйюрге, элге да файдалы адам болалмаз!
Сабийни бешикке тюшхен заманында кёр­
ген оюну «Бешик-ташты». Бешик сизде,
бизде да бир кибикти. Аны тёрт къулагъы,
экчерге уа эки башмагъы боладыла. Баш
жанындагъы эки къулагъына кёк чалыу,
аякъ жанындагъы эки къулагъына да акъ
чалыу байлайдыла, бешикни узунлугъуна
жетер кибик, тёгерек тартма бла баш ж а­
нындагъы чалыудан, аякъ жанындагъы
чалыугъа дери тартып, къысаргъа керекти.
Къоздан уллу болмагъан, тёгерек ташчыкъланы ючюсюн тешип, бешикни узунлугъу
бла баргъан тартмагъа сууургъандан сора,
сабий ойнарыкъ «Бешик-таш» хазырды.
«Ол юч таш нени кёргюзтедиле? » - деп сорургъаболлукъсуз. «Ташчыкъланы бири анасын, ортасындагъы - сабийчикни, ахырындагъы уа атасын белгилейдиле», - деп,
аланланы заманындан бери айтыу алайды.
«Да ол сабийге не хайыр берликти»? - деп,
алай да соргъандыла. «Уяннганы сайын
сабий ташчыкъланы алгъа, артха учура, алыргъа кюреше, сёлеширге хазырлана, аланы алынып къалмагъанларына сейирсине, кёкдеги жулдузлагъа бла
ташчыкълагъа къарай да, тенглештире,
жылтырагъан ж улдузлагъа, ташчыкъ­
лагъа къууана ёссе, аны акъылы, оюму
да бирге болмазмы?!»- дегендиле. Сабий,
къолчукълары бла ташчыкъланы тартхан
сайын, боюнчугъун, башчыгъын да кётюре
турса, ангнга терк къарыу киреди, асы­
ры семириуден сакъланады, кеси аллына,
бир тюрлю, жыргъа ушаш затчыкъланы
да къурай, эртте окъуна сёз нёгер болуп
тебрейди.
- Сен жашынгнгы алаймы юйрете, ёстюре келгенсе? - деп сорду бир киши.
Баян, ангнга терк жууап къайтаралмай:
«Керти хапарны бюгюнмю айтып къояйым,
огъесе экинчи келгендеми айтырма? » - деп
кеси кесине сорду да:
- Атарал башха тюрлю юйрене ёсхенди.
Аны Аллах мангнга сюйюп бергенди, ке­
сине махтау болсун! Атаралны юсюнден,
юч жылдан келсем, айтырма. Бюгюн аны
хапарын айтмасам, ёпкелеп къалмазыгъызны тилейме,- деди да, айыу таба къарады. Кёзю-къашы бла къатына келти­
рип: - Тейри жол буюрса, Голлу онгнгарса,
тамбла биз элибизге кетербиз. Шёндю уа
Алапай бла тутушургъа сюйген бар эсе,
бери чыкъсын. Аны тырнакъларындан,
гимхотундан да къоркъмагъыз, ол сизге
хата этм ез,- деп ышандырды.
Ашыкъмай, хазырланып, Атарал чыкъ­
ты. Узунлугъу Алапайдан алаша тюйюл
эсе да, эни, бёксюмю тюклю айыуну къу30
чагъында мадарсызыракъ кёрюндю. Тёгерекке бир-эки кере айланнганда, Атарал
Алапайны кётюрюп аталмады. Айза, аны
эслеп, андан къоркъуп, аппасына къысылды. Ючюнчю айлана келгенде, гёжеф, онг
аягъы бла ичинден чалып, артына атаргъа
умут этти, алай болалмады. Атарал жыкъса, жыгъылса да, артыкъ уллу жарсымагъанлай, тап, айыу хор ласа окъуна, ыразы
боллукъча, Айзагъа энди алай кёрюндю.
Къарагъанла окъуна айыуну сюйюп, тюбюнден, башындан туруп, ангнга хорлау
тилей эдиле. Болсада, Атарал, айыуну
бошлап, жыягъындан уппа этип, бармагъа
къойду.
- Баян, кесинг тутуш! Сени къарыуунгнгу кёрюрге сюебиз. Кесинг тутуш ,- деди
эген.
Аны сёзюн къатлап: «Тутуш, тутуш!»
- дедиле, жыйылгъанла бары бирден къы­
чырдыла.
Баян, тынгнгылай кетип:
- Адамла! Кёлюм барып, мен айыу бла
тутушаллыкъ тюйюлме. Мангнга ол, ке­
симми юйюмде ёсхен балам кибик болгъандан сора, аны тутуп, жанын къыйнагъаным
жарашырмы? Андан эсе, гёжефлени бек
къарыулулуларындан экиси чыкъсынла.
Ала не ауурла да болсунла. Алай, ала бла
тутушханда, мен табан уруш да этерге боллукъма. Чыкъсынла бер и ,-деп , муратын
къысха салды.
- Экиси бла биргеми? - деп, ийнаннгысыз сорду эген, ышаргъан да этти.
- Хоу, экиси бла бирге. Сюе эсегиз, ала
ючеу окъуна болсунла,- деди Баян.
Базарда сатыучу, алыучу да къалмай
алайгъа жыйылгъанчады. А узу байланмагъан айыу, къатындагъы къарт Герий,
тюрлю-нюрлю Айза, Баян-батыр, чырайлы Атарал, энди уллу халкъкъа бютюнда
сюйдюмлю кёрюндюле.
Кёп да мычымай, тюненеги деуле, айыу
бла тутушханла, гюренни къыйырында
кёрюндюле.
- Айтып къояма: бир ургъанлай, Баян
бугъаны ёлтюреди, айыуланы тюбюне салып, бай лап къояды, бёрюню къуууп тутады, экижашар уаныкны кётюрюп кетеди, деп, эген тутушургъа хазырланнганлагъа
эсхертти.
Тюнене айыу бла тутушханла угъай,
аладан да ауурла: Бейтин, Эйтин, Сейтин,
ючюсю да Аума-батырдан да деуле, кюлюмсюреп, Баянны аллында тохтадыла.
- Жашла, бу оюнда жыгъышыу, табан
уруш, къол къайырыу да бирге боллухтула, аны эсигизге салама. Сиз Баянны эки
къолундан эки жанына тартып, ачытыргъа
боллукъсуз. Тюбюгюзге салып, жауурунларын жерге жеттирсегиз тамамды. Аякъларындан биригиз, къолларындан экинчигиз
тартып, ючюнчюгюз даболушуп, хорланнганына боюн салдыралсагъыз, эркинсиз.
Табаны бла уруп аудурургъа, къолугъузну
къайырып, жунчутургъа, экигизни бирге
уруп, алсиретирге кюреширикти, неда бол­
сун, ючюгюзню бирден жерде тыялмаса Баян сизни хорлагъаннга саналлыкъ тюй­
юлдю. Не ол, не сиз, амалсыз болсагъыз,
таууш этип билдирирсиз. Алай келишейик.
Хайдагъыз, эталгъаныгъызны аямагъыз,
жорукъдан а чыкъмагъыз. Ма къыртыш,
ма сиз, уллу Тейри сизге къарайды. Кюнню
бата тургъанын да кёресиз, - деди Эген.
Халкъ а, Бейтинни, Эйтинни, Сейтинни да Баян таба бармагъа къойду. «Бир,
эки, юч», - деген кесек заманчыкъны ала
бир бири къатларына жууукълашалмай
турдула.
Оюнну быллай тюрлюсюн ёмюрде да
кёрмеген тыфылсуучула сагъайдыла, арлакъкъа, берлакъкъа да ётюп, сабийле
къарайдыла, элен чархынлай, тёгереклерине айланып, эген терслик эттирмезге
кюрешеди.
«Сиз базынмай эсегиз да, кесим бир кёр ей и м »,- дегенча, эллижыллыкъ Баян,
отузжыллыкъ заманындача, ёрге секирип, ауур Бейтинни эки аягъы бла бирден
уруп, бияры жеттирди. Ол а, тёнгнгерей
барып, Эйтинни къатында, тулукъ таууш
этип тохтады. Адамла ахтынып, тартынып
да бошагъынчы, экинчи урум Сейтиннге
жетти да, ол да Бейтинча жыгъылды. «Бу
ТУРУУ-УРУУ тюйюлдю!» - деп, Эйтин кесини
ауур салмагъын Баяннга атты. Эки нёгери
да тургъунчу, ала ангнга болушхунчу, бош
кюреше эди, ансы хазна зат эталмай, артха
сюрюндю. Ол такъыйкъада, Баян, бир жа­
нына бурулгъан кибик этип, сол аягъыны
балагъы бла Эйтинни бойнуна уруп, тёнгнгеретти. Аны жыгъылгъанын кёрмеген
адам, биреу айтханлыкъкъа, ийнаналлыкъ
болмаз: къалай эсе да, чулгъанып, жюн
буштукъча, тапсыз учурулуп кетти.
Артхаракъ туруп, ючюсюн да ёреленмеге
къойду да: «Сиз да кёрю гю з»,- дегенча,
энишге ийилип, Баян аланы къолу бла
чакъырды. Тишлерин къыжырыкъландырып, ючеу да кеслерин Баянны юсюне
«аттыла» дер эдинг, бирден атыла да билмедиле, бирем-бирем секирдиле да, Баян
аланы буруп, къайырып атады, къатыракъ жыгъар ючюн а, табанны жеттирип
да къояды. Атасыны къарыуун бюгюнча
31
ачыкъ кёрмеген Атаралны къууаннганын,
сабийча сескенип сёлешгенин эслеген Ге­
рий, къартлыгъын унутханча, жеринде
чыдаялмайды.
Къыртыштаурушхан, жыгъышхан тёртеулен тин-терлеуге къалгъандыла, деулени эм базыгъы Эйтин, энди алай хыра
кёрюндю, тийгенлей, тылы кибик, аууп барады. Баян, къарыуун аяп, кесин ортагъа
артыкъ бек да атмай, келе-келгенлей,
Сейтин бла Бейтин аны эки къолундан
бири, эки аягъындан да бирсиси туталдыла. Аз мычып, сыртын энишге айландырып, къыртышха атаргъа тебрегенлей,
тартынып, бир къолун ычхындыралгъан
Баян, жыяча бюгюлюп, экисин да бирге
жыйыштырды. Ай алайынлай, ычхыннган къолу бла Сейтинни сакъал тюбюнден
жеттирди!
Сакъалы сыннган Сейтин, къаны бара
жатханда, Бейтинни кёкюрегине да табан
тийип, тёнгнгереди. Ж унчумагъанлай,
терк окъуна ёрге туруп, Баян Эйтинни
къолгъа алды. Къуу буштукъ кибик, ол
энди ычхыныргъа да къарыуу къалмай,
къайры тартса - ары бара, эки нёгерини
къатында жыгъылды. Ол такъыйкъада
эген, Баянны къатына келип, онг билегине
тийип, ёрге тургъузду. Хорлагъаныны белгиси ол эди. Къарагъан халкъ, къарс уруп:
«Баян, Баян-пелиуан!»- деп къычырды.
Алайгъа бек алгъа айыу келип кесин жангнгы иесине ышыды. Баян-пелиуан Алапайны къучакълагъанда, асыры къууаннгандан, Айза бла Герий жылап къалдыла.
Узатылгъан къолладан акъчаланы алып,
эген элекке жыя эди. «Баян, Баян!» - деген
къычырыгъ’а тохтамайды.
Тыфыл-Сууда юч кюнню кёкке булут
къонмай туруп, тёртюнчю эртенликте
жаууп башлагъанында: «Къонакъланы
кетерлерин сюймей, Аллах эриген эткенди», - дедиле.
- Аланла! Энди сиз кетип барасыз. Ахшы
жолгъа барыгъыз! Жигитлик оюнланы кёргюзттюгюз, айыу бла тутушуп угъай, аны
тилин билип хорладыгъыз. Ойнай, кюле
билгенигизни кёргюзттюгюз. Ёмюрлени
тутуругъу Тыфыл-Сууну таш орамларында жюрюген тиширыуланы ауузларына:
«Ариу Атарал», «Батыр-Баян», - деген сёзле тюшюп, кече-кюн да сизни сагъынып
турадыла. Ала жашла тапсала, сизни атларыгъызны атарбыз. Андан ахшы, андан иги
тёре бармыды? Сиз, келе да, бизде къонакъ
бола, бирге къууана жашасакъ - дуниябыз
жарыкъ болур! Энди уа Баян-батыр бирэки сёз айтсын. Жигитлиги кибик, аууз
тылпыуун да эсибизде сакълайыкъ, - деп,
Орасан-эген айтхандан сора аллай къарс
урулду: «Сёлеш, Баян-батыр!» - деген
айтым кёкке тюйрелип къалгъанча, къулакълагъа къатлап-къатлап келип турду.
Тынч-тынч атлай, Баян, къая жаркъасы
кибик, ортагъа чыкъкъанда, къарс бютюнда къаты болду, битеу базар Ойто таууштан
толду, бата баргъан кюн, сыртла да айбатлыкъкъа байландыла.
- Туугъанлы бери жашагъаныммы эслеялмайма. Бюгюн сизни аллыгъызда,
асыры къууаннгандан, жыларыгъым келе
ту рама. Адамны къууандыргъандан, аны
жюрегине хошлукъ салгъандан ахшы зат
дунияда болурму?! Бир къысха хапарчыкъ
айтайым...
- Айт, айт! Тангнга дери да сёлеш, - де­
диле базардагъыла.
- Экеулен жолоучулукъкъа чыкъкъандыла. Бара кетип, арыгъандыла, азыкъларын да тауусхандыла. «Азыкъ аз болса - нёгер харам», - дегенлей, нёгерлени
бири экинчисине: «Бетинг бир аманды,
былайда сен ёлюп къалсанг эди!» - дегенди. Аны айтханы нёгерини жюрегин бек
аурутхандан, ол, баралмай, олтуруп къалгъанды. «Къой, ол айтханча аман бол мам,
ёлмем хо», - деп, кеси кесине кёл эте тур­
гъанлай: «Сен ёлгенликке, сууну агъыуу
тохтармы дейсе, кете барайыкъ», - деп,
хыликкяракъ да этип, экинчи да къакъты
эткенди нёгери. «Сен мени жюрегимми
къалай къыйнады эсенг да, сени жюрегингнги Аллах алай къыйнасын! Мен а,
ж ю з жыл жашагъан атаны жашыма да,
ким биледи, жашап окъуна турурма», деп, кёлюн ахшыгъа буруп, Аллахны да
атын айтып, кетип баргъан лай, бир къарт,
жолугъуп: «Бюгюн экигизден биригиз ёллюксюз», - деп, жокъ болуп къалгъанды.