Асмаран - 05

«Аны айтханын эшттингми? Сен ма бюгюн
ёллюксе!» - дегенни айтып, нёгери кюлгенди, асыры къаты кюлгенден, къарны
тутуп, бир жанына аууп, жаны алайда
чыкъкъанды. «Биреуге къабыр къазсанг кесинг ары тюшерсе», - деген керти кёреме», - деп, экинчи нёгер алайда ташха
белги салып къойгъанды.
«Не айтырыкъ болурла» дегенча, халкъ­
къа тынгнгыласа - сёз эштмейди, мудахтыла.
- Биз а тёртеу болуп келгенбиз да, тёрт
кюн туруп, ариу бетлеригизни кёргенбиз,
перекетли жашауугъузгъа къууаннганбыз,
лакъырдагъызгъа тынгнгылай, аламат тилигизни ангнгылагъанбыз.
32
Сизге тёртеу угъай, тёрт минг къонакъ
келселе да, алдау сёзлю болмасынла!
Тёрт кюн угъай, тёрт жыл жашап къайтса да, аман бла сизни сагъынмасын!
Ариу бетигизни айбат нюрю минг жылладан сора да унутулмасын!
Перекетли жашауугъузну мюлкю, ырысхысы ёмюрде да тауусулмасын!
Оюнугъуз, лакъырдагъыз а болгъанлай,
айтылгъанлай, къазаныгъыз къайнагъанлай жашагъыз!
Тилигизни зынгнгыргъан Ойто тауушу
сан-минг жылдан сора да бузулмасын!
Гюржю бла бизни арабызда огъурсуз
адам нёгер болуп айланмасын!
Азыгъыгъыз аз болмасын, тюз бетигиз
сазланмасын, Герий кибик къартларыгъыз
къууансынла, Астаннга ушагъан жашларыгъыз аланы къатларында жубансынла.
Эй, Гюржю! Биз экинчи келирге уа бютюнда айтхылыкъ жомакъ къура! - деп,
Баян уллу, ариу билегин ёрге кётюргенде,
кёктен алтын жаугъанлай, тауушлу къарс
урулду.
Къарс тохтай барлыкъ да болур эди, алай,
таулу акъ къол жаулугъун къойнундан
чыгъарып, мылы кёзлерин жапханда уа,
къарсны тауушу кёкню кюкюреткенча эди.
Аллай даражаны кеси кёрмеген, айтханнга
ийнаналлыкъ тюйюлдю, таланнган!
Къарс чартлай кетип, селейгенде, майдандагъыланы да кёбюсю къол жаулукъларын чыгъарып, жыламсырагъан кёзле­
рин сюрттюле. «Жашауну бетин кёрюу ол
болур, энтта айт, таулу! Сёзюнг тохтамай,
аурууунг тас болсун!» - деди халкъ. Аллай
бир сёз айтып, дуниядан кеткенни жашауу
тас болмаз, сыфаты унутулмаз.
Ол кезиуде Атаралгъа къарагъан, аны
биле-биле ёсхенин, дунияны къууанчын
бютюн ангнгылай башлагъанын сезерик
эди. Шаумырзы бутакъларыча, акъ бармакълары, бёкем билеклери, кенг жауурунлары, жукъаракъ эринлери бла тюз тартылгъан бурну Атаралны келишли, уллу
санларына ушап эдиле. «Акъылбалыкъ
заманны ызы былай келе болур», - дерсе.
«Мени атам къалай тауушлукъ адамды,
ол болмаса, къаллай кюнлени кёрюр эдим
мен?!» - деп келди Атаралны кёлюне. Сабийликден чыгъып, ол энди жашлыкъны
дугъур эм белгисиз жолуна чыкъты.
«Уо, Думала, Думала, эл салайым,
Ёстюрген къызынг бла къаргъанайым.
Уо, Думала, Думала, мен барайым,
Шу айбатлыкъ сендеди, ён салайым!»
- деп жырларгъа онг тапхан адам насыпсызмыды? Баян жырлап, Атарал эжиу эте
тургъанын кёрген эллилери:
- Къайтыпмы келдигиз? Айтчыгъыз ха­
пар: не кёрдюгюз, эшттигиз? - деп, кезиукезиу сордула, алгъышладыла, атасын,
баласын да къучакълап, олтурмагъа къойдула, жылы-жылы саламлаштыла.
- Улхарла 1, Баян, не кёрген эсегиз да,
айт, - деди Мызы л аны Осман.
- Элге да кирмей, тюз былайда?! - деп,
сейирсинип, Османны къолундагъы мужурасына кёзю жетти.
Аны сюнгнгюсю, чум агъачдан ишленнген, тынгнгылы сабы, иесине кёре бёкем
эдиле. Аллай мужура бек багъалы сауутха
тенгди.
- Мужураммы хакъына, ма былайда!
Тёбентин, огъартын келген да тохтап, тап
болуп къаллыкъты, - деди лыкъырачы
Осман.
Аны мужурасын жерге чанчты. Улхаргъа тынгнгыларыкъларыны белгиси ол
эди. Ала ойнай, кюле, тохтау-похтауну
юсюнден сёлеше тургъунчу, алайгъа Газаланы, Мусукаланы, Келеметланы, Жаныкаланы, Этезланы кишилери келип,
къалын болдула.
- Азыкъларын жарты жолда бошатханлагъа ушап къалсакъ, кечирсин Аллах, деди Баян, ушакъны башлап къояргъа
ыразылыгъын билдире.
- Кечирир. Айт, Маржа, сарыуубуз чыдамайды,- деген Осман жамычысын, кийизин да жерге жайып, кеси барысындан да
ал гъа олтурду.
- Къаллай шахарды Тыфыл-Суу! Жюз
минг адам жашагъан элдеги базарны байлыгъын айтып жалчыталмасам - кёлюгюзге тиймесин. Адамны эки кёзюнден
башха, анда сатылмагъан жокъ! Бахсан,
Чегем, Черек, Бызынгнгы ауузладан, Уллу
Къарачайдан келтирилген чепкенле, жамычыла, къалпакъла, кийизле, ийленнген териле, тонла, шымла, чабырлыкъла,
гёнчарыкъла, агъач аякъла, къашыкъла,
чалыу, къайсы бирин айтайым,- чалгъы
сапла, сенекле,- кёп зат! Маол базарда Алапайны къыттым, жюзге жууукъ гёжефни
арасында Атаралны сынадым,- деп, Баян
***
Булутсуз кюн, къарлы таула, бата баргъан Ай. Аланы барысын да бирге кёрюп,
Думалада:
3 Заказ № 131
1 Улхар - туууну, жаратылыуну сартындан
хапарлауду (повествование).
зз
айыуну башын сылап, къатында олтуртту
да, Атаралны юйге жиберди.
Ызындан къарап тангсындыла.
- Атарал бек къаты жыгъышады. Ангнга тенг Астан деп, жангнгыз бир жаш
табылды, ансы къалгъанларын алып салды. Базардагъы халкъ къарс уруп, жашны намысын уллу кётюрдю. Ма бу къадар
алтын акъча ангнга берилгенди! Осман, ал
да, жолла, кёпюрле ишлерге къорат, къарыусузлагъа, жырчылагъа да бер, - деп,
уллу акъ башлыкъны ангнга узатты.
- Санагъан а этмеймисе? - деп, олтургъанла кюлдюле.
Ай, чегемли кюлюу а!
- Аны не санарыгъы барды. Элибизни
мен а сизденми бек сюеме?! Атаралны къытып алгъан алтыны сизни къолугъузда тас
болмаз, - деп, Баян бозадан ичти.
- Ахшы. Сау юлюшлю болсун, ырысхыдан толсун! Нарт дауундан къутулалгъан
кишилеге саналсын! Эки-юч да къайтып,
Тыфыл-Суугъа баралсын! Дагъыда, дагъыда къытып, эл ийнагъы болалсын! - деп,
Осман да бозадан тартты.
Сора ууучуна алып, акъчаны алтын тауушуна тынгнгылады.
- Оллох, мирзеуча тёгюледи да! Бумуду
баланы атасына къанлы эткен? Быллай кёп
алтынны уа къолумда бир да тутмагъанма! - деп, мараучу алтын тёбени эки ууучу­
на алып, ары-бери да къуюп кёрдю.
- Х оу, Осман, инсанны бетин жойгъан алтын, адамны хурметли, хурнотлу да
кёргюзтген, сары темир буду. Мынгнга
алданыргъа, муну бла къаргъаныргъа
жарамаз. Алай, сары темирни къарыуун,
барыуун да кёре тургъанда, халкъкъа да
аны сартындан керти сёзню айтыргъа уа
борчлубуз,- деп, Баян айтханда, Гюржюню
юсюнден хапаргъа тынгнгыларыкъла, аны
унутханча, мудах халгъа кёмюлюп, Алапайны да эслемей, бозаны, сууукъ этлени
да унутуп къойсала боламыды?!
Улхаргъа таулудан сюйюп тынгнгылагъан болурму!?
- Осман, ж ууугъум, бу жылтырауукъ
затны хатасы бир эки жюзжылдан бизни
ёмюрлюк тауларыбызгъа жетерин мен сезип къойдум. Гюржюдеча, таулула да, байлыкъкъа итинип, къалала ишлеп, эки-юч
къатлы юйле салып башларыкътыла. Аллай юйледе жашагъан жигит жашлагъа бла
омакъ къызлагъа уа алтындан, кюмюштен
этилген затла тап жарашырыкътыла. Аллай адамла уа, чабырланы тешип, чурукъла
киерге сюериктиле. Аланы уа, кийимлерине кёре, ашаулары, ичулери да боллукъ-
тула. Шёндю жокъ эсе да, аллай кийимле
арттаракъ табылырла, ашарыкъла да. Аны
юсюнден бюгюн сагъышланмасакъ, бизге
тапсыз болур. «Къорасынла атала! Дуния
накъут, лаулан ийис эткенде, биз а чепкен
къарыдан чыкъмай, таш уялада жашайбыз», - деп, бизге тырман этерле. «Аман
кюн» деген ол заманда келир, - деп, Баян
айыу таба бурулгъанда, арыгъан Алапай,
бойнун ал аякъларына салып, къалкъып
тура эди.
Олтургъанла уа, тынгнгыларыкълары
келип, ашагъанны бла ичкенни арталда
унутхандыла. Адам сёз къошмайды, кишини сорлугъу да келмейди, къымылдагъан
да этмейдиле.
- Кишиле! Анда мен кёп сейирлик зат
кёрюп къайтханма! Ай юйюнге, таш туурагъан, зыгъыр элеген бир жерде жюз адам
ишлей эди! Къара сахтыяндан тигилген
эки чурукъну жыртмагъанлай, тогъузон жылны киерге болады. «Аллах! Б из­
ни тауланы тюбю бла тешик къазып, ары
жанына ётерча амал болса эди! Сора, анда
чийлей тургъан жемишле, кёгетле бизге
келип къалыр эдиле», - дейме ичимден.
Ол жемишлеге уа «цийтрусла» 1деп, алан
тилиндеча айтадыла! Мен а: «Бу цийтургъанланы кёбюрек берци!», - деп, Атаралча
айтып, къапчыгъымакъуйдуруп, тургъан
юйюбюзге келдим. «Ата, бу татымлы жемишлени атларына къалай айтханларын
билемисе?» - деп, къарады Айза. «Билеме,
къызым, билеме. Алагъа «цийтургъанла»
деп, Атаралны элиндеча айталла» - десем,
ол а, сабий бетчиги къызарып: «Да Ата­
рал сени жашынг тюйюлмюдю?» - деп
сорду да, кесиммики болмагъанын сезип
къойду. «Энди уа къалай болсун? Тейри,
кертисин айтып къоймасам, артта терк
тюзеталмам», - деп ичимден, энди аты
чыгъа келген жашны хапарын айттым.
Къызчыкъны бети жети кере тюрленди:
къызарды, агъарды, кёгерди, дагъыда
къызарды. Къызчыкъкъа керти сюймеклик жаратыла келип, аллыма чыгъып
къалгъанын ангнгыладым. Мен, алтынчы
он жылны санап башлагъан киши (Я Ал­
лах! Кесибизни кишилеге санагъаныбызгъа айып этме, къорунг болайым!), аны
жюрекчигини сайлай билгенине асыры
къууаннгандан, Атаралны келип къалгъанына да эс бурмай, айта береме! Анасы
бергенни айтырыкъ, энди аныча жаш мени
аллыма келмез! Кесин мангнга эслетмезге кюрешип, шыбыртсыз чыгъып кетти.
1 Цитрус - чийлей, чиримегенлей тургъан.
34
Аллах айтса! Кишиле, хапарны алтындан
башлап, къызчыкъны бетине къаратыпмы
къойдум? Аланы къадарлары бир эсе, ол
экисин бирге къошмай, тынчаймам. Къыз­
чыкъны ариулугъун айтып, сизге мен жетиштирал мам...
Кюнню батып кеткенине да къайгъырмай, Османлары тынгнгылайдыла. Юч
къатындан бирин къатында туталмагъан
мараучу Османны бюгюнча тынгнгылагъанын ким кёргенди? Ай, Осман, Осман!
- Къоркъма сен, Осман, бюгюн жыл санауунг къыркъ бештен атлагъан эсе да,
жаным сау болуп, сени мен къатынсыз
къоймам! Кесинге ушаш бир бёкем, сукъланчлы къызны алып келирме сангнга, деп, лакъырдаракъ этип айтса да, Баянны
сёзю кертини орунуна жюрюгенин тынгнгылагъанла ангнгылай эдиле.
Суусузла-Башы бла озуп батхан Кюн,
къызыл къаялада арталда жарыкъ къоймай, чегет жанланы да къарангнгыгъа
къалдырды. Болсада, уллу таш аллында
олтургъанланы турургъа кёллери бармай,
Алапайны да сылай, Баян-батырны хапарына тынгнгылайдыла.
- Ийманынг хакъына айт, Османнга
къаллай къатын аллыкъса? - деп кюлдю
Баяндан да озгъан чамчы Зута. Кюлгени
да хычыуун.
- Узун чачлы, ат байлаучу кибик, къарыулу, сукъланчлы къыз дегенме да! - деп,
кюлген да этмей, онг къолун ёрге тутуп
айтты.
«Турургъа заман болгъанды», - дегенни
белгиси эди ол.
Атарал бир чапханлай юйге жетти. Эшик
аллында жубана тургъан анасын кёрюп,
къучакълагъан да этип:
- Анам, келдик! Ата кишиле бла хапар
айта, Уллу таш аллында къалгъанды. Ол
да кёп къалмай келеди, - деп, юйге атларатламаз, эки жашны тышына чыгъып келгенлерин кёрдю.
- Жашым, сау-саламат къайтханыгъыз
ахшыды, къууанч хапарла келтире тур.
Биз сангнга айтыучу Асал бла Файрул атлы
жашларыбыз а ма бу экисидиле, - деп, Атаралны алагъа жуууштурду.
Къууанып, жашланы къучакъларгъа
керилгенде, ал ад а кесича ачыкълыкъны
кёрмей, Атарал къолларын энишхе бошлады. Жашланы халларын жаратмаса да,
кёрмеген кибик этип:
- Келигиз юйге. Атагъыз да мычымай
жетер. Ичинде сёлеш ирсиз, - деди аналары.
з*
- Анам, мен атлагъа, бугъагъа да бир
къарайым, атам алагъа жарсып тургъанды, - деп, Атарал бауда багъылгъан бугъаны кёрмей, секирип тышына чыгъып,
арлакъкъа-берлакъкъа да къарады, алай,
болмагъан бугъаны къайдан кёрлюк эди.
Ашыгъып, баудан чыкъкъанча, муштухул юйге кирип: - Анам, бугъа орнунда
жокъту! - деди.
- Ай, балам, ай, жаным! Атанга не айтыргъа билмей, хайранма. Тюнене жашла кирип баргъандыла да, аладан юркюп,
чындыны да юзюп, къачып кеткенди, деди аналары, жарсып.
- Охо, анам, алай эсе, чапханлай барып,
табып, атам кёргюнчю, аны мен сюрюп келейим. Бузоу заманында барыучу жерине
кеткен болур да, узакъ тюйюлдю, - деп,
анасыны жюрегин асыры жумушатыргъа
сюйгенден, жарты тешилген чабыр бауун
къысаргъа да заманын къызгъанып, баш
энишхе уруп кетти.
- Жашла, этмегиз былай. Акъыллы болургъа керексиз. Сизни бу халыгъызны
кёрсе, атагъызны жюреги къыйналыр.
«Беш жылны киши юйюнде туруп, эс
жыйгъаныгъыз бумуду?» - деп, ачыуланыр. Тюненеден бери аууп тургъан сенекни ёрге сюеген тенгли бир зат этмегенсиз.
Айып тюйюлмюдю бетигизге? - деп, анала­
ры бугъа тургъан жерге барса - чындыны
кесилип тургъанын кёрдю. Артха къайтып: - Андан эсе, мен ёлге эдим! Бугъаны
жибин нек кесхенсиз? Ата юйюгюзге этерик ахшылыгъыгъыз олмуду? - деди ана,
жюреги асыры къыйналгъандан, сёзюн
сёзге да тагъалмай.
- Сизни Атаралгъа энчи къарагъаныгъызны бизге элде айтхандыла. Туугъан
жашларыгъызны ары тюртюп, биреуню
киммилдисин къойнугъузгъа къысып, сиз
кимден не ахшылыкъ табарыкъсыз? - де­
ген Файрул анасын жылатты.
Ананы аузундан сёзю чыгъалмай, «тыкъмыкъ» эте тургъанда:
- Кесигизникилеге эталмагъан ахшылыкъны, башхагъа бергенликке, сизге элде
ыразымы боладыла? - деген Файрул ананы
арталда чёктюрдю.
Айтханын тюз сунуп, дагъыда къатлап,
беш жылдан бери къакъты сёз эштмей жашагъан анасын иги да сындырыр муратта
аууз ачханлай:
- Анам, къарачы, бугъаны таптым! Чын­
дыны къыйыры чырпылагъа илинип, кетер амалы бол май, ач болуп тура эди, - деп,
ызындан келген дум-къара бугъаны баугъа
жыйыштырды.
35
- Хо, балам, хо. Атанг кёргюнчю тапханынг иги болду, ансы жюреги къыйналыр
эди.
- Анам, Файруллары нек излемегендиле? Ол алай узакъкъа да кетмеген эди.
Чындыны да къыйыры кесилип турады, деп, Атарал тарыкъты, жашла ал лай иш
этерле деп эсинде да болмагъанлай.
Жюреги сытыла тургъан ана айтылгъанны эштсе да, тюзюн айтырыгъы келмей,
тынгнгылап къалды.
- Бугъаны нек излемегенибиз бла сени
чотунг болмасын, Атарал-къаратал эсенг
да! Тапдынг эсе, жерине такъ да, турмагъа
къой! Ансы сен кесинге асыры кёп жюкню
аласа! - деди Файрул, арсар-бурсар бола
кюрешмей.
Атарал: «Бы л ад а менде болгъан оюм
ж окъту. Ол а жарарыкъ тюйюлдю, Тейри!» - дегенни айтып ичинден, тышына
уа сёз да чыгъармай, тилин тишлери бла
къысып къойду.
- Уллу жаш, терс сенсе. Этерингнги билмегенлей, кесингнги кирингнги биреуге
жакъкъанынг а ненгди? Сени ол сёзлеринг
атангнгы къулагъына чалынмасынла! деп, ана къатыракъ айтты.
- Эштсе - эштсин! Андан къоркъуп,
къалтырагъанлай къачаннга дери жашарыкъбыз? Юй, мюлк, мал да бизникиле ушайдыла да! - деди Файрул. Сора,
арлакъта къапчыкъны сермеп алыргъа
узалгъанлай, ол къолгъа алай терк келип
къалмагъанын кёрюп, табаны бла урду.
Аягъы ачыгъанмы эткен болур эди: - Къуруп къалсын юйюгюз! Ташланы бери къуймасагъыз! - деп къаргъады.
- Ж аш , кесинге тыянмагъанла бла
асыры кёп кюрешесе! Тыярмы эдинг сёзюнгнгю? Къапчыкъны табанынг бла
урургъа, къаргъаргъа да не ишинг бар
эди? Ташланы ары сенми къуйгъан эдинг?
Былхымсыз! - деп, кеси ёмюрюнде ауур
сёзю аузундан чыкъмагъан Баллай, къаты
тепти.
Арлакъта келе тургъан эрин кёрюп, басылды, ансы, бу ачылгъанлай, ичиндеги
хамын бираз тёгерик болур эди.
- Жашла уа келип турадыла да! - деп,
ата къолундагъыланы жерге салып, тобугъунда ёстюрген сабийлерин бирем-бирем
къучакъларгъа хазырланды. Аталыкъны къолунда Асал бла Файрул акъылдан
то луп къайтхан сунуп: - Келчигиз бери,
къаллайла болгъан эсегиз да, бир кёрейим!
- деди Баян дагъыда. Ж аш ла аталарын
къучакълагъан эттиле, алай, алада къууанмакълыкъ, тансыкълыкъ сезилмеген-
де: - «Мен а, Тейри, сизни мындан башха
тюрлю адамла болгъан суннганма» - деп,
ичинден айтса да, тышындан а: - О-о-о!
Къаллай кишиле болгъансыз! Къара мыйыкъларыгъыз, чырайлы санларыгъыз, дунияны ёрюн, къырын да билирге хазырсыз! - деп, омакъландырыргъа кюрешсе да,
ата жашлагъа ыразы болмагъаны ачыкъ
эди. Бюгюн айтылмагъан сёзле, аны ичин­
ден бир заманда тышына чыгъаргъа керек
эдиле.
***
Думала! Ж ерни башында айлана келген, алайдан ариу жерге жолугъурму?
Аны кырдыгы, сууу, хауасы, тёгерегиндеги бийик таулары адамны назмугъа бла
жыргъа ачып къойгъандан сора да, ангнга
кюч, къарыу бергенлей турадыла! Минг
жылладан бери жаратыла да, ёле, атала
бу жерлени бизге аманат этип кеткендиле.
Энди уа аланы кешенелерини атларын эсхерирге заман жокъ! Къаллай халкъ болуп
къалдыкъ биз?! Ол кешенеледе жатханланы атларын, тукъумларын Къулийланы Шууа биле эди да, ангнга нек сормай
къойгъансыз? Аппасыны къабырын унутхан гюнах ушайды да! «Туугъанларыбыз,
туудукъларыбыз болгъанлай турмасала,
тауларыбыз ёксюз къалмазламы? » - деп,
нартла да айта тургъандыла. Биз, жерибизден къысталып, экинчи къайтып келгенибизде уа, «Ауар-Сырт» Ауурсентха
айланып, «Мусос-Къош» Миссис-Къошха
бурулуп, «Къашха тауда» - къой, аны атын
да айталмайма, бир тюрлюге бурулуп,
«Чирик-Кёл», «Ынчытты-Кёлле», «ЗанхотКъабакъ», «Акъ-Суу», «Буруу-Аллы»,
«Юч-Къолла», «Аууш-Жер», «Жар-Ыз»,
«Кенг-Жер», «Ачабай-Къабакъ», «БалыкъСуу», «Гитче-Балыкъ», «Быллым» дегенча
жер, суу атлары, минг жылладан бери айтылып келгенича угъай, башха тилледен
алыннган сёзлеге ушап къалгъандыла.
Алай нек этилгенин билемисиз? Аллай
затланы ангнгылатып, жангнгы тёлюге
айта турмасакъ, арттаракъ алагъа жашаргъа къыйын боллукъту. Айыплыкъны бир
уллусу ол тюйюлмюдю?
Аталарыбызны уа таныялабызмы?
Мокъалары Темуккуну тукъумда ырыкъ
этип, Мукуштан Мухолгъа кёчюргендиле. Аны жашы Матци уа къолундан келген, уллу санлы къарыулу жаш ёлюр заманында: «Къарап турмагъыз да, бизни
тукъумну атам Темуккудан башланырча
этигиз», - дегенди. Аны сёзюн къулакъ36
лап, жаш л ары Къонакъ бла Инки, кеслеринден туугъанланы «Темуккулары» деп
жаздыргъандыла. Эки ёгюз тарталмагъан
арбаны, жюгю бла ёрге чыгъарып къойгъан Матцини таныгъанла: «Тейри, Матци
Мокъалагъа энди хазна ж уууш сун», дегендиле. Уштулуда Загъаштокъланы
Там-Бий улу Чёфеллеуню «Къала-Сырты»
деген жерде къаласы барды. Айтхылыкъ
кишиле: Чёфеллеу бла Улбашланы Уча
жандан-жаннга шуёхла болгъандыла.
Чёфеллеу, тансыкъ болуп:
«Ай, Уча деген а къалауурум къайдаса?!
Мени жортууулгъа барырыма уа не айтаса?» - деп, Уштулуда жырласа, Шауурдаттагъы Уча, эштип, жолгъа чыгъып
къала болгъанды.
Жантуудуланы Къонакъ, кёнделенчи
киши, «Жалпакъ» деген жерде жюгю бла
эшеги батханда, тартып чыгъаргъанды.
Сексенжыллыгъында Къонакъ, Къазахстанда онбеш кюн жашап, 1944-чю жылда
ёлгенди. Къонакъ ёлюрюню аллында: «Сау
эдик да, кюню къурурукъ плас шау этти
да къойду», - дегенди. Биреуню биреуде
акъча борчу бар эсе, борчлу адам а акъчаны
терк къайтарып бермесе, аны орнуна хаух,
не саугъан ийнегин, неда къыркъыр къоюн
береди. Аллай хаух малны сютюн да саууп, жюнюн да къыркъып туруп, акъчасы
къолгъа тюшгенден сора, малны иесине
къайтарып береди. Ангнга таулула «бегент» дегендиле. Бу сёзле да аны аузундан
жазылгъандыла.
Къаллай тукъумла жашагъандыла бизде! 1861-чи жыл Чирик-Кёл къатында боза
иче кетип, къарындашла Аслан-Герий бла
Осман тюйюшхендиле. Андан сора АсланГерийни жашы Сюлемен Настал ад ан,
Османны жашы Ёрюзмег’а Ностуладан жазылып къалгъандыла. Былайда жангнгыз
«у» таууш «а»-гъа айланып къалгъанды
ансы, эки тукъум да бир тамырдандыла.
Тап ангнгылар ючюн айтайым: Ёрюзмекни
жашы Батый эфенди, аны уланы у а аты
чыкъкъан Юсюп! Къуруп къаллыкъ Къалмукъ улу жойдургъанды кесин да.
Граждан уруш ну жигити Ностуланы
Юсюп Зуушхуда бичен ишлей болгъанда,
бёденени аягъын къыркъкъаны ючюн,
кёлю эригенден, сау кюнню дорбуннга
кирип тургъанды.
Къаллай къызларыбыз жашагъанды­
ла!
«Гыры-Мыстыны» кийиги къурумаса,
сени мен этсиз тутмам!» - дегенди Черекни
ары жанындан биреу.
«Айланнган ташны ёзенин суу талап
кетмесе, мен да сени гыржынсыз жашатмам!» - дегенди бери жанындагъы да.
Ары жанындагъы бери жанына ётюп,
шагъырейленнгенден сора, экиси да къызла болгъанларын билип (аны къалай билиучюлерин ангнгылачы?) къарындашларын алыш-бёлюш эткендиле. Ол жашладан
бири, Къазийланы Асхакъ, жюз жыйырма
жыл жашап, 1935-чи жыл ёлгенди. «Эгечим ёлмесин!» - деп, керти затха алай къаргъанып болгъанды. «Кюрме» - агъачны
сымарлы ишлеген адыр, ангнга «тузур» деп
да айтадыла, «къыды» - арпа, будай орулуп кеткенден сора, аны тюбюнден чыкъ­
къан кырдык, «Бийке-алаша», - къаты
чырпычыкъ, кёк бутакълы, сибирткиге
игиди, аны бла чоюнну тюбюне кюйгенин,
къасмагъын, шимирин жууадыла. Аланы
да бизге Асхакъ айтханды.
Алай боллукъту, жашла, кюн элтиу. Тамырыбызны, тюп кирибизни да къармап
жашамасакъ, бизни адамгъа санамазла жууукъларыбыз, тенглерибиз, къатыбызгъа
келгенде кёллери бла къууаналмазла.
***
«Баянны сагъышы энди уа не болур? деп сормайсыз?
Ол а танг эртен, адамла юйлеринден да
чыкъкъынчы, Леуан шыйыхны «Намаз
ташыны» къатында олтуруп, сагъыннганкъагъыннган да этмегенлей, Суусузла таба
къарап тургъан лай, Атарал юсюне чыгъып
къалып:
- Атам, айып этме мангнга. Мен тюненеден бери жукъламагъанма... - деп, андан
да ары айтырыкъ болур эди:
- Кесим билеме, балам. Мени сагъышым
да олду. Сени къалай жашарынг мени оюмумдады. Былайда, бу сыйлы жерде айтама: жюрегингнги къыйнама. Айтханыма
боюн салып, алгъынчатынгнгылы, басымлы болгъанлай тур. Тюненеги айтышыгъыз
мени башымда от жандыргъанды. Бугъаны
къачханын, жипни кесилгенин, сангнга
былхымсыз сёзле айтылгъанларын, барысын да эшткенме. Аны къой, Алапайны
агъачха жиберип къойгъаныма уа не айтаса? - деди Баян.
- Ахшы эткенсе, атам! Айлансын анда.
Ол бизге келе турур да!? - деп, алгъынча
къууанып айтса да, аны жюрегинде бир
тыйгъышчыкъ тирелип тургъанын эслеп:
- Келе у а турур. Айыу бизни ёмюрде да
унутмаз. Алай, жюрегингде экили там37
***
гъаны кетер. Алайсыз, сен, кесим сюйгенча, ёсаллыкъ тюйюлсе. Адамны эси-бусу,
аягъы-къолу, жомагъы-тою да азат болгъанлай турмаса, акъылына, адамлыгъына
да жарымлыкъ тюшерикти. Ж ашла бла
уа бирге ишлерсе. Ала сангнга, сен алагъа
болуша, жарашып къазанлашсагъыз, малыбыз, мюлкюбюз онгнгуна айлынырла.
Андан сора уа, къалай да этип, атыбызны
айттырырбыз. Оюмну бек башын айтайым:
таш къапчыкъны энди башынгда угъай,
сыртынгда жюрютюрюксе. Алгъынча,
алагъа кюнден бир таш къошуп, ташла­
ны саны, эки минг юч жюз отуз беш болгъанда, ол кюнню мангнга айтырса. Андан
арысын а, ангнгылагъан болурса, Аллах
айтса, биягъы Тыфыл-Суугъа, Герийлагъа
да барырбыз. Ариу Айза уа, бютюнда тап
ишленип болур, аны да кёрюрсе, - дегенде,
Атаралны бети жарыды, аз ышарып, атасыны чыгъа тургъан хазырларын тюзетти,
бёркюндеги къаты къаураны да кетерип,
къатында, сол жанында чёкдю.
- Жашым, билемисе, сен къатымда болсанг, мени эсиме кёп тюрлю ахшы затла
келедиле. Айзаны бютюнда омакъ, кюле,
лакъырда эте, сени уа бюгюнден да къарыулу, айтхылы, оюмлу бола баргъаныгъызны кёреме. Бир адамгъа ол затланы азмы
сунаса? Бюгюн а барып, малларыбызны да
кёрейик, бичен ишлер жерибизге да къарайыкъ. Таначыкълагъа уа тансыкъ болмагъанмыса? - деп, Баян ёрге тургъанда,
тау башындан кюн къарап, кюннюмлени
жарытып баш лады.
Аланы, эки уллу адамны, ашыкъмай баргъанларына къарагъан да кёлге
асыуду.
- Ж ерни башында жюрюген, тюбюне
тюшхюнчю, этер ишин, жашар журтун
биттирип,халкъ эсинде сакъларча бир затны болдуруп къоймаса, аны кёрген кюню
бошту, - деди Баян.
- Алайчыгъын толу ангнгылаялмадым,
атам! - деди Атарал.
- Тюшюндюрейим. Мен, сен да айта туРУУЧУ Думаланы жырын Зан-Тууду деген
бир киши такъкъанды. Жырны халкъ,
унутмагъанлай, айта да, сукълана, ЗанТуудуну эсхе келтирип турлукъту. Ол аны
бла ёлюмсюздю. Сени атынг дуниягъа билинирча гёжеф эталсам, бир ариу къызны,
Айзадан сыйлы къыз а болмаз, сангнга
алып келсем, мени да бирле ауузларында
сакъларла. Тейри берип, сангнга да эки-юч
жашчыкъ туусала, ала уа мени тобугъумда
ойнасала, биз къарт болургъа, ала да бизни
ийнакъларча болсала, кёрген кюнюбюз
зырафына кетмез сунама.
«Къатында олтургъан къызны этегине
къолу бла тийгенден эсе, аланлагъа тау
башындан дюле хансны алып келген тынчты», - деп, буруннгулула айтыучулай, Ай­
заны этегине тиялмагъан Атаралны жанытини да - Тау-Артында, бютюнда Баянны
сёзюнден сора; сюймекликке байланып,
энди уа ычхыналмай къалды.
ккк
Асал бла Файрул алда, аланы ызларындан Атарал бла Баян къош таба тебрегенлеринде, биргелерине не ат, не ит кёрюнмегенлерине угъай, къапчыкъ бла ташланы
кётюрюп, инбашында ойната баргъан Атаралгъа сюйюмсюреп къарагъанла: «Баян
энтта да бир тюрлю оюнла чыгъармаса кёрюрсюз! Атарал къолуна тюшхенли, аталары биле-биле жангнгыргъанды. Таланнган,
кече-кюн да ангнга къайгъыргъанлай, юйреткенлей, этерин кёргюзткенлей турады!
Хар элде окъуна аллай бирер адам болса,
дуния ахшыгъа айланыр эди. Атарал ТауАртында къытып алгъан башлыкъ бла бир
алтынны Мызыланы къатынсыз Османнга
нек бергенин а билемисиз? » - дегенча хапарланы кими тюз, кими уа семиртип жая
эдиле. Былхымлы киши, Мызы улу Осман,
гёжефни къытып алгъан мюлкюне жолла,
кёпюрле ишлетиригин а хазна сагъынмайдыла. Алсын Осман къатын, къоратсын
алтындан, жарысын жюреги - аманмыды
ол? Болмайыкъ биз саран \ сюейик бир бирибизни, кюлейик, ойнайыкъ бирге, болушайыкъ къатын, къыз алыргъа, эрге, тёрге
барыргъа да. Алай ахшы болмазмы?
***
«Нарт эсенг, хар заманда хазыр бол: Айтханынг, айтырыгъынг да белгили болурла», - деген сёзню эсине тюшюрюп:
- Баян! Айыуланы жукълатыучу киши,
бизге жол чыкъкъанды! - дегенни айтып,
кесинден да эрттерек туруп, Осман, келди
да, ашыкъмай салам берди.
- Не болгъанды? Хатадан Аллах сакъласын! - деп, чабырларын да миделинден
шыртлай, арбаздан тышына атлап, жарыкъ
бет л и кишини кёрюп: - Сау кел! Халынга
кёре - хата жокъту да? - деди Баян.
1 Саран - къызгъанч, бере, ала билмеген
адам.
38
***
- Тюз сезгенсе. Бюгюн жангнгы кёпюр
бла ётюп, Абандылагъа барлыкъбыз. Ала­
ны Гени атлы къызларын келтирликсе, деп, Мызы улу уяларакъ айтты.
- Эрттерекден да ма алай этерге керек эдинг. Аллах ыразы болсун, къалай
ахшы иш мажардынг! Иги къызды. Аны
сангнга Тейри сакълап окъуна тура болур
эди. Мени хар заманда ма ал лай жерлеге
чакъыра туругъуз! - деп, ызына къайтып,
жашлагъа оноуун айтты да, хазна мычымай, тор ажирге жер салып, жолгъа чыгъарды.
Ол сёзден башланып, Осман да юйюрлю,
жерли болду, Мызылагъа огъурлу келин
жарашып, бир жылдан сау сюекли жашчыкъ тууду. Ангнга бешик ишлеп, юч тёгерек ташчыкъны да кёк чалыу бла баш
жанына тагъып, Баян Османны юйюне
элтти. Алай да бу жырны да кеси этти:
- Ата, бюгюн къаллай ишни мажарсакъ
сюесе? - деп сорду Атарал.
Аны къара мыйыкъларына алкъын бычакъ жетмегенди, алай биле-биле узун да,
бёксюмлю да кёрюннген жаш, энди керти
гёжефге ушагъанын хар ким да айта эди.
Ызындан къарап: «Тфу-тфу!» -дептюкюре
эдиле. Къапчыкъ бла ташланы кётюрюп озгъанын кёргенле энди, кюлген угъай, сукъланнган эте эдиле. «Бизни жашларыбызны
да алай юйретсе уа, не боллукъ эди? » - деп,
жел ызындан сёлеше эдиле. Атарал а таш­
ланы эртенликде къошха, ингнгирликде
уа юйге кётюрюп келе эди.
- Байрым кюндю, жашым, бек огъурлу
кюн. Бу кюн бир бек уллу ишни не ёнчелеген, неда хыйсаплагъан этиучюдюле.
Не ючюн сордум аны? - деди Баян, отун
жаркъаны юсюнде метекени созулуп баргъанына сейирсинип къарай.
- Къапчыкъдагъы ташчыкъланы саны
эки минг бла юч жюз отуз беш болгъанды.
Бу ташны уа, къапчыкъкъа атаргъа кёзюм
къыймай, къолума алып келеме. Кёрчю
муну, бир тюрлю затты! - деди жаш.
- Аны мен билеме, балам. Сен кётюрюп
айланнганлыкъкъа, санын а мен да унутмайма. Алай, атабызны къарындашы Бегин ёлгенли эки ыйыкъ озмай, биз жолгъа
чыгъалмабыз. Ары дери уа кюн да бузлур,
сууукъ келир, аууштан ёткен да къыйын
болур. Андан эсе, келир жазгъа кесибизни
хазырлайыкъ. Тау-Артында бизни сакъ­
лап турлукъларын билип, мен ары аты
чыкъкъан мараучу Темирни жибергенме. Тау, аууш да тыялмагъан, женгнгил
аякълы Темир Герийлагъа да къайтып,
хапар алып келир, - деп, Баян бир жанына
къарагъанда, метеке жаркъадан тёнгнгереп тюштю. Баян, жаркъаны Атаралгъа
бере, айтты: - Муну кёремисе, шытысы
тауусулгъанлай, тюштю да къалды. Нек
болду алай?
Атарал, ийилип, метекени къолуна алгъанда, ол сюркелип башлады.
- Билалмайма, атам! - деп, «атам» деген
сёзге уллу магъана салып айтты Атарал.
- Къургъакъ отун метекени шытысын
жутуп къойду. Шытысына жабышып жюрюген къуйрукъ къабынны андан башха
амалы жокъ эди.
- Ташта баргъанлай турады да?
- Хоу, таштабарлыхты. Кесинг оюмла:
таш метекени шытысын эмемиди? Ташта,
бютюнда сууукъ ташта, ол узакъкъа бар-
- Жашчыгъыммы аты болсун Атарал,
Ишлеп бердим агъач бешик, жат алай.
Ойда балам, тойда балам, кел бери,
Сангнга айттым ариу сёзню мен энди!
Жукъла, жукъла, жукъла, бала, Атарал,
Баш жанынгда ташчыкъланы санаял.
Уянсанг - кюле-кюле, жубанырса,
Гени атлы ананга да къууанырса.
Айда, балам, Атаралым, олтурчу,
Туу Османны юйюн кюлюп толтурчу.
Жашым ёссюн, бешигине къууанып,
Жыламасын, мынчакъ бла жубанып.
Баян, ийменмейин, узун тартып, жырлады, жаш къатынла да кюлдюле, жубандыла, ашха-суугъа да узалдыла.
- Гитче Атаралчыкъны уа атасы ишлеткен кёпюр бла ётюп, жау-биш лакъ
ташыр кюнлери кёп болсунла! Атасыны
хал ал къыйынын жюрюталсын, эл аллында ийнакълансын, чагъыдыйны ёзенледе