Асмаран - 35

ким терк салалса да, хорлагъаннга ол саналады. Аны саугъалап, жангнгы туугъан
сабийчикни атын да айттырадыла.
Ол оюнда мен озгъан эдим. Оюнну экинчи тюрлюсю у а былайды: «тёрт къулач
узунлугъу болгъан агъач къырыкъны ичи
бла тёнгнгеретип, аллай ташны узакъкъа
ким бардырыр» деп, эришип болгъандыJIB.***
Бир оюнну эки тюрлюсюн да этип,
мени озгъан жокъ эди да, оюннга-тойгъа
да, ашха-суугъа да, оноу эткен, белгили
киши, Газаладан эди ол, Шуайны жашчыгъына ёмюрлюк атны, Къайсынны,
Айдаболланы Забокадан юч кюн артха
къалып, къыйналып туугъан, къая кибик,
батыр Къайсынны атын атагъан эдим!», деди Зулкъай.
Эки жылдан сора, 1970 жылда, Къай­
сыннга жолугъуп, бу оюнну да, Айдабол­
ланы Тазрет батырны жырын да айтхан
эдим. Сора оюнланы саны 200-ден артыкъ
болгъанларын билдирип, сабийча къууаннган Къайсынны, жаухарча жылтырагъан
кёзлерине къарагъанма.
- Къайсын, «оюн» бла «оюм» деген
сёзлени магъаналарына кёре, араларын
ачыкълап берчи, - деп ётюндюм.
- Оюнну этерден алгъа, адам оюмлагъан
этеди: «Къалай тап болур», тюзмю этеме,
огъесе жангнгылгъанмы этеме» деп. Сёз
ючюн, тутушургъа чыгъардан алгъа, ким
бла тутушуругъунгнгу, къаллай амалланы
260
берип, Москвагъа иедиле. Минвод аэропортта Къыргъызстаннга учаргъа хазырланып чыкъкъан Къайсыннга жолугъуп,
андан-мындан келтирип, кёп хапар айтхан
эдик, - деди Малик.
- Ара шахаргъа не жумуш бла бараса? деп сорду назмучу, чай иче, къууанчлы
олтургъаныбызлай.
- Айтып къояргъа базынмайма, алай,
иш тамам болуп къалса, арттаракъ, айлауда олтуруп (залда), хапарларма, - деп, об­
ком партияны инструктору, Таумырзаланы
Хасан улу Малик андан айырылады.
1974 жылда, июль айдан сора, айырыула да бошалгъандан арасында, Къайсын бла
Малик, дагъыда жолугъуп къаладыла.
- Былтыргъы жолугъууубузну да эсхе
тюшюрюп, бюгюн не зат айталлыкъса?
Москвадан къалай къайтханынгнгы айт
энди, - деди Шуай улу.
- Сангнга ачыкъ айтыргъа базынмагъан
эдим ансы, сени юсюнгден къагъытланы
Жогъаргъы советге мен элткен эдим, - де­
ген Малик, ёлюмсюз Къайсынны къучакълагъанын, мен энди билдим.
Ол кюн айтылгъан сёзлени жазар ючюн
заман керекти...
2007 ж ., быйыл, 19-чу сентябрьде,
Къайсынны сын ташыны къатында: «Бю­
гюн мен назмучуну юсюнден жангнгы зат
айтырыкъма да, мангнга сёз беригиз», дегенимде, бёлек адам ыйнаннгысыз къарагъанын унуталлыкъ тюйюлме. «Беш
минуттан кёп айтма», - деп бегитселе да,
сагъатны тёрттен бири чакълы сёлешхенимден сора: «Аланы алкъа адам эштмегенди. Сен да къысхартып къойдунг», - деген
Къулий л аны Юсюпке да ышарып: «Бизни
Къайсынны юсюнден ким не кёп айтса да,
ахырына чыгъарыкъ тюйюлдю», - деп,
мен энди къошама. «Къоймайсыз, оюмлашып айтыргъа да!» - деп тахтан тюшюп
кеттим.
«Атранташ» оюнну назмучуну юйюнде орнатырыкъма. «Къарачай-Малкъар
халкъ оюнла» деген китапта 260 оюн жерлерин тапханларын, дагъыда ангнга 40 оюн
къошулургъа боллугъун, Къайсын угъай
да, кёпле да кёрмей къаллыкъларын билеме. Заман! Ай, заман а!
Жашау дегенинг «Кеме барады, ызы уа
жокъ» дегенлей болмасын. Къалаларыбызны ойдурмай сакълап, жангнгы къалала
ишлеп, дунияны халкъларын сейирсиндирирге итинсек, сюер эдим. Жаш тёлюге
ол бек керекти.
хайырланыргъа боллугъунгнгу сартындан
сагъышланып, оюмунгнгу кёлюнг бла байларгъа керексе. Оюмну, философия магъанасы, оюнда, иште да бир кибик эсленеди.
Дунияны бек алгъа къалай жаратылгъанын, алыкъын илму тохташтыралмагъанды. «Оюн» да, «иш» да къаты байланыптыла, деп оюмларгъа тийишлиди.
- «Оюмлашсанг - оюнда хорларса»
деген нарт сёз алкъын китапха тюшмегенди, - деди Къайсын, таурухладагъы
батырны атын жюрюткен киши.
Айдаболланы Къайсынны, къая кибик,
уллу санлы, акъылы бла ишлеген адам болгъанын билген эди, бизни Къайсын.
- Ол оюнну кесинг этип кёргенмисе?
Аны юсюнден сёз а эшткенмисе? - деп сордум мен ангнга.
- Атран таш алгъанма,
Ауур болду белиме.
Кётюргенлей келгенем
Ныгъыштагъы белгиге.
Атран таш ёреди,
Къундуз кибик жылтырай.
Кётюрюп да келалмай,
Солман келди къалтырай... -
Деп Къайсын айтхан сырыу къошакъланы да унутмагъанма. Ол сёзчюклени мен
ёмюрде унутмам!
- Аллай ташла, кюч ташлагъа саналып, эл сайын ныгъышлада болгъандыла.
Таш кётюрюп эришиу адетибизни энтта да
тохтамай бардырыргъа керекбиз, - деген
Къайсын, ол кюн мени, Сарыбий Мафедзев
бла таныштырады.
Артта Сарыбий, мен оюнланы жыйыштыргъан заманымда, сёзю, кёзю бла
да болуша тургъанды.
Бюгюн, Къайсыннга токъсан жыл толгъан кюн, аны сёзлери эсиме терен тюйрелгендиле. «Эсхериу» деген былай болгъаны
халкъны эсинде сакъланнганды.
- Быйыл, 2007 жылда, Къулий улу
Къайсынны токъсанжыллыкъ къууанчын Россейни халкълары белгилерик
жыл, сен бёлек сёз айталмазмы эдинг? деп, кесибизни Таумырзаланы Маликке
ётюндюм.
- 1973 жылда, Алим Кешоковну
«Сыннган нал» деген романы ючюн ууатып, муру-чуру этип атхандан сора, экинчи
кере СССР-ни Жогъаргъы кенгнгешине
депутатха кёргюзтюрге унамай, бизни
Къайсынны атын тийишлиге санап, къагъытларын жараштырып, мени къолума
261
«ЖЫР ДА АЙТЫЛСЫН, ТЕРЕК ДА ЧАКЪСЫН»
Къадырланы Башчы уа, къыз унамагъанына да къарамай, алып къачаргъа
оноулашады.
Тенглеринден киеу нёгерле къурап,
къарангнгы кечеледен биринде, Башчы
Фатиматны урларгъа атланады. Болсада,
ол муратына жеталмайды. Ол кече киеу
нёгерле тюйюлюп, бедишлик болуп къайтадыла. Уяналаны Шамилни къызы Шахидат, аны юсюнден ма бу жырны такъкъанды. «Къалакъны жыры» дейдиле атына.
Эски халкъ жырларыбызгъа тынгнгыларгъа, аланы эртте замандан бюгюннге
дери сакълап, бизге жеттирген адам л а бла
танышыргъа сюйгенибизни къайда да билдиребиз. Аны эсхе ала, бюгюн сизни, ахшы
адамларыбыздан, огъурлу къартларыбыздан бири бла шагъырей этиуню, уллу ишхе
санайма.
Хасанияда жашайды ол адам. Шёндю
ангнга сексен жылдан атлагъанды. Жашауунда кёп тюрлю къыйынлыкълагъа
жолугъа келген адамды. Болсада, бюгюн да
ол кесине тынчлыкъ излемейди. Ишлерге
юйреннген санла, юйде олтуртмайдыла.
Гадийланы Мат-Герийди ол.
- Ж аш ауну тутуругъу недеди? - деп
сордум ангнга.
- Уллу болсун, гитче болсун, адамны
кёзюне ышарып къараудады ж аш ауну
тутуругъу! - деп жууаплайды огъурлу
къарт.
«Къуру ышара, кюле айланнгандан
сора да, кёп магъаналы зат барды», - дерикле да болурла. Ала да тюздюле. Болсада,
бу огъурлу къартны сёзюне «терсти» дерге
жарамаз. Адамны, жаныуарны, терекни,
гюлню да сюе билген, алагъа огъурлу кёз
бла къарагъан, алай бош зат тюйюлдю.
Бирле, ишхе кеслерин асыры бергенден, жууугъу, ахлусу, тенгнги блаолтуруп,
солургъа, сёлеширге, жыргъа тынгнгыларгъа кеслерине заман бермейдиле. Хар
кюнлерин, ачдан ёлюп къаллыкъча, ауарада ёттюредиле.
Бирле уа, ишни тынгнгылы толтурургъа, зауукълу солургъа да заман табадыла. «Жыр даайтылсын, терек дачакъсын,
журт да ишленсин», —экинчи къууумну
ж аш ау ж оругъу олду. Гадийланы МатГерий да аллай адамды.
- «Нёгергежырны алсанг, жюгюнг женгнгил болур», - деген сёзлени мен сенден
кёп кере эшткенме. Къыйын жашауунгда
нёгерлик эте, жолунгнгу, жюгюнгнгю да
женгнгил эте келген жырларынгдан бирин
айтсанг эди, - дедим Мат-Герийге.
- Да, айтайым «Къалакъны жырын».
«Къалакъны жырына» тынгнгылардан
алгъа, ол жыр къайда, не зат бла байламлы
тагъылгъанын айта кетейик. Шауурдатта
Заммайланы Аслан-Бекни Фатимат деген
ариу къызы бар эди. Ариулугъундан сора
да, ол болмагъанча жигер, этимли эди. Аны
себепли уа, Фатиматны кёп жаш да тилеп
болгъанды.
Ой, иги сагъан, жаш болсам эди,
Къалакъны жырын айтыргъа.
Ала, оноу этип, келе болур эдиле,
Ариу къызны алып къайтыргъа.
Бир аман элгенип уяналла,
Шауурдатны ариу къызлары!
Жашауубузгъа заран салгъанды
Боза къалакъны сыннганы.
Ой, иги сагъан, уста болсам эди
Къалакъны кюйюн айтыргъа.
Алай, базынып, нек баргъан элле,
Къалакъ тийгенлей къайтыргъа?!
Къалагъыбызны несин айтасыз, Сюелген ушхору теректи.
Киеу нёгерге барсагъыз, жашла,
Кишилик этерге керекти.
Фатимат чепкен согъады,
Ой, эки къойун толтуруп.
Ыты бла Юсюп къалдыла,
Ушхуурлагъа ол туруп.
Ушхууурлагъа олтургъандыла,
Къакъ къуйрукътан той дул а.
Тойгъан не бек этселе да,
Нёгерлик бетни жойдула.
Аны Зикирге эшттирмегиз,
Ол а ишни терктен ёттюрюр.
Сиз а Фатиматха къатылмагъыз,
Боза къалакъны жеттирир.
Бизни къалагъыбыз сыннганлы,
Сабанларыбыз да битмейле.
Къалакъны дауламай къалай къояйыкъ? Малларыбыз да тёлю бермейле!
Ёзенден ойнап келеди, алан,
Асаны эшек гылыуу.
Къулакъ жанынгдан кетмейди, Мухажир,
Боза къалакъны жылыуу.
Ой, айланч-къыланч кёреме, алан,
Бу Заммайланы жоллары.
Ушхору мыдыхта хуппозун болгъанды,
Аныуачарны къоллары.
262
десегиз, жырда таулу тиширыу малгъа,
харагетке къарагъанланы сёгеди.
Уяналаны Шахийдат, къара танымаса
да, фахмудан кенг болмагъаны кёрюнюп
турады. Болсада, ушакъны кесини ызына бурайыкъ. Сёз а Гадийланы Тата улуну
юсюнденди.
Бюгюнлюкте Мат-Герий, кеси жашагъан Хасания элде, башха тау элледеча, заман
излегеннге кёре, ишленнген школланы,
алада окъуп, билим алгъан таулу сабийлени, алагъа билим берген таулу устазланы кёрюп, къууанады. Школчу сабийле
бла былай тюбеген заманында озуп кеткен
30-40-чы жылла эсине тюше болурла.
- Ол жыллада школла аз эдиле, бизни
миллеттен устазла уа жокъну орунунда.
Халкъыбыз жахиллихтен къутулалмай
жашай эди. Школ къуралса да, адамла сабийлерин ары жиберирге унамай болгъан­
дыла. Ол заманда халкъыбызны акъыллы
жашлары кёп огъурлу иш тындыргъандыла. Тау аулда школ ачхан, анда ишлерге
устаз тапхан, жахил ата-аналаны арасында
ангнгылатыу ишни бардыргъан алай тынч
тюйюл эди, - деп эсхереди Мат-Герий.
Ол къыйын ишлени да толтура, хар эткен иши жюрегин къууандыра: «Жыр да
айтылсын, терек да чакъсын!» - деп, ма
алай жашай келгенди ол.
- Мат-Герий, айып этмесенг, бир сорлугъум барды. Бек уллу жашау сынауу болгъан, кёп тюрлю затха шагъат бола келген
адамса. Адамны бек бузгъан не затты?
- Эринчеклик бла ичхичилик. Эринчек адамгъа таулула «саудан ёлген», деп
болгъандыла. Эринчекни ёлюкден башхалыгъы жокъту. Ичхичиликни айтханда
уа, не тюрлю хата да андан чыгъады. Ёсюп
келген жашла ол эки заттан кери болсала,
бек иги боллукъ эди.
Бурун заманда, таулу жашла, бош заманларын ичхи блаугъай, оюн бла, кюлккю, жыр, той бла ёттюрюп болгъандыла.
Бусагъатта, жарсыугъа, «келин келген,
киеу чакъыргъан», дегенча къууанчлада
окъуна, жыргъа бла тойгъа бек аз жер бериледи. Ичиу-Ичиу! - ол къурусун!
Къартла бир столда, жаш къауум башха
столда олтуруп, аямай аракъы ичип тургъандан сора, хазна зат болмайды. Ол бек
осал ишти. Ичхичиликни хатасындан ненча тюрлю ариу оюнларыбыз, жырларыбыз
унутулуп баралла. Ол бек жарсыулу ишти.
Жыр, оюн, той-къууанчны бютюн жарыкъ
этерик лерин у нуту п, аланы барын да аракъыгъа алышып къояргъа жарамайды.
Эртте заман ладан бери «Тепена» малкъар-
Отжагъагъа чулгъанып тюшхенди,
Токълуланы да Махамет.
Кюйюп къаласа, юйюнг къуругъан,
Нёгерлеринге хахай эт!
Ёгюзлерибиз чыгъалмайдыла,
Тюкенишхи башы сокъмакъны.
Къалакъны ишине ёкюл эткенбиз,
Ой, Осман л аны Токъмакъны.
Малланы энишхе къыстайла, алан,
Ойда къышлыкъланы кюттюрмей.
Кёп жарсытхансыз, беригиз энди
Къалагъыбызны, биттирмей.
Къалакъны иши уллугъа кеткенди,
Марабой сютке салалла.
Ырысхылы къалакъ сыннганлы уа,
Къатынла да къысыр къалалла!
Аслан-Бек тарыгъып баргъанды,
Бойнумдан тутуп, буугъант деп.
Мухоллу пасакла къачып баралла,
Къалакъны алып, къуугъант деп.
Киеу нёгерле ышана эдиле,
Байкишиланы Пашагъа.
Къачып бугъаргъа сайлагъан элле,
Боташ Бауланы ташагъа.
Суу къамишиллей, бюгюле эди
Ой башчы жашны аркъасы.
Эки айгъа отун болгъанды
Боза къалакъны жаркъасы.
Къалакъны сабы сюелет, дейле,
Ауанасы тёрге жетеди.
Боза къалакъны несин айтасыз,
Ол уллу чынар теректи.
Фатиматны чурукълары,
Табанлары такъырды.
Къалгъанла къалай болсала да,
Ол къалакъ тийген факъырды.
Боташ-Баулагъа баралла
Киеу нёгерлени ызлары.
Мухоллу жашланы тюйюп, къысталла
Шауурдатны батыр къызлары!
Къалакъны жыры белгили болду,
Аны энди кёпле айталла.
Киеу нёгерле, къыз къачыралмай,
Кеслерин тюйдюрюп, къайталла.
Отузунчу-къыркъынчы жыллагъа дери
«Къалакъны жыры» аууздабек жюрюгенди. Шауурдатлыла бу жырны айтып башласала, мухоллула тойдан къачып, чыгъып
болгъандыла.
Жыр тагъылгъан заман, революциягъа
жууукъ болгъаны себепли, аны ол заманда
бютюндауллу магъанасы болгъанды. Нек
263
лыланы сюйген тепсеулери болгъанды.
Аны айта барайым мен.
Уллу отну къатында тепсеуню бардыргъан биреу сюеледи. Къалгъанла, ненча
болсала да, уллу отну тёгерегине гюрен
туруп барадыла. Сюелген, тепсеу башчы,
жырны биринчи сырыуун айтып барады,
тёгерек тургъанла уа экинчи сырыуун
айтып, алай тепсейдиле. Жыр башчыны,
гюрендегилени да ауазлары бирге келишип, эш ткеннге, къарагъаннга да ариу
кёрюнеди.
Мат-Герий жырны былай айтты:
Бу оюнсуз болмагъыз!
Ойра, ойра, Тепена!
Ойнасагъыз - оюннга!
Ойра, ойра, Тепена!
Тепсеген а анады!
Ойра, ойра, тепена!
Тепсегенин а бузмайды!
Ойра, ойра, Тепена!
Анабыз а ариуду!
Ойра, ойра, Тепена!
Тепсе, ана, тепсе, ана!
Ойра, ойра, Тепена!
Тепанабыз оюннга!
Ойра, ойра, Тепана!
Биз келгенбиз союмгъа!
Ойра, ойра, Тепана!
Бек болугъуз союмгъа!
Ойра, ойра, Тепена!
Тепена бла жашагъыз!
Ойра, ойра, Тепена!
Тепана уа сыйлыды!
Ойра, ойра, Тепана!
Тепананы кёрюгюз!
Ойра, ойра, Тепана!
Къуру жыр, жомакъ бла жашап турмагъанды Мат-Герий. Халкъ бла, къырал
бла бирге, жашауун, ишин да къыралгъа,
халкъкъа керекли жумушла бла байламлы
этип, алай келгенди. Сабан сюргенди, къурулушладаишлегенди, мал кюткенди. Ата
журтуна къоркъуулукъ келгенде уа, къолуна сауут алып, къазауатха киргенди.
- Ол немецли мергенни къалай агъызгъанынгнгы бир айтчы, - деп тиледим.
- Бир терек башында орналып, арталлы
да къымылдар онг бермей эди. Мени уа кёзюм иги илиниучю эди, ушкок атаргъа да
осал болмаучу эдим да, ол «устаны» кетерирге мангнга буюргъан эдиле. Немецлини
кёз туурасында бодуркъу орнатып, кесим
кенгнге кетип, темир жип бла тартып, къымылдаттым. Олсагъат, терек башындан
ушкок атылды. Аны къайсы жанындан
кирирге тап болгъанын билдим. Сюркеле
бардым да, тап уахтыны сайлап, аттым.
Андан сора, бизге жол ачылгъан эди.
- Айтыугъа кёре, ол заманлада да сен
жырны къоймагъанса, алаймыды? - дедим.
- Жаны сау Адам, ахшы умутун къой­
майды. Жыргъа Адам, ахшы умут бла бир­
ге келеди. Солугъан кезиуледе, аскерчи
тенглериме жырлаучу эдим.
- Ол жырладан бирин айтырмы эдинг? дедим
- «Жанболат батырны жырын» айтайым, - деди, мерген-таулу.
Онгча, онгча барыгъыз!
Ойра, ойра, Тепана!
Сол аякъны алыгъыз!
Ойра, ойра, Тепана!
Тобукъ башха салыгъыз!
Ойра, ойра, Тепана!
Солча, солча барыгъыз!
Ойра, ойра, Тепана!
Онг аякъны алыгъыз!
Ойра, ойра, Тепана!
Тобукъ башха салыгъыз!
Ойра, ойра, Тепана!
Ойнайбыз биз - кёлге асыу!
Ойра, ойра, Тепана!
Тепанагъа уа - къара суу!
Ойра, ойра, Тепана!
Аш да, суу да бердиле,
Ойра, ойра, Тепена!
Тепенаны сордула!
Ойра, ойра, Тепена!
Тепена уа арымаз!
Ойра, ойра, Тепена!
Ойнамайын жарамаз!
Ойра, ойра, Тепена!
Тепенаны айтыгъыз!
Ойра, ойра, Тепена!
Тепена уа ойнайды!
Ойра, ойра, Тепена!
Ой, атлан, атлан а, батыр Жанболат, Атланнганда ат арбала жектирген,
Урушханда уллу тюзле тептирген,
Огъурсуз жауну къара къанын тёктюрген.
Кючюн аяп къоймайды!
Ойра, ойра, Тепена!
Тепенагъа кюч, къарыу!
Ойра, ойра, Тепена!
264
1943 жылны август айында, бизни бюгюннгю къонагъыбыз, ауур жаралы болады. Аны, Уралда Челябинск шахарда
багъаргъа саладыла. Мат-Герийге саулукъ
къайтады. Алай, экинчи урушха барырча
у а болалмайды.
Болсада, батыр жюрекли таулу киши
халкъына, жерине учузлукъ келтирирге
кюрешип келген душман бла сермешин
тохтатмайды. Завод ладан биринде ишге
тохтап, уруш бошалгъынчынгнга дери, ол
совет аскерчилеге сауут-саба чыгъарып,
болушуп тургъанды.
Адамланы юслеринден сора келсенг,
бир-бирде сейирге къаласа. Жашауубузну
онгнгуна бурур ючюн, бюгюннгю ахшы
жашауну орнатыр ючюн, жанын-къанын
аямай кюрешип, ненча адам жашайды
бизни тёгерегибизде! Къалай кёп къыйын
салгъандыла ала жашаугъа, къаллай кёп
къыйынлыкъланы хорлап чыкъгъандыла!
Аллай бир къыйын жолну узунлугъуна,
ауур жюкню да аркъасына салгъанлай,
абына-жыгъыла, дагъыда къоба, алгъа
бара, не къыйынлыкъкъа да къарамай,
жырны жол нёгер этип келген адамла
махтаугъа тийишлидиле! Гадийланы МатГерий аллай адамларыбыздан бири эди.
Уруштан сора уа ол азмы къыйналгъанды! Душман бузуп кеткен жашауну
жангнгыдан аягъы юсюне салыргъа керек эди. Ол ишни къыйын л ыгъы да аны
кибик кишилени бойунларына тюшхен
эди. Ол ауурлукъ да бюгалмагъанды бизни
аталарыбызны. Ол борчларын да толтургъандыла ала. Жыр да айтыла, терекле да
чагъа турурча эткендиле!
- Ой, атланайыкъ, биз а кетейик,
Тюп жолланы барыр эдик, Жанболат.
- Ол къурурукъ чибин болур, хане болур,
Ичи уа къара къумурчхадан толур.
- Орта жолну барыр эдик, Жанболат.
- Жол юсюнде Къонакълары жашайла,
Адам этин къой этинлей ашайла.
- Баш жолланы барыр эдик, Жанболат,
- Ой, ол да суулу болур, таш болур.
Тебредиле да, орта жолну кеттиле,
Къонакълада бал кезлеуге жеттиле.
Къонакълада кюн кёрмеген бийчеле,
Жанболатха кёрпе тонла бичелле.
Къарап, Жанболатны кёргенде,
Бийча былай айтып сёлешти:
- Жашла, кимле кирип келелле,
Бал кезлеуге жетелле.
Аллыгъызгъа келип турады да,
Излеп тургъан бууугъуз.
Сиз да къарачыгъыз ангнга,
Ай алайда аны кёрюгюз!
Урушургъа базынмай эсегиз,
Сауутланы мангнга беригиз.
Жанболат а бир келгенде Атагъызны атып ёлтюрдю.
Экинчи келгенде уа, батыр-Жанболат
Къойнугъуздан къатыныгъызны элткенди.
Эй, Жанболатны онг аягъы атлады,
Сол аягъы да аны ызындан къатлады,
Кюмюш ёзенгнгиде къурушту.
Къул болса да, батыр Жанболат,
Къара ёзден кибик урушту.
Ол урушта бийче огъу учханды,
Батыр Жанболатны бузгъанды.
- Не эриулю жыр эди бу, - дедим
мен.
БИР КЁРСЕМ ЭДИ!
Жыйырма бла бир сабийден, жети жаш
бла юч къыз сау ёсюп, юйдегили, юйюрлю
болуп, аланы да туудукъларын кёрюп, тобугъунда олтуртуп ойнатхан Аслан-Мырза,
жюз бла он (110) жылы толгъанда:
- Ай, Чучхур-Башы бла ёрлеп, МусукБашындагъы кёлню бир кёрюп ёлсем эди! деп, сукъланнганды.
Ол, кёлню да кёрюп, андан сора да юч
жыл жашап, 1941 жылда ёлгенди.
Улбашланы Аслан-Мырза, къатыны,
Газайланы Хоппук, жыйырма бла биринчи
сабийни табып, сау-саламат къутулгъан
хапарын эшткенде:
- Аллахха шукур болсун! Энди жы й­
ырма бла биринчи къурманлыкъны этип,
Чирик-Кёл бойнунда олтурургъа заманым
бар эсе, дуния жашауундан хайырланнганма! - дегенди.
265
Э РИ К М ЕЗМ И С Е?
Жюз жылладан бери ариу сёзню эштирге юйреннген бызынгнгылыланы алларына
чыгъып:
- Ыхы, «колхоз» деген затны да кёрдюгюз, тенгликке да юйрене башладыгъыз,
байны, бийни да думп эттик. Энди къалай
жашарыгъыбызны юсюнден да сагъыш
этип, сорлугъу болгъан иш бармыды? дегенди Улбашланы Келлет.
- Сюйюншланы къуруттукъ. Ол ахшы
эди. Энди бу Рахайлары бла Ботталагъа у а
къалай этерикбиз? - дегенди Холамханланы Жаттыу, кёлю бла къууанып, терлеген
мангнгылайын женгнги бла сюрте.
- Да сора, аланы да къурутсанг, эрикмей а къалай жашарыкъса да? - деп, Кел­
лет, Жаттыуну жарыгъан бетин, балчыкъ
сууча тюрлендиргенди.
- Энди уа ким, не айтады? - деп, Улбаш улу, халкъкъа айланып, танг кесек
заманны тургъандан сора, сёлеширге адам
чыкъмагъанын эслеп: - Тейри, Ботталары, Рахайлары эм Холамханлары кибик
тукъумла ёчюлмей жашап турсала ахшы
болур, - деп, Келлет Жаттыууну къолун
да тутмай, Бызынгнгыдан кеткенде: Тей­
ри, къазаныбыз да суууду энди уа, - деп
ачыуннандыла бызынгнгылыла.
«А Ч Э С Е Л Е , С Ю Т Б Л А Ё Т М Е К А Ш А С Ы Н Л А »
Бу сёзлени мен, сабий заманымда эштип, бюгюннге дери тюзюн билалмай тургъанма.
Къачан эсе да, бир заманда, Малкъаргъа
ач киргенди. Эллени баш кишилери жыйылгъандыла да: «Келигиз, Тау-Артына
барайыкъ да, эбзе бийге халыбызны айтып
ангнгылатайыкъ», - дегендиле.
Шари ыфчыгъы бла аууп, Тау-Артында
Тыфыл-Суугъа келгендиле да, бийге оюмларын билдиргендиле.
«Мен бир кесек замандан келирме. Сют
бла ётмек салыгъыз да, мен къайтхынчы
ашай турсунла», - деп, бий къайры эсе да
кетип, ишин биттирип къайтханда: «Къонакъларым къайдалла? Солугъан эселе чакъырыгъыз бери», - дегенди бий.
«Къонакъларынгакъайдадыла - «Биз­
ни тарыгъыуубузну ол эшткинчи, азыкъ
ашарыкъ тюйюлбюз», - деп, сёлешириклери да келмей олтурадыла», - дегендиле
бийни шапалары.
«Тамаша! Малкъаргъа ач кирген эсе,
къонакъла сют бла ётмек нек ашамайдыла
да?» - дегенди бий.
ТАНЫ Ш Ы П БАРАЙЫ КЪ
Кёнделен башында ж ер юлеше баргъанда, малкъарлы киши, Кырттайланы
Къадыр эм кёнделенчи Диналаны Гылыу,
тюйюшюрге азчыкъ къалып, Тёреге барыргъа келишхендиле.
Тынгнгылашып, иги кесек ж ол баргъандан сора:
- Тёреге бара эсек, алан, кел, танышып
къалайыкъ, - дегенди Къадыр.
Аны айтханын тюз ангнгылап:
- Кёнделендеги Диналаданма мен.
Атым Гылыуду, - дегенди Дина улу.
- Оллахий: «Малкъардагъы Кырттай­
ланы Къадыр бла Диналаны Гылыу жер
юсюнден даулашып, Тёреге баргъанлай», деп айттыргъандан эсе, деп, артха бурулуп
тебрегенде:
- Тейри, сен айтхан тюздю! - деп, Гы­
лыу жол азыгъын ортагъа салгъанда:
- Аллахха шукур болсун, алкъын акъылыбыз башыбыздан кетмегенди! - деп,
Къадыр бозадан ичхенден сора, Гылыуну
къаты къучакълагъанды.
Сексенжыллыкъ Ахматланы Ахмат
айтхан лай жазылгъанды.
10.05.1996 ж.
ккк
БАШ-ЭГЕН-ТАШ - уллу, тыммыл таш,
жол жанына тюшюп къалса, аны юсюнде
олтурургъа, жолоучула бек сюйюучюдюле.
Аллай ташланы эрттеден бери да адамла
сыйлап, аллай жерледе алгъыш айтып бол­
гъандыла. «Баш-Эген-таш» Чегем ауузунда Аккайланы Хамза-Бийни дорбунуну
къатындады.
Сау болсун, ким эсе да, Урбодун къатында ол ташны тюбюне къыстырыкъла
салып, ёткен адам къатында сюелип, ал­
гъыш этип кетерча жараштыргъанды.
266
***
УРТУХУН - хунаны эки жанындан
къалай келген заманда, ортасына уллу таш
тюшюп къалса, аны алайгъа жараштырып, кесини да артыгъын, чюелген жерин
салта бла жонуп, сындырып кетередиле.
Аллай таш, хунаны бетин бузмаз ючюн,
аны ортасын къазып, бир зат асырарча эте­
диле. Уртухунла эки-юч жерде болсала,
хуна бютюн ушагъылы болады.
***
УРБОДУН - деп, уруп, жонуп, артыгъын кетерип, жауундан, къардан сакъланырча этилген жерге айтадыла.
Баш-Эген-ташны къатында «Урбодун» - Хамза-Бий ат солутуучу ж ер да
эсте сакъланыргъа керекдиле. Алайтын
акъкъан суучукъкъа къарап: «Бу суу да
таркъаймасын, халкъкъа Гюдюргю аман
беттен да къарамасын!» - деп, Хамза-Бий
алай айтханды.
* * *
ккк
МУГУШТУК - къысха жилик, жаурун
къалакъ къаты.
СЕУЛЛУ - уллу, ариу сыфатлы таш.
Гюдюргюде «Макъа-таш», «Усходур-таш»,
«Амырхан-къаланы тюбюндеги таш, Мал­
къар тарында Фадауандагъы «Черкескъоркъкъан» ташлагъа сыфатлары ючюн «Сеуллу» дегендиле.
«Сен алача уллу болгъун», - деген
магъанада, анала сабийлерине (къызгъа,
жаш ха да) алай айтып тенглештире бол­
гъандыла: «Сен уллу, юйге кел»! - деселе,
сабийлени кёллери кётюрюледи. Таштан
а аны хапары жокъту.
Н остуланы Ц апукну чам лары :
Киеулерибизни таматасы
Шабатукъланы Чеченди,
Мечукъаланы Кытый а,
къарыусуз кётенди.
Гожукъ-Къабакъта уа Бекболат,
Мечукъаланы Кытыйны ур да,
терк къорат.
•кк к
Этчеланы Мукай а - къулакъсыз,
Чочайланы Татаркъан да - жыякъсыз,
ЭКЕСЕУ - суу келтирип, андан ары элтирге къарыуу жеталмай, къоюп кеткен
уллу ташлагъа айтадыла. «Атаммы ата­
сы айтыучу экесеу, ма буду!» - деп, атала
эслеп къойгъан ташла, тарларыбызда суу
аралагъа тюшюп, жатадыла. «Экесеу! Нек
сюелесе? Кел юйге!» - деп, анасы юйюне
къайтмагъан жашына тырман этеди.
Мамайланы Бараз а къызбайды да,
Ангнга айтырыгъым жокъту,
къоюгъуз аны жеринде.
Цапук, 80 жыл жаш ап, 1944 жылда
февральда ёлгенди.
М АЛКЪ АРЛАРЫ
Алма, кертме терекледе жаз, къыш да
кёгергенлей тургъан, бутакъ жоккучукъла
боладыла. «Жалгъычы» олду («омела» орусча).
«Макаштхан» - бармакълатенгли акъ
тамырлы хансты, ат, эшек сюйюп ашагъан.
«Торс Башы» уа, Хызны-Башындады.
Кырдыгы татымлы, кенг жерди, «Торста
кюткен байтал кибик» деп, багъылгъан,
къарыулу атха айтхандыла.
Малкъарланы Тотуранны къаласыны
тешиклеринде окъ бурунла шёндю да тура
болурла! Барып, уруларына бир къара, байлыгъы, онгнгу болмагъан аллай къаланы
ишлеталмаз эди.
«Тотуранны тот этмеген ушкогу, Тау
артындан келтирилген сампалы. Къолгъа алсанг, сууукъ темир кёрюнюр, огъу
Тау элледе эсли, кёпню кёрген кишиле
жашагъандыла. Аладан бири ышкантылы, Тетууланы Муса улу М ухажир эди.
Ёмюрюн жыр, жомакъ бла ашыргъан кишиге XX ёмюрню, 19-20-чы жылларында,
инсан уруш ха къатышхан адамгъа, кёп
кере ж олугъуп, къо лайлы тукъум л аны
юслеринден сора тургъанма. Малкъарланы
тукъумуну хапарын да ол айтхан эди.
- Хапарынгнгы жазып бошадым. Энди
«Аранта», «Жалгъычы», «Макаштхан»,
«Торс-Башы» деп, бир бёлек сёзню сагъыннганса да, аланы ачыкъла, - дедим.
«Аранта» - Огъары Бакъанны эрттеги
аты.
- «Аранта», «Аран-Тау» дерге да бо­
лады. Анда, тауну тюбюнде, уллу дорбун
барды да, ангнга алай айтадыла. Тау, дор­
бун да Малкъарланыкъыдыла.
267
атылса, Арантагъа жеттирир», - дегендиле
ангнга уа.
Малкъар улу Тотуранны жашы Батакъ,
эбизе Шота эки къадыргъа жюклеп, налланы келтиргенде: «Энди бизге сыйлылыкъ
келир», - деди.
- Мухажир, сорургъа да уялама, сормай а болалмайма. Тюз ангнгыларса деб
а ышанама. Сангнга «Къотурай» деп нек
айтхандыла? Сыфатынг, санынг биреу ден кем болмагъан, тепсеуюнг бла жыйын
ойнатхан адамгъа? - дедим.
- Аны ючюн уялыр кереги жокъту. Ол
терен, узун хапарны къысхаракъ айтайым:
Мусаны атасы Маске, аны атасы Нашхо уа,
хаж къылып къайтхан, ангнгылаулу адам
айтханды: «Айны къотурларын кёремисиз!
Бара баргъан заманда, Айгъа къонуп, анда
не болгъанын билип къайтханла болурла.
Айны къотурларын кетерирге, ары минерге да кюреширле».
Кесинг айтханлай, биреуден кем тюйюл
эдик. Ушкок аттыра, тутуша, ойнай да келгенбиз. Алай, Нашхо айтыучу «КъотурАй»
деген эки сёз бирге къошулуп, ойнагъан,
кюлген кибик эте, атыбызны «Къотурай»
эткендиле, - деп, лакъырда бла ол сёзюн
бошагъан эди.
Теренден оюмлап къарасакъ, Нашхо
хажини дуния жашауундан ангнгылауу
болгъанын сезген къыйын тюйюлдю. Айны
къара тамгъаларына бизникиле «Къотурла, турукъла» дегендиле.
М ухажир а жашагъанды, юйдегили,
юйюрлю да болал май, халкъы бла. «Голлу»
деген жырны да ол айтханлай жазгъанма.
Ол жыр ангнга сын ташлыкъ этер!
Малкъарланы къалаларыны юсюнден а нек
айтмайды? Абай къаладан, Асал кешенеден да (Хазна-Башында) Малкъар къала
алгъаракъ ишленнгенди. А йдек, Ацек,
Эуел, Алафа, Икъран, Бекки, Эсен, Сеуюл, Эней эм жангнгыз эгечлери Жюзжан,
Батакъны сабийлери болуп, Малкъар лары
деген тукъум ат жюрюгенин унутханмы
эткен болур?
- Сен а ол адам атланы тюз биле болурмуса? Сангнга уа къалай ийнанайыкъ?
Къагъыт, шагъат жокъ!..
- Сен тюзсе. Шагъатны, къагъытны
датабалмазбыз. Алай, алтынлы, кюмюшлю Тотуранны жашы айтхылыкъ Батакъ
(Малкъарланы), къатыны уа дюгерли Озай,
тогъуз жашлары бла къаланы бир жылгъа
ишлетип биттиргенлерин адам унутмазгъа
керек эди. Аланы юслеринден сарнау, жыр
да бардыла.
Аппам Нашхо кёп жыр билиучю эди.
Ышкантыда ангнга келип, Цийкъанланы,
Амырханланы, Цырайланы, Хыбыйланы
жашлары, менден да абаданла, жырларгъа юйренип туруучу эдиле. Бир жел кюн
Амырхан къаланы къатында жырлагъанлары да кёз аллымдады.
Айдек, батыр болса да,
Къара кюнню кёргенди.
Ариу акъ къаласы уа
Ояр кюннге жеткенди.
Зына-Дорбун тар эди,
Эуел бла Айдекке.
Къонакъ акъыл эткене,
Сырын-къырын бермезге.
Ачытты жети жашны,
Къызыл къанларын тёктю,
Жюзжан эгечлерин алып,
Кюннюм жанына ёттю.
* * *
Тетууланы М ухажирге 1965 жылда
тюбедим Огъары Малкъарда. Ол заманда
ангнга 90 жыл бола эди.
Заманыбыз бар эди да, М ухажирни
ашыкъкъанына да къарамай:
- Тетуу улу, сен кёпню билесе, тукъумланы юслеринден да. Малкъар деген кишини тогъуз жашындан жетисин Мысака
деген биреу ёлтюрюп кеткенини юсюнден
айталырмыса? - деп сордум. - Аны юсюн­
ден 1914 жылда Парижде басмаланнган
«Мусульманин» журналны 2-чи номеринде Абайланы Мусосну «Балкария» деген
очеркинде да айтылады.
- Абай улу Мусос билимли адам эди.