Асмаран - 23

уа Леуан сюйюп къояды. Не этерик эдиле,
амалсыздан, Абайлары бла Хадагъужукълары Леуаннга Соттаны къатыннга аладыла, алай къулладан болгъанына ачыу
этедиле.
Саулукълу къыз, Сотта, бир бири ызын­
дан юч жаш тапханды. Anna, Сохта, Ёрюзмек деп атайдыла алагъа. Жигит, батыр,
башын уллугъа кётюрюрге сюймеген Ле­
уанны, бир жол уугъа баргъан жеринде,
таудан жыйы келип басады.
Аталары ёлгенден сора, Сотта жашлары
бла Къызыл-Кёз деген жерчикке кёчюп,
жашап башлайды. «Кимни жашларысыз?» - деп сорсала, «Соттаны жашларыбы з», - деп, сабийле алай жууаплап бол­
гъандыла.
Кечеден кюннге танг ата, айдан жыл
тола, жаш ла ёсюп, уллу боладыла. Бир
жол ючюсю да, тауладан аууп, Къарачай
жанына барып, къонакъкъа тюшедиле.
Anna, къонакъбайда бир къызны сюй­
юп, аны къатыннга алып, жашап къалады.
Сохта бла Ёрюзмег’а, эллерине къайтып,
159
аналарына да хапар айтып, жашап тургъандыла.
Ж аш ла, аналарын да элтип, къарындашлары Аппагъа барып-келип тургъандыла. Аналары, къарт болуп ёлгенден сора,
аздан-аз бара, барып къайтханлагъа хапар
сора тургъандыла.
Къарачайда «Аппалары» деген тукъум
ма алай жаратылгъанды.
Сохтадан бла Ёрюзмектен туугъанлагъа
уа, аналарыны аты Сотта аталып, Сотта­
лары болгъандыла да, огъурлу юйюрле
къурап, жаш ай баргъан заманда къыйынлыкъ, тынчлыкъ да кёргендиле. Сот­
таланы Ючени жашы Ёрюзмек, Косой
улу Мурат, Ахы я улула: Хаджи-М усса,
Мараучу, Хаджи-Мырза, Хаджи-Сейид,
партизанлагъа болушуп, Совет властьны
келтирирге къолларындан келгенлерича
болушхандыла.
Хасан, Адил-Герий, Мухаммат, Абдул,
Хайдуллах Уллу Ата журт уруш ха къатышхандыла. Кёп жерледе къан тёгюп,
Уллу Хорламны болдургъанладандыла.
Аланы атлары кёплени эслеринде сакъланыр.
Сёз ючюн, Хаджи-Муссаны жашы АдилГерий, гвардияны капитаны, ёткен урушта
эткен жигитликлери ючюн орденле, майдал л а бла саугъаланнганды. Ол бир талай
жылны Къабарты-Малкъар илму-излем
институтну малкъар тил бла литература
бёлюмюню таматасы эди.
Филология илмуланы кандидаты, Сотта­
ланы Адил-Герий, тюрк тиллени арасын­
да малкъар тилни жерин белгилеуде кёп
и л му иш этип кеткенди. Аны къол ызы,
ариу сёзю, тенглери бла шуёхлугъу кёпле­
ни эслеринде сакъланады. «Адил-Герий
айтхан лай», «Адил-Герийча кюлдюнг да»,
«Адил-Герийге ушады да», - деп ол айтхан
масхара, кюлккю, лакъырда сёзле тилибизде къалгъандыла.
Мен оюм эткенден, Сотталаны АдилГерий айтыучу сёзлени тизген, аланы
басмагъа хазырларгъа кюрешхен да биреу
болур. Ол жигитни иши ма алайды. Къыралны тюрлю-тюрлю жерлеринде къуллукъ этип тургъан Сотталадан бир къауум
жашны эсхермей жарамаз.
Элбрус, Терскъол тийресинде агъач мюлкню башчысы Мухамматны жашы Масхут,
Ж анхотияда орта школну директору Бо­
рис, Къабарты-Малкъарны агромелиора­
ция институтну бир факультетини деканы,
доцент Магомед. Аллай дагъыда бир бёлек
адам.
-М агом ед, «тукъум чёкню» юсюнден
кесингнги оюмунгнгу айтсанг эди? - де­
дим. - Илму жанындан бу ишхе не магъана
берирге болллукъту?
- «Тукъум чёк» этип, тукъумну жыйып,
сёлешхенле бизден алгъа да бола тургъан­
дыла. Сёз ючюн, Улбашлары, Жекелары
бла Гасылары, Таукенлары эм башха, бир
къауум тукъум, жыйылып, къарындашланы, эгечлени бир бирлери бла таныштыргъандыла. Ала анда тукъум тёрелерини
юсюнден, эрттеги аппаларыны жашауларындан, билгенлерича хапарлагъандыла. Ол затла барысы да бек уллу хайыр
берликтиле. Жашланы, къызланы ариу
къылыкъта ёстюрюуде, тукъумну бла къыралны байламлыкъларын толу ангнгылауда, быллай жыйылыуланы магъаналары
эсленеди. Атала жаш лагъа, къызлагъа
акъыл юйретедиле, эс бередиле, тукъум­
ну къалай къуралгъанын, къаллай ахшы
кишиле жашагъанларыны юсюнден айтадыла. Бизни уллу къыралда тукъумну
атындан иш, окъуу, чеклени сакълау жаны
бла, Сотталаны хар адамы, не этеригини
юсюнден тынгнгылы, ариу халда айтылды.
Быллай «тукъум чёкле», эртте заманлада
да болуп, бир бирни акъылын тап ангнгылау, болушуу, къыз бериу, келин алыу,
тукъумну атындан сёлеш иу, - дегенча
затланы жашауда бардырыргъа болушуп
тургъандыла. Патчахны заманында, нек
эсе да, дин ахлулары, жамауат аллында
ишлегенле, быллай юйретиу-акъыл салыу
магъанасы болгъан затлагъа эс бурмагъандыла. Шёндюгю заманда, миллет маданиятны (культура) айныууна «тукъум чёк»
бютюнда болушхан этерикти. Кесигиз кёрдюгюз, мында тукъумну оноуун этерик юч
адам айырылды. Ол ючеулен, жашланыкъызланы окъууларына, аланы ишлеп,
къыралгъа хайырларын къошууларына,
эрге берген, къатын алгъан заманларында
да оноу этериктиле. Терс кетип баргъан
бериу «тёреге», адам ёлгенде, асыры кёп
чыгъынны юсюнден да ол ючюсю, къарт­
ланы алларында кеслерини оюмларын ай­
тып, тюзетир жанындан кюрешириктиле.
Тукъумла алай оноу эте кел селе, бизни
халкъта бола келген аман тёрелени бир
къауумундан ычхынып, игиликке жол
ачхан тёрелерибизге кёче барыргъа онг
болур эди.
Энтта, атауул къарындашланы бири,
Сотталаны Хасанны сёзюне тынгнгылайыкъ. Ма аны хапары:
- Сохта, Леуанны юч жашыны ортанчысыды. Алдан, Юче, Ахыя, Чубур, Мазан,
160
деп тёрт жаш бла Ханий атлы бир къыз
туугъандыла. Аланы аналары Гюлюйладанды. Кеси да, Сохтаны экинчи къатыны
болгъанды. Энди Сотталаны ол тёрт атауулдан туугъан жаш л ары, Гюлюйладан
къыз да алмайдыла, ол тукъумгъа къыз­
ларын да бермейдиле. Уллу жууукълукъ
жюрютедиле. Сохтаны биринчи къатыны,
Тилладан болгъанды. Андан Боташ деп
жаш туугъандан сора, къатыны ёлгенди.
Боташны жашлары: Сабыр, Аслан, Акъкёз, Токъуш, Тамук болгъандыла. Сабырны - Къыпый, Юзе; Асланны - Бужукъ,
Ажи; Акъкёзню - Азнор, Паша, Шамшудин; Токъушну - Сеид, Мухаммат, Хамит,
Далхат, Махмут; Тамукну Самир, - деген
жашлары болгъандыла. Ол кишиледен туугъанлагъа да Тиллары бла жууукълукъну
бузаргъа жарарыкъ тюйюлдю. Леуанны
ючюнчю жашы Ёрюзмекни Ысхакъ деген
бир жашындан Къосой туууп, андан Мурат
жыйыны жайылгъанды. Бюгюн, бу атауулладан жаратылып, ишлеп, окъуп, кюнню
жарыгъын кёрюп, «Сотталары» деген тукъ­
ум атны жюрютюп келген къартла, жашла,
къызла, сабийле да бир тёрт жюз адамгъа
жете келедиле. Уллугъа оноу эттирген, аны
сёзюне тынгнгылагъан, эрге барсала да,
къатын алсала да, жамауат жорукъкъа бойсунуп, жашаргъа кюрешхендиле Соттадан
болгъанла. Биз энтта да, ол тёреге бойсуннганлай, къартыбызны, къарыусузубузну
къоруулагъанлай, жашлагъа, къызлагъа
да акъыл сёзюбюзню къызгъанмагъанлай,
тюз жолгъа салып, уллу аталарыбыз бизге
къоюп кеткен «Сотталары» деген тукъумну
намысын сакълагъанлай турурбуз.
Эл мюлк илмуланы кандидаты, Сот­
таланы Магомедге энтта бир тынгнгылайыкъ:
- «Тукъум чёгюбюз» Курмусуу бойнунда
ырахат ёттю. Алайда ахшы сёзле айтылдыла. «Курму» деген бу аламат, тилге тап
жарашхан сёз боштан айтылмагъанын биле
эдим. Бийиктен, беш секиртмеден, таууш
этип, келгени ючюн «Курму» деп бу жерге
аталгъанды. «Курму» - тюйюмчек деген
магъананы тутады. «Беш тюйюмчек» дей
турмай, эртте «Курму» деп къойгъандыла.
Курму сууну бойнунда, Курму ёзенде эки
шуёхну, Хачирланы Къылларны бла бизни
уллу атабыз, Ахыяны, суратлары салыныптыла. Алгъын Курмуда Атабийлары,
Башийлары да жыйылып, тукъум чёк этип
болгъандыла. Ала энди былайда жашамайдыла. Бир юч-тёрт жууукъ жеткен тукъум,
бирге жыйылып, тутушуу-эришиу къурап,
тепсеуледе, алгъыш сёз айтып эришиуледе, озгъанлагъа саугъала атап, бу биз бардыргъандан да зауукълу, эстен кетмезча
«тукъум чёкле» къураргъа боллукъ эди
деген оюм эсиме келеди, - деди ол.
Биз хыйсап эткенден, бу ахшы тёре,
«тукъум чёкке» жыйылыу халкъыбызны жангнгы, огъурлу жашаууна болушуп
ТУРУР> Жашау алай зауукълу бола барады
да! Аллах болушсун!
ТУТУШ
1908 жыл Асанланы Хаджи-Муратны,
орус-япон уруштан сау-саламат къайтханы
ючюн, Тюкеншхи-Аягъында къууанчын
эте болгъандыла.
- Тутушсуз той оюннга, къууанчха ушамайды. Огъары Малкъаргъа, Тёбен Малкъаргъа да барыгъыз да, тутушчуланы
келтиригиз, - деди Хаджи-Муратны атасы
Къожакъны гитче къарындашы Хамза.
Къоспартыда, Мукушта, Шауурдатта эм
Чегетте да Хаджи-Муратха тенг болурча
гёжеф табылмагъанды.
Къарап туруп, жашланы тутушханларын Х амза жаратмагъанды. Кёбюсю
Хаджи-Муратны бир тартханына окъуна
чыдамай эдиле. Анда айтады Хамза:
- Барыгъыз да, Къудайланы Кажокну
алып келигиз, ансыз оюн боллукъ тюйюл­
дю. Ой, сизни ашагъаныгъыз худур болсун,
тутуша да билмейсиз!
11 Заказ № 131
Кёп да турмай, ж умуш ха кеткен атлы
Кажокну алып келеди.
- Сау кел, Къудай улу! - дегенди Хамза.
- Сау бол, Хамза-бий. Бий болмасанг
да, къууатлыса. Тю-тю-тю, кёз тиймесин
келбетинге, - деп, лакъырда эткенди Кажок.
- Къалайды саулугъунг? Элек агъачын
а кётюраллыкъ болурса, Аллах айтса?
- Андан аууруракъны да кётюраллыкъбыз. Сени эсенлигинг артыкъ болсун,
жокъту саулугъубузну хатасы.
- Къудай улу, алай эсе, айып этме, сени
мен чакъыртханма. Тутушхан этериксе,
андан башха иш жокъту. Ол аман жаш ,
болгъанны жыгъып кетти да. Малкъар
аузунда аны жыгъарча жаш жокъмуду? деп, Кажокка къарады.
Хамза сёзюн айтып бошагъынчы, «аман
жаш» дегенин ким болгъанын Кожак бил161
сугъуп, алып келгенди Хоза улу, - деди
Кажок.
Къызы л, мор, саргъыл биш хен уллу
лёкъумлагъа ол къарамайды, кёмюкбаш
бозагъа да узалмайды, жумушакъ бишхен
къой этлеге да кёлю тартмайды.
- Не ашарыкъса да сора, Кажок? - деп
соргъанды шапа.
- Айран бла гыржындан башха бир зат
да керекмейди, - дегенди Къудай улу.
Ол заманда, чыгъырыч кибик гыржынны бла гоппан айранны аллына сал­
гъанды ол.
Ашыкъмагъанлай, ойнай-кюле, Кажок,
гыржынны гоппан аякъкъа бушто этип, ол
халда ашыкъмагъанлай, буштосун ашап
да бошатханды аякъны.
- Тейри, азыракъ болду кёре эдим, деп, му холлу шапа экинчи кере да аякъ­
ны айрандан тол тургъанды эм келтирип,
дагъыда бир къаты бишхен уллу гыржын­
ны сындырып, аллына салгъанды. - Аша,
жаным, аша, ашамагъанла жер тюбюндедиле, - деп, ойнайыракъ айтханды ол.
- Жылы гыржын бла къалын айран мени
ичиме къалай жараша эселе да, Кажокну
ич чалдауу Хаджи-Муратха алай жарашсын! - деп, ол лакъырда эте тургъан Асан
улугъа къарагъанды.
Узун мыйыкъларын тюзетти да, Кажок
сюйдюмлю къызыл бетин эки къолу бла
сылап, ёрге турду. Жанындан бычагъын
чыгъарып, къабыргъада тагъылып тургъан
къакъ къуйрукътан кесип алып, иги да
чайнамай, жутту.
- Тейри, Таллахий, саулугъунгнгу уа
хатасы жокъту! Тю-тю-тю, кирли кёз къарамасын сангнга, башынгдан аягъынга
дери, турушунглай къарыуса!
- Ол буштону ашагъанны сыртын киши
ж ерге салгъан болурму? - деп, ХаджиМурат, Курнаят сыртында кетип баргъан
атлыгъа къарады.
- Кыны, ол баргъанны таныймыса? Не
аламат кёрюндю, - деди Асан улу.
- Танымай а. Ол Таулуланы Бий-Солтанды.
- Къалай да этип, аны бери къайтырча
этчи, - деп, керти кёлю бла тиледи.
Акъ башлыкъны алды да, Кыны, чорбатха чыгъып, къычырды. Атлы тохтап, тау­
уш жанына къарады. Кыны, башлыкъны
булгъап, бери къайт деп, белги берди.
Ишни, оюнну да бир кибик жаратыучу
Бийсолтан, арсарсыз атны артха буруп,
Мухолгъа тебреди.
Кыны къычырып, ауазын эшттирген
жерден, къолайлы аты бла Таулу улу, мы-
ди. Алайынлай, Хаджи-Мурат, кирип кел­
ди да, Кажокну къучакълады.
Кажок кенгирек, Хаджи-Мурат бийигирек, экиси да къучакълашханлай иги
кесек турдула.
- Быланы кёр, эмегенле кибик! Бети
къара болгъейди, ол аркъаны киши ж ер­
ге салмаса! - деп, Хамзаны атасы Къынг­
нгыр сукъланды да, Кажокну аркъасына
тийди.
- Ата, жашынг бла тутушургъа келгенме. Жыкъсам, саугъагъа не берликсе? деп, ышкантылы, акъсакъал кишини ж а­
рыкъ кёзлерине къарады.
- Сени атанг Ёрецыкаудан да таматама
мен. Ол сенича замандан бери жюрюткен
ма бу пилсюек саплы къаманы белибауу
бла саугъагъа берирме. Аны юсюне, дагъы­
да гаммеш териден ийленип этилген эки
гёнчарыкъны да къошарма, - деди Къынг­
нгыр.
Жашындан туугъан япон урушха кеткинчи, Къарачайда бичен ишлерге барып,
аты чыкъкъан Гюзюланы Сарыбийге дери
да, ол кёкюрегин тиремеген къалмай, гёжефге саналып тургъанын Къынгнгыр
биле эди. Ол себептен, орус-япон урушта
жигитлиги ючюн, эки Георгий жор бла
саугъаланнган туудугъун былайда бир
огъарымалкъарлы, келе-келип, жыгъып
кетмезине къарт толу ийнана эди.
- Андан сора да, сизге къарап, бизни
къууаннганыбызны уа сен саугъагъа санамаймыса? Адамны кёлю кётюрюлсе,
жюреги къууанса, жашарыгъы келеди.
Биз жаш заманда Зоруйланы Ыйнанмаздан
къарыулу болмаучу эди. Кенг жауурунлу,
уллу, бёкем адам болуучу эди ол. Экижашар ууаныкны терисин сыдырып бошагъынчы, ташха мынип, баш бармагъы бла
кётюрюп тургъаны ючюн ючлю ууаныкны
къытып кеткенди. Аллайлагъа къарай да,
къууана ёсхенибиз. Аны сизге, бизге да
саугъа сун! - деди Къынгнгыр.
- Къудай улу, Аллах ючю, айып этме,
юйге бир кир. Ауузланнган кибик да эт
да, оюнубузну башлайыкъ, кеч болуп къалыр, - деп, шапа юйге чакъырды.
- Тохтагъыз, алан, сорушуп да бир бошайыкъ. Муну бла биз кюн сайын кёрюшмейбиз да, - деп, Кажок Хаджи-Муратны
узун,къара мыйыкъларына къарады.
Сары шил ли Кажок, башындагъы ёнглю
бёркюн артхаракъ этип, тап олтурду.
- Ашагъан а этерикбиз, Тейри. Эртенли
тилимде сууум жокъту. Уштулугъа тебреп
тура эдим да, эки аягъыммы бир уюкъкъа
162
чымайын жетти. Кажок, Кыны, ХаджиМурат, Болатланы Адил-Герий, Мысакаланы Кёккез кибик къарыулу жашланы
бирге кёргенине ол да къууанды. ХаджиМурат бла къучакълашып, саламлашып бошагъандан сора, олтурду да, шапа узатхан
боза аякъны къолуна алып, Бий-Солтан
алгъышын баш лады:
бир айтып башласа, ашхамдан жасыгъа
дери жеттирир. Айтханда уа, бир сёзню
эки къатламаз, хар сёзю кёлюнге бал бла
жауча жагъылыр. Биз а не, ол билгенни
ондан бирин да айталлыкъ тюйюлбюз, деди Таулу улу, сора онг жанында узун
бойлу, къарамыйыкъ, сюйдюмлю жаш ,
Хаджи-Муратха къарады.
- Бир да къарама. Тейри, алгъыш устасы
уа мен тюйюлме.
- Сен устаса алгъышха, - деп къарамайма. Ёшюнюнгде ол эки жорунга кёзюм
жетти. Кюмюшмюдюле ала огъесе темирденмидиле?
- Андан мен билген жокъту, тенгнгим.
Алай, бек сыйлы кёрюп бергендиле.
- Бети къара болгъа эди! Хаджи-Мурат
ушкок атып кишиге оздурмаса, - деди Ка­
жок.
- Артыкъ уста да болмабыз, алай ушкок
атаргъа, атха мынерге да тюшхенди. Жыгъылгъан, тургъан да эткенме, жаннган
отха да секиргенме, тенгнгизден жюзюп
чыгъаргъа да тюшхенди.
- Алан, ол японлула къалай уруш этел­
ле? Орус патчахны хорлап къойдула кёре
эдим? Мен а Мыкалайны аскерин хорларыкъ жер башында къырал жокъ сунуп
тура эдим, - деди биягъы Кажок.
- Японлула бек къаты урушхандыла.
От, топ бла орус аскерден ала эркин элле.
Орусулуланы, къаяла кибик, кёп уллу кемелерин адамы, малы бла да суу тюбюне
баттыргъандыла. Кёп аскерлерин жесирге
алгъандыла, оруслулагъа уллу халеклик
салгъандыла. Патчахны ийнаралларыны
болмачылыкъларындан хорлатхандыла,
ансы Орусну аскери ж ер башында бир
аскерден къоркъурукъ тюйюлдю. Эшткен
болурсуз, орус халкъны ишчиси, эллиси
да патчахха къажау кётюрюлгендиле.
«Патчах, уруш этип, халкъын къоруулаялмайды, аш, кийим бла да жалчыталмайды. Гинязла, байла бир болуп, жарлы
халкъны эмип тургъанларын къачан къоярыкътыла? Къоймасала - кесибиз къойдурайыкъ!» - деп, жарлыла къаты къозгъалгъандыла. Эшткен болурсуз дагъыда,
халкъкъа «баршибикле» деп бир къауумла
оноу этерге кюрешелле. Ууатылып къалсала да, баршибикле къара халкъкъа сауутну
къолгъа бир алдырмасала, кёрюрсюз!
- Тохта, орус халкъ аманмы жашайды?
Да, сора патчах, къалгъан халкъланыча,
кесини халкъын да эзип тура кёреме! Ала
къозгъалсала, биз а не этерикбиз, къайсы
жанына къошуллукъбуз? - деди Къудай
улу.
- Къызыл-Къая туурасында олтургъанла,
Аякъланы бозаладан толтургъанла,
Хар къайда да ахшылыкъны сурагъагъанла,
«Бу кимникиди?» - деп сормагъанла,
Ахшы иште юлюшлерин къоймагъанла,
Берекетни бошунагъа жоймагъанла,
Турч патчахха къуллукъ этип,
Асан улу аллыгъызгъа келди сизни,
Уруш этип Арисейден!
Хар заманда къууанчлы болсун,
Эл аллында жубанчлы болсун,
Сырт башында атха къонсун,
Барыр жерин таматадан сорсун!
Сёзюм сангнга, Хаджи-Мурат,
Кёлюм сенде, татлы тенгнгим.
Уллу элинге къууат бердинг,
Жашны, къартны саулай кёрдюнг.
Ахшы кюнде, берекетли юйюнгде
Мен кётюрген боза аякъны,
Хар тёлю да толулай кёрюп турсун!
«Бу аякъ кимни къолунда ойнагъанды?» —
Деп хар заманда соруп турсун.
Соргъан сайын сюйюп турсун.
Жюрегине ахшы мурат келип турсун.
Бюгюн биз сангнга къууаннганлай,
Ала да тенглерине къууансынла,
«Былаймы ётерик болур заман?» Деп уллуладан сурасынла.
Бу бал бетли ариу аякъны ишлеп,
Бизге бергеннге уа менден салам!
Ичиндеги бозаны сюзгеннге да
Нохтабауум буду мени,
- деп, Бий-Солтан кюмюш сомну шапагъа
узатты да, гоппанны ичип бошады. - Оллох, къаллай иги бозады! Муну биширип
жалчытхан керти да уста кёреме. Ахшы
боза! Шапа, К ажокка кёмюклюсюнден
къуюп берчи. Бозаны къаллай болгъанын
менден эсе ол иги айтыр. Ышкантылыла
бозаны эте билмеселе да, ичерге бек сюйюучюдюле, - деп, лакъырда этип айтты.
- Бий-Солтан, сен алгъышха уста кёре
эдим. Ариу сёлештинг, Тейри. Алай эсе,
сен жыргъа да уста болмай амалынг жокъ­
ту. Экинчи той этсем, сенсиз мында адам
аягъы айланмаз, - деп, ышкантылыны
кёзюне къарады.
- Туура-Хаблада Алтыуланы Байтугъанны Акъыллы деп бир жашы барды да,
аны алгъышына тынгнгылагъейдинг! Кёкню чигинжисиз тутхан Тейрини хакъына,
и *
163
- Къоркъма сен, къырылып къалмабыз.
Халкъланы кёбю къайры турса - ары болурбуз биз да. Кёллерине тиймесин, алайда
олтургъан Мысака улуну сёзю ючюн айтама, Айдаболлары, Жанхотлары. Абайлары. Мысакалары эм башха чанка тукъумла къалтырасала да, биз, къара ёзденле,
къара халкъ къозгъалгъанлыкъкъа, нек
къоркъабыз? Ала тенглик ючюн кюрешселе, турурбуз да, биз да тенглигибизни
алырбыз. Боллугъу ма олду, - деп, Асан
улу Мысакаланы Кёккёзню бла Айдаболланы Таттиуканы кёзлерине кезиу-кезиу
къарады.
- Оруслулагъа, бизге да, къазакълылагъа, узбеклилеге да тенглик болургъа
керекти. Алайсыз патчахха, ханнга да,
жарлыгъа, байгъа да тынчлыкъ боллукъ
тюйюлдю. Зорлукъ кетип, монглукъ келирге керекти дуниягъа.
- Асан улу, аны оноуун бизге жеттирлик
болмазла. Орус патчах бийликни кишиге
да сыйыртырыкъ сунма. Минг жылладан
бери, байлыкъ къолларында жюрюп, ахшыгъа, аманнга да тил табып келген орус
патчахны тукъумун мыжыкъ юзер деп,
ангнгадамы ыйнанайыкъ? «Биз бюгюн
орус патчахны иши ючю жарсымайыкъ
да, не ючю жыйылгъан эсек да, аны бардырайыкъ», - деп Таттиука тюз айтады. Пат­
чахны аскерини оноуу бизге жетмегенди.
Алайда тынгнгылып тургъан Болатланы
Адил-Герийча, жашларыбыз япон уруштан
сау-саламат къайтханларыны къууанчын
этейик.
- Жашла, ашауну-ичиуню былай къо­
юп, тутушну башлармы эдик, андан сора,
аш да, ичхи да бютюн тап болурла, - деп,
Хамза жашлагъа бурулду.
...Бир кесектен Мухолну тёбен жанында, ариу къыртышха элни сабийи жыйылды. Къынгнгыргъа, Байрумукъгъа тенг да
кёп къарт келди. Онюч-онтёртжыллыкъ
жаланаякъ къызла, жашла да, чомп бо­
луп, тутушха къараргъа хазырланыптыла.
Тутушну боллугъун эштип, Ышкантыдан,
Саутудан, Кюннюмден, Чегет-Элден да кёп
адам келди.
- Адил-Герий, сен тюзлюкке къара.
Быллай ишлени сен кёп кёргенсе. Артал
да харам этерге къойма, - деди Хамза.
Хамзаны жашлары: Берегет, АлийМырза, Ибакъ эм Билял да жууугъуракъда
сюеледиле. Хозаланы Кыны, Таулуланы
Бий-Солтан, Гиргокъаланы Хамит, дагъы­
да бир бёлек саутулу, кюннюмлю гёжеф да
берлакъта хазырланып турадыла.
- Хаджи-Мурат бла биринчи тутушургъа
ким чыгъады? - деди Болат улу.
- Мен чыгъама! - деди Кыны.
- Угъай, сен бюгюн бир жыкътыргъанса,
сангнга экинчи тутушургъа жарамайды.
«Энди уа ким?» - дегенча, Болат улу
тёгерекке бурулду. Аны кёзлери БийСолтанда тохтадыла.
- Жыгъылгъанны жер кётюрюр. Чыкъчы бери, Таулу улу, - деп, Адил-Герий ала­
ны беллерине къысаргъа жан жаулукъланы хазыр лады.
Мычымайын, Хаджи-Муратны бла
Бий-Солтанны Адил-Герий тёгереклешип
тургъанланы ортасына келтирип, тутуш турду.
Бий-Солтан, сол аягъын алгъа берип,
къаты турду. Аны халын сезип, ХаджиМурат ийилип тутту. Бий-Солтанны сол
аягъы алгъа бош салынмагъанын ол биле
эди.
- Ёре тутугъуз. Несине къоркъасыз.
Ёретинлей тутуп жыгъаргъа юйренигиз, деди Хамза.
Экиси да бираз ёререк болдула, алай
сакътыла. Бири бирин сюре, аз тарта, хар
ким кесине онг тюшюрюрге кюрешеди.
Сёлешхен жокъту, жеткюрген да эштилмейди. Тутуша билгенле, ары-бери тепчип,
жерлеринде туралмайдыла. Бий-Солтан,
«хоп» деди да, тюбюнден кирип, ХаджиМуратны ёрге кётюрюрге кюрешти, алай
болалмады. Хаджи-Мурат, жатаракътута
келип, Бийсолтанны тартып, кесине жыйыштырды. Сора, онг аягъы бла ичинден
чалып, артха атаргъа кюрешти, болсада
бёкембел кишини, ол кеси сюйгенча, жыйыштыралмады да, аягъын ычхындырып,
жангнгыдан тёгерекке айланып башла­
дыла.
- Тейри, Бий-Солтан а башхаладан
къатыракъ кёреме. Ансы Хаджи-Мурат
ич чалдыуну бир илиндирсе, жыкъмай
адамны къоймагъанды, - деди Берегет,
Хаджи-Муратны атасыны къарындашындан туугъан.
- Не эсе да, бек терлегендиле. Ёгюзле
ауур арбаны узакъ ёрге чыгъарып баргъанча, къыйналгъандыла, - деди къарт
Къынгнгыр.
Алай, экиси да, тартыргъа базынмай,
айлана келгенлей, Бий-Солтан, кёкюрегине къысып, сол жаны бла жатып атаргъа
хазырланнганлай, Хаджи-Мурат, ичин­
ден илиндирип, ол тартхан жанына кесин
атты. Алайынлай экиси да жаммызларындан тенг тийдиле. Алай, Хаджи-М урат,
164
эринлерин къысханлай, Кажок къайры
тартса, ары бара, аны амалына хазырланнганлай, тёгерекке айлана эди.
Кажокну акъсыл кёлегини тюбюнде шаугютлени узунлукъларына тартылгъанларын кёргенле, сейирсинип: «Тейри, чынды
бла тартсанг, бошайтмазса аланы», - дей
эдиле. Бёкем бутларына кёре шымлары,
къарагъа боялгъан чабырлары, алагъа
къысылгъан чабыр баулары да ынтышлы эдиле.
- Къудай улу, Гюлцюде таш ууатханлай,
арыгъанса, Тейри, - деди Хамза.
Ол аны айтыр-айтмаз: «Хо-оп!» —деп
таууш эштилди. Алайынлай. Татгиуканы
аякълары жерден айырылып, ёрге чыгъып
кеттиле да, гебен бийиклиги тенгли бирде
учуп келген къушча, кёрюндюле. Андан,
жауурунлары энишге айланып, тунукъ
таууш этип тюштю. Аны, ол халда артха
къайырылып атхан адам керти да тутушну
устасына, кёп жерде сыналгъан жигитке
ушай эди.
- Таттиука къарыусуз ж аш тюйюл­
дю. Алай, аны шарайыпсыз жыгъалгъан
махтаудан кери тюйюлдю, - деди АдилГерий.
- Кажок, бираз солуймуса, огъесе тутушханмы этесе? - деп сорду эген (тю з­
люкчю).
- Бир кесек солусун. Ол кюйюнлей а бу сангнга Ёрюзмекми болгъанды, - деди
Бий-Солтан, сора ырбында сюелип тургъан,
ариу саплы сенекни къолуна алып: - Бу
тап ишленнген, сабы къолгъа жарашхан
сенек кимни къолундан чыкъгъанды? деп сорду.
Кёзден, къулакъдан да къолайлы
Къынгнгыр, узун акъ сакъалын къолу бла
сылады да:
- Мокъалада Матци деген бир къарыулу
киши жашагъанды, Зан-Туудуну аппасы.
Ол отуннга тебресе, тыякъ жона, неда къашыкъ къыра жюрюгенди. Андан къайтса
уа эки эшекке жюк боллукъ агъачны инба­
шына кётюрюп келе болгъанды. Бир жол
Матци, инбашында да уллу агъачы бла,
къадырлагъа отун жюклеп, келе эди да,
сунмай тургъанлай, артындан айыу сыртына секиргенди да, тюбюне малтаргъа
кюрешхенди. «Энди не хадагъа этейим,
агъачны бир тап кётюрюп келе эдим да,
сени бла кюреше уа къалай турайым? » деп, сюйсюнмей, агъачны жерге салгъанды. Атмагъанды, жерге тынч салгъанды.
Алайынлай, сыртындагъы айыуну, онг
къолу бла узалып, бойнундан тутуп, жерге
ургъанды да, бычагъын чыгъарып, урай-
сол аягъын элтип, Бийсолтанны юсюне
мындирип, тохтады.
Тюзлюкке къараучу анда:
- Ючхе дери тепсе,- аякъны санасакъ,
Хаджи-Муратны жыкъкъаннга санаргъа
боллукъту. Алай, Бийсолтан тутаргъа сюе
эсе, энтта да бир кезиу къалгъанды, - деп
билдирди.
- Угъай, энди мен тутмайма. Кесимми
жыгъылгъаннга санадым. Кюнюм тюйюл­
дю мени бюгюн, - деди Таулу улу.
- Алай болса, - деди Адил-Герий, - Ка­
жокну ким тутады?
- Ёлтюрсе да, мен тутама, - деди да, Таттиука арагъа чыкъты.
Адил-Герий аны белине жан жаулукъну
къысты.
Таттиуканы белини арт жанындан онг
къолу бла тутуп, Кажок ёретинлей:
- Энди къалай сюйсенг да, алай тут,
къысхан а этме, - деди.
Анда Таттиука сол къолу бла Кажокну
ал табасындан тутуп:
- Мен болдум энди, - деди.
- Алай эсе, жыгъышыргъа эркинсиз, деп, Адил-Герий кенгирек турду.
Кажок, алашаракъ туруп, сол къолу бла
Таттиуканы быгъын тюбюнден тутту. Ол
халда, тёгерекге бир-эки кёре айландыла.
«Энди атады, энди атады!» - деп тургъан
бир заманда, Кажок «хоп» деп таууш этти.
Ызы бла тюбюнден кирип, Таттиуканы
тартып, кесини жан сюегине алды. Олсагъатлай келтирип, тюз ортагъа урду, къаты
УРДУ-
Ачыгъанданмы эткен болур эди, Таттиу­
ка туралмагъанлай бир кесекни къалды.
- Угъай, бу аудуруу тутушха саналмайды. Таттиуканы жерге сырты тиймегенди,
сол жанындан тюшхенди, - деп, Кажок,
аны къолундан тутуп, ёрге тургъузду да,
жангнгыдан тутушургъа хазыр лады.
Таттиуканы женгнгин, бучхагъын да
къакъты, тюзетти, къолларына да тюкюрюп, хазырлыгъын билдирди. Чанка жаш­
ла аны алайлыгъын жараттыла. Жашны
къызыл-ала кёлегине бла чырайлы бетине
къызла кезиу-кезиу къарай эдиле. Аны
экинчи кере тутуш ургъа кюрешхенин
къызла жигитликке тергедиле.
- Туттунгму, Таттиука? Къаты тут. Энди
эки л и урсам, кесимми жыгъылгъаннга
санарыкъма, - деди Кажок, бети къызарып.
Аны айтханын махтаннганнга санаргъа
да боллукъ эди, алай Къудай улуну эркин
санларын кёрген адам, ол бошуна айтмагъанын биллик эди. Таттиука, сёз айтмай,
165
ым деп тургъанлай, айыуну эки кёзюн
къызыл къан басып кёргенди. «Угъай,
быллай хайыуанны ёлтюрюрге жарарыкъ
тюйюлдю», - деп, аны ж ухуна тюрслеп
къарагъанды да, жюреги жарсыгъанды.
Айыу Матциге, адам ашарыкъ жаныуарча
угъай, тёштен кетип, къобалмай жатхан,
халал хайыуанча кёрюннгенди. Андан
сора Матци, айыуну къатында олтуруп,
уллу сагъышха къалгъанды. Айыу, Мат­
ци бла ойнарыгъы келгенча, ал аякъла­
ры бла шымларыны сёгюлгенлерине тие
башлагъанды. «Кесинден къарыулугъа
жолукъса, хар ким да былаймы болады? » деп, Мокъа улу мудахсыннганды.
Къадырла узакъгъа кеткендиле. Баш­
ха жолоучула да жетип, сейир-тамашагъа
къалгъандыла.
- Не этесе, Матци? Не болгъанды? - деп
соргъандыла.
- Да кёрмеймисиз, айыу бла ойнай ту­
рама, - деп, самаркъауланнганды.
Инбашындан энишге дери жылтыргъан
чепкени бла, боюн табасында терен тырналгъан ызланы кёрмеген, алай окъуна сунуп
къоярыкъ эди. Айыуну да алайда къоюп,
Матци, агъачны кётюрюп, къадырларыны
ызларындан ашыкъкъанды.
- Къарыулу кёре эдим. Къайда, къа­
лай болуп къалды ол? —деп сорду БийСолтан.
- Къарыулу болгъанды. Бир ургъанлай, бастырыкълыкъны къыркъкъанды.
Эмилик атны тутуп, балтырындан къысса,
къалтыратып, титиретип, жолгъа жарашып къалырча этип къоя болгъанды, - деп,
Къынгнгыр Бий-Солтанны къолундан сенекни алды. - Бу сенекни элли жыл мындан
алда: «Кесимми кёзюмден жюрют!» - деп,
мени атама Матци берген эди. Кеси уа, нюр
жансын эки къолу, жюз бла къыркъ жыл
жашап, Леуан-шыых бла, аны ташында
намаз къылып къайтхан кюн кюз артында
ёлгенди. Огъурлу адам болуучу эди. Эки
сабийни тутуша тургъанлай кёрсе, не уллу
ишин да къоюп, алагъа къарап турур эди.
«Бу ёссе неге жарар, къаллай дунияланы
кёрюр?» - деп сорур эди.
- Матци Мокъаладан болгъан эсе, аны
жашлары «Темуккулары» деп нек жюрюйдюле? Аны бир да билалмай кеттик, - деди
Хоза.
- Ол узун хапарды, аны артта айтырма.
Шёндю уа тутушну бардырыгъыз. Кажок
да солугъан болур.
Къынгнгырны хапары тамашалыкъ
эди. Алай, тюзлюкке къараучу, ортагъа
чыгъып, Хаджи-Муратны бла Кажокну
белибауларыны къатылыкъларын бла
хыралыкъларын кёрдю да, тутушну баш­
лады.
- Ал, - деди Хаджи-Муратха Кажок.
- Угъай, тенг алышайыкъ. Мен харамлыкъны сюймеучюме. Артта киши кёлкъалды болмасын, неден да ол игиди, - деп,
Асан улу Кажокну белине ийилди.
Таттиуканы тутханча, алмады Кажок
Хаджи-Муратны: онг къолу бла сырт табасындан, сол къолу бла уа къарын тюбюнден тутту. Алай тутуу ичинден чалыргъа,
неда жан сюекге алыргъа тап болгъанын,
тутуша тургъан адам билликти.
- Тейри, Таттиукадан а, Хаджи-Мурат
къарыулуракъ болгъанын Кажок сезгенди.
Ансы, ол тутууун тюрлендирлик тюйюл
эди, - деди Темуккуланы Къойчу.
Къалай боллугъун бир кёрейик. Экисини
да, къарыу бла, бир бирден артха къалгъан
жерлери жокъту. Хайт деген заманларыды, пелуанла кибиктиле.
- Кажокну белине бла бойнуна бир къарачы: бугъаны бойну кибикти. Сыфаты,
саны да кем тюйюлдюле. Саргъылдым
кёрюннгенликке, сюйдюмлюдю. Аны билеклерин кёремисе? Таш атса, Черекке