Асмаран - 14

Алайынлай, айлауну артындан туруп
келген ынтышлы тиширыу, Дин-Исламны
къатына келип:
- Мен Чочуланы къызыма. Атым Айсанады. Селляй къарындашым болгъанына
къууандым! Муну уа сау-саламат жюрют, деп алтын сынжырлы «Айсаберген» таш­
ны белгисин бойнуна такъты да: - Элияс,
95
кёп жаша. Магъаналы адамса. Алан халкъыны оюн лары жыйылып, бир тап китап
болгъан эсе, бизни халыбыз аман тюлдю.
Хар зат да тюзелирге ушайды, - деп, Ай­
сана, уялмай, Элиясны къучакълап, уппа
этти.
ланы санап башлагъан Бекир, Элиясны сол
жыягъында жара тамгъаны эследи.
Алай, тынгнгылап тургъан Элияс ушакъкъа къошулмады. Къойдан жууаш къо­
накъ, къундуз териден бёркюн алдырса да,
билдирмезлигин эсине тюшюрюп, Элияс,
сёзню бир магъаналы заттан башларыгъы
келип, ол магъаналы зат къайсы болгъанын а билмей тургъан лай:
- Оллох! Къаллай къонакъны кёрюп
къойдум! «Ардау» оюнну кёргюзткенинде,
къатынга келип, хапар сорургъа базынмай къойгъанма. Къалай келдинг, Элияс?
Къалай жашайсыз? Ол мен кёрген жигит
жашларынг сау-саламат турамыдыла? Ол
Этекте къыйналмай турамысыз? - деп,
беш-алты сорууну да бирге къошуп сёлешхен, Лепшокъланы Хаджи-Омар болгъаны
«дыркъ» деп Элиясны эсине тюштю.
- Унутмагъанма, Лепшокъ улу! Сизни,
Азрет-Алийни, Солтан-Муратны, Томпаны
ёмюрюмде да унутмам. 1994 жыл, майны
онтёртюнчю кюнюн унуталлыкъ тюйюлме, - деп, Элияс Хаджи-Омарны ары-бери
да айландырып, къучакълап бошагъынчы,
дагъыда, юч жанындан ортагъа алып, къу­
чакълап башладыла.
Къазий, Солтан эм Бекир, Лепшокъ улуланы кёре, таный турсала да, Элияс бла
алай татлы болгъан л арын билмей:
- Аллах ючюн, айтыгъыз, шу танышыу
къайда болгъанды? - деп, Къазий айтышны къозгъады.
Ариу къызла, чёрчек жашла уа арбазда
къазанланы тёгереклеринде, элен чархларыллай айланадыла.
- Кесим айтайым, ансы къоярыкъ тюйюлсе, - деди Элияс.
Айлау адамдан толгъанды, чибин учса да
эштилирча, шошту. Тёртжыллыкъ жашчыкъла окъуна тынгнгылаптыла.
- Тёрт жаш да былтыр май айда (1994 ж.)
юйюбюзге келип: «Сен тукъумланы юслеринден хапарла жазгъанынгнгы эшткенбиз. Бизни тукъумну хапарын а жазмагъанмыса?» - деп, сёзню алай салып
тохтадыла.
- Жаздынгмы да? - деди Къазий.
- Жазгъанма. Тынгнгыларгъа эринмесегиз, айтайым. Сюйюп жазгъанма мен.
«Лепшокъ» деген сёзню къайдан, къалай
жаратылгъанын билген къыйынды. Лепшокъну атасы - Эгеу, аны атасы - Мегеуюл,
Мегеуюл а Байрымны жашы болгъанын билялгъанбыз. Лепшокъну жашы Ибрагим,
Жанукку уа Ибрагимни жашы, Жануккуну жашы - Жаны. Андан сора: Хусейин,
Къайсын, сора Хаджи-Омар, сен келесиз.
***
Ол ингнгирде сёз айтылгъанлай, жашла
«Ардау» оюндаэришхенлей, къарагъанла
къууаннганлай, тангнга дери да барлыкъ
болур эдиле, алай хар не ахшы ишни да
ахыры, келир кюнню башланыуу болады
да, Дуудаланы Бекир, токъсанжыллыкъ
къарт, ёрге туруп:
- Энди оюнну, хапарны да бизни юйде
бардырайыкъ. Къатынгдагъы Солтан, биз­
ни къыздан туугъан жаш, сени юйге алып
келир. Къазий, турма къарап. Биркюнлюк
душман болсун, Къарачайны бла Малкъарны ариу оюнларыны, тепсеулерини сартын­
дан юйде оюмлашайыкъ, къуллукъчула
да ангнга къошулурла, - деп, арсарсыз
айлаудан чыкъты.
Бекирни «ойто» тауушу, айлауну къыздыргъанча, къатлап-къатлап эштилип
турду.
* * *
Юч къатлы, мекер тамгъалы юйню ал­
лында сюелип сакълагъанланы арасында,
ынтышлы кийимли Бекирни къатындагъы
эки къарт, кесинден да таматала, Элияс­
ны кезиу-кезиу къучакълап, сабийден
уллугъа, къанатлыдан мюйюзлюге дери
сордула.
- Жашла, къабакъ башына къара тартыгъыз, Малкъардан къонакъ келгенди.
Огъурлу кюнде келсин! - деп Бекир сёлеш хенден сора, Лайпан улу бла Элияс,
кенг айлаугъа кирип, Къайсынны, Кязимхажини китаплары тургъан тапкалагъа
жууукълашып тохтадыла.
- Окъуум бек азды. Араб тили бла кесибизни тилибизден башха сёз айтылгъанны
ангнгыламайма, - деп, Бекир Элияс бла
Къазийге къатыкъ болду. Аланы юйге,
тёрге юйюрсюндюргенлиги эди аны.
- Къазакъ, къыргъыз тилленидамы билмейсе? - деди Къазий, кюлюмсюреп.
- Къазакълыланы, къыргъызлыланы,
татарлыланы, тап юзбеклилени тиллерин
окъуна билеме. Орус тилни ангнгыламагъаныммы айтханлыгъымды ансы, - деп, терен шиндикке олтуруп, къолан мынчакъ96
Къазий-Мухаммат, Къайсын, Добай, Ха­
мит къарындашладыла. Ол тёрт жашны
аналары Къочхарланы къызыды. Бек
жигитигиз, сёз эштир ючюн, Тау-Артына
барып айланнган адамыгъыз Жануккуду
да, аны юч хапарына тынгнгылагъыз.
- «Лепшокълары» деп тукъум «Лепшокътан» башланып нек къалгъан бо­
лур? - деди Къазий.
- Ол адам ёсюп, дуниягъа къошулгъан
заман тукъум атла къурала тебреген кезиуге тюшюп къалгъанды, - деди Элияс.
- «Эуел» бек тап ат эди, тукъумну андан
нек башлагъан болмаз эдиле? - деген Сол­
тан, арбазгъа чыгъып, желни, буртунну
келип, къургъакъ чапыракъланы сюрюп
башлагъанын айтты.
- Ол ж елни, буртунну да болдургъан,
болдурмай къояргъа да къолундан кел­
ген деуге, къоруучугъа «Эуел» дегендиле.
Анса да, аны ючюн болур, Лепшокъалагъа
«юфкюрюучюле, бургъучла» деген л ери.
Бютюнда «Эуеллары» болсала эди уа, тукъумгъа аман кюн келип, жел этип, юфкюрюп турмазмы эди? - деп, Элияс тынгнгылагъанланы кюлдюрдю.
- Бюгюн элли жылы толгъан ХаджиОмардан огъары аталаны тизип, кёзюбюзге
кёргюзтчю, - деди Солтан.
- Да ма: Хаджи-Омарны атасы - Къай­
сын, Къайсынны атасы - Х усейин, Хусейинни атасы - Жаны, Жаныны атасы Жанукку. Ол бек къарыулу, эр жюрекли,
байлыгъы болуп, бере, ала да билген адам
эди; Жануккуну атасы - Ибрагим, Ибрагимни атасы - Лепшокъ, Эуел - сиз таныгъан айтхлыкъ киши, Мегеуюл - Эу­
ел ни атасы, Байрым - Мегеуюл ню атасы.
Аны атын сагъыннганлай, адамла, тобагъа
къайтып, тюз акъыллы болуп къала эдиле.
Хаджи-Омар кесинден ары тогъуз атаны
санаялады да: «Эссиз киш иди», - деяллыкъ тюйюлсе.
- Оллахий, Элияс, ол къадар затны эринмегенлей, иги жаза тургъанса! - деп, сейирсинди Къазий.
- Тютюнчю-тютюннге юйреннгенлей,
мен да алай болуп, адамгъа жолугъуп, аны
тукъумун, тамырын сураучу болуп къалгъанма.
- Сау бол, Элияс. Ишибиз тамам бу халгъа келлигин а билмей эдим. Тукъумубузну
юсюнден билирге, жазылып къалса сюе
эдим да, тели Жаны-Бек къошха баргъанлай, сени хапарынгнгы эштип, ма алай
тебреген эдик. Бизден къайтмаса да, Аллахтан къайтсын. Жануккуну юсюнден а
7 Заказ № 131
жазмагъанмыса? - деди да, Хаджи-Омар
Элиясны кёзюне къарады.
- Жазгъанма, жаным, жазгъанма. Тюз
кесинг айтхан лай тамамлаялгъан эсем,
тынгнгыла. Къалгъанла уа тынгнгыларламы? - деп, тёгереклешип олтургъанлагъа
къарады.
- Айт, малкъарлы. Жануккуну бир хапарын мен да эшткенме. Тынгнгыларгъа
бизден ахшы адамла табаллыкъ тюйюл­
се, - деди къарт Бекир.
- Алай эсе, тынгнгылагъыз. «Жанукку
шайтанладакъонакъты» деп, мен биринчи
хапарына алай атагъанма. Келбетли, уллу
санлы, тепсерге, жырларгъа да юйреналгъан Жанукку, отузжыллыкъ кюнюнде,
анасына келип: «Къайры эсе да барып, ке­
симми сынап къайтырыгъым келеди, сен
ангнга къалай къарайса? » - деп соргъанды
анасына. «Жаныммы къыйыры, кёз жарыгъым, къундузум, бюгюн къал да, тамб­
ла бар. Жангнгызымса да, къоркъама», деп, анасы къаты болгъанды. «Тамбланы
бюгюнден башхасымы барды? Тейрини
кюню къачан да бир ушайды да», - деп,
жашны кёлю тышына тарттырады. «Кеня
уа сени, алкъын кюнлени башхалыгъын
ангнгыламагъан!.. Бар, тохтамай эсенг,
жолунгнгу бир кёр. Чогъуж а болурса», деп, анасы андан сора сёз къошмай, тары
усхарыргъа кеткенди.
ккк
Тюшхе дери жол жюрюп, акъкъан чучхурладан, бийик таудан да ётюп, чаллыкъ
кырдыкта балаларын излеп айланнган бёденени да кёрюп, жыланны ашай тургъан
кийик балагъа да сейирсинип, бара тур­
гъанлай, анасыны айтхан сёзлери эсине тю­
шюп, кеси кесине кюлгенди. «Аны айтханына уа бош кюлесе, сокъураныр заманынг
жетип турады, жазыкъ сен», - дегенча аууз
къулагъына келгенди. Ж анукку барып,
ёмюрде кёрмеген жеринде, кеч болгъанды
да, бир белгисиз тау аллында, таш тюбюне къысылып, солурдан болгъанды. Ол а
«Таян таш»!
Алайынлай, къайдан эсе да, бир къарт
чыгъып: «Жанукку, къайры ахшы жолгъаса»? - деп соргъанды. Тюшюндегисин,
тюнюндегисин да ангнгыламай: «Барды
бир ишим», - дегенни айтып, Ж анукку
тюз жууап бермегенди. «Сен жашырыргъа
кюрешхенликке, мен сени къайры баргъанынгнгы, кёлюнгде не болгъанын да биле­
ме. Сен алкъын, бугъала бла тутушурча
къарыугъа келмегенсе, акъылынг да ол
97
А ллахха болсун, андан айырылгъаным
ахшы эди», - деп, аягъы басханны кёзю
кёрмей, таныгъан жолу бла чапханлай келсе - анасын юйде кёрюп: «Келдим, анам,
келдим!» - деп, Сасынны кёзюне къарап,
жыламсырап къалады. «Келгенинг иги
болду. Олтур да азыкъ аша. Экинчиде уа
анангнгы айтханын этиучю бола тур», деп, Сасын чепкен согъуп баш лайды.
халгъа жетишмегенди. Андан эсе, элинге
къайт да, анангнгы къатында къыш бла
жазны гыржын ашап, ананг айтханлай жа­
шап кёр да, къарыуунгнгу сынаргъа андан
сора келирсе», - дегенни айтхан къарт тас
болду, учду, кетти, жокъ болду.
«Оллахий, кёзюме уа кёрюнмегенди. Бу
бир тамашалыкъ затты», - деп, кече алайда
къалып, танг атхан лай анасына къайтып
келе, къапчыкъ бла нени эсе да кётюрюп
баргъан къарт къатыннга жолукъкъанды
да: «Къайры ахшы жолгъаса, анабыз?» дегенди да, ол жууап да къайтаргъынчы,
инбашындагъын алыргъа узалгъанды.
Алай, жюкню алып, инбашына салалмай,
жерге атханды да, къапчыкъны жыртханды. «Ай, аман жаш , къапчыкъны жыртып къойдунг да!» - деп, тырманыракъ
да этип, тёгюлген сары юзмезни ичине
жыйып, жылтыргъанын ийне бла тигип,
инбашына атып, кетип башлагъанда: «Бер,
мен кётюрейим », - дерге да базынмай, аны
сол жанында тенг баралмагъанын Жанукку кеси сезгенди. «Жашчыкъ, бираз солуюкъ, олтур сен да. Энди мындан ары бирге
барлыкъбыз», - деп, къарт къатын юзмез
къапчыкъны арлакъкъа салып, къойнундан къакъ этчик чыгъарып, Жануккугъа
да берип, ашап башлагъанды. Арлахта
кезлеу суудан да ичип, кетип баргъанлай,
эки бугъаны тюйюше тургъанларын кё­
рюп, тохтагъандыла. Эрттеден тюйюше
болур эдиле, терлеп, кир кёмюк басып,
экиси да аман арып тохтагъанлай, къарт
къатын къатларына барып, бирин ары,
бирсисин бери этип, айыргъанды да: «Вы­
даны кезлеуге сюрюп, суу ичирип кел», дегенди. Бугъаланы кезлеуге сюрюп, суу
ичмеге къоюп, аланы боюнларын сылап,
арлакътан къарап тургъан лай, бугъала
дагъыда тюйюшюп башлагъандыла. Ала,
бирин бири хор лая л май, танг кесек заманны тургъандан сора, биягъыча, арып,
терлеп, халекке къалгъандыла. Жанукку
айырырдан болады. Алай, къарыу эталмай,
къарт къатыннга чабып келип: «Бугъа­
ла кесишелле! Мен айыралмадым. Кел да
бир мадар эт», - десе, ол аланы айырып,
энишхе сюрюп келе эди. Асыры уялгъандан, къарт къатыннга къараялмай, ангнга
сёз да айталмай, кенгирек кетип, олтуруп
къалады Жанукку.
«Бугъала эллерине кеттиле, биз да жолубуздан къората брайыкъ», - деп, къарт
къатын юзмез къапчыкъны да къолтугъуна алып тебрегенде, Жанукку артха къа­
лып келе тургъанлай, аны къайры, къалай
кеткенин да эс лея л май къалады. «Шукур
* * *
Чатырны жанында топуракъ къаза,
жырлай тургъан тауукълагъа тынгнгылай
кетип, анасыны къатына келген Ж анук­
ку: «Анам, тюнене мангнга жолукъкъанла
кимле эдиле? » - дегенди. «Ала уа Олур бла
Солур деген билгичле эдиле. Абери айтып,
жюреклерин ишми аурутханса? » - деди
анасы. «Жюреклерин ааурутхан болмам,
алай, аланы ыразы уа эталмадым». «Ол дегенинг?» «Ол дегеним - къарт мени бугъа­
ла бла тутушургъа баргъаныммы къайдан
билди? Къайдан эсе да чыкъкъан къарт
къатынны юзмез къапчыгъын кётюрюп,
палахха да нек къалдым? » - деп, Жанукку
анасына тарыкъкъанда: харх этип кюлгенди Сасын. «Кюлесе. Мен а отузжыллыгъымда юзмез къапчыкъны кётюралмадым».
«Сен а: «Менден къарыулу бу аууздажокъ­
ту», - деп, бугъала бла тутушургъа баргъанса. Махтанчакътан аман дунияда зат
жокъту», - деди анасы. Жаш мудахсынды,
ёхтюндю, кюн туманнга киргенлей бол­
ду, сёз аузуна келмейди, бюгюню неден
башланырын билмейди. «Бар, ныгъышха
дери да жетип, элде не хапар жюрюгенин
билип кел. Керексиз сагъышны уа башынга
алма. Мен саулухтан, сангнга аллай мудахлыкъ тыянмаз», - деген ана шёндю Жанук­
кугъа дуниядагъы аналаны барысындан
да билимли, акъыллы эм огъурлу кёрюн­
дю. Гымых кийилген чабырларына, мор
шымларына, бёкем кёкюрегине къарагъан,
аны Ибрахимден туугъанын сормагъанлай
биллик эди. «Жашчыкъ, бу эки адам сизни
сурап келгендиле. Къонакъланы юйюгюзге
элт», - деди къартладан бири.
Бирси кюн жолукъкъан адамланы танып, сёз айталмагъанлай, саламлашты да
(сёлешмегенлей, къалай саламлашадыла?),
ауур жюкленнген къадырны башындан
тартып, юйлерине элтти. Сормагъанлай,
къарамларындан танып, анасы жарыкъ
болуп, юйге жууукъ этти. «Кюнюнг ахшы
болсун, бийче!» - деди Олур. Аны аууз сёзю
къулакъкъа хычыуун, жумушакъ эштилди, халы алай хурметли, къарамы бере98
кетли кёрюндю, шёндюге дери Жанукку
кёре келген адамланы бири да ушамадыла
ангнга! «Шу хайырсыз къадырны жюгю
ол мен кёрген къапчыкътан ауур эсе уа,
не этерме?» - деп, арсарланып узалгъан
жашха: «Тохта, къадырны жюгю ол сен
атып жыртхан къапчыкътан да аууруракъ
болур. Кесим тюшюрейим. Аны ючюн кёлюнгетиймесин», - деп, бир жанын жашха
туттуруп, экинчи жанын кеси къолу бла
алып, бир жанына салгъанда, Ж анукку
атып къояргъа аздан къалды. «Къадыргъа
суу ичир, ж ем сал, къургъакъ саламны
къалын тёше. Бек арыгъанды да, тынчайсын», - деп, жаш ха буюргъанды. Ол
а, къапчыкълада не болгъанын билирге
асыры ашыкъкъандан, къолу къолгъа жетмей, жумушну тындыргъанды.
кёрюндюле. Сора, бугъа къууугъу толу бир
ауур тюйюмчекни чыгъарып, сансызыракъ
этип, сынау ташны къатына салды. «Аны
уа алай сансыз этме. Ол Юзмезни юч суу
бирге къошулгъан жерден алгъанма. Анда
алтын юзгюллеге, юзмезни ариулугъуна
бир къара!» - деп, тюбюнде гитче тешикчиги болгъан аякъкъа къуйду да, юзмез
агъып, бошалып кеткинчи: «О-о-о-о-о!» деп къычыргъанлай турду. Олурну къычырыгъы кече, кюн да тохтамагъанлай
эштилип турлукъча, Ж ануккугъа алай
кёрюндю. Алай, Олурну сукъланчлы ауазы, юзмезни агъыуу бошалгъанлай, тохтап къалгъанынаачыу этип: «Олур, Аллах
ючюн, юзмезни аякъкъа жыйыштыр да,
ауазынгнгы дагъыда эшттир», - деген жаш
билдечиге ташланы тиллерин ангнгылай
баргъанча кёрюндю. Къалпакътагъы юз­
мезни аякъгъа къуюп, ол агъып башлагъанлай: «О -хой-о-о-о-о!-деп, бютюнда
узун тартып къычырды да: «Ж укълап
тургъан алан элин кёргенмисен?» - деп,
Ж анукку алкъын эштмеген бир жырны
макъамын айтты.
- Элияс, жырны жазгъан эсенг, бир кесекчигин айта барчы, - деп тиледи Сол­
тан.
- Да сёзюбюз жыргъа айланып къалса
уа?
- Толу, жыргъа да бурмабыз. Ол макъамчыкъ кёлюме бир бек ушады да, алайчыгъын айта бар.
- Ташланы хапарын бошай барырмы
эдик? - деди Солтан.
- Айтхылыкъ гёжеф тилегенден сора,
аны сёзюн къайтарма, - деди Къазий.
- Ахшы. Жырлап бир кёрейик. Алай,
эки-юч эжиучю: «Жукълап тургъан алан
элин кёргенмисен?» - деп, биринчи тёрт
сырыудан сора:
«Къара жерни мулдах сюрген кёрген­
мисен?» - деб а, экинчи тёрт сырыудан
сора айтырсыз, эжиуню алышындырып
этериксиз.
***
Къакъ шишлик бла тары гыржындан ашап, ж език бозадан ичип, хайырахшылыкъ сорушуп бошагъандан сора:
«Энди, Ж унукку, къапчыкъдагъыланы
чыгъар да, бир жанына тап сала бар, мен
а аланы неле болгъанларын ангнгылата
барырма, - деп, Олур, къапчыкъланы къа­
тында олтуруп, асыры сейирсиннгенден,
не этерге билмей тургъан жашха: - Къарап
турма, бизни ишибиз алкъын кёптю», деп, бютюнда сыр-сагъышха къалдырды.
Къоркъуп, къапчыкъладан бир уллу хата
чыгъып къаллыкъ сунуп: «Не болса да,
болсун», - деп, къапчыкъны аузун ачып,
ауур, жаркъа кёк ташны чыгъарып, билдечини къолуна берди. «Кёресе да, бу таш
башхаладан ауурду. Таш, ышылакетсе, бек
сыйдам, кёркемли болады. Аны къызгъан,
ауругъан жерге салса, сууутады да, салкъынлыкъ береди», - деди да, арлакъкъа
салды билдечи. «Бууа къаллай ташты?» деп, акъсыл-кёксюл ойматлы жаркъаны
чыгъарды. «Къаллай омакъ ташты! «Чёпре
таш» дейдиле муну атына. Тап сынады,
хунагъа жарашхан ташты. Кеси да Бызынгнгыда бла Къарт-Журтта эм Хурзуктан
башха ж ерледе кёрюнмейди. «Мыннга
уа къалай айтырыкъ болур? » - дегенча,
саргъыл жырналы ташны узатты. «Асма
таш! Боюн ауруугъа жарайды, андан мынчакъ этип, кёкюрекке такъса, кёз ауруудан
сакълайды. Уллулай, муну жеринде кёр­
сенг - ёмюрде унутмазса». Олур ташла­
ны хапарларын айта баргъаны сайын, ала
Жануккугъа алтындан да багъалы, мирзеуча кёрюнелле. Алай айта барса уа, ала,
къойлача жюрюп, макъырып кетерикча
7*
Атарал, айтып къойчу, къайры кеттинг?
Эки кюнню жукъламайын, къайдан жеттинг?
Бойнунгдагъы таш майдалны къытыпмы
алдынг?
Нёгерликке жигитледен кимни таптынг?
Оу-хоу, алан, хоу-у-у-дамысан, ой?!
Мен чакъырып, сен келмеген, темир
бугъоудамысан?
Къытышханда, жигитлени кёрмедингми?
Ариу ойнап, жыламсырап къалмадынгмы?
Къаззиреу оюнда да болалмайын,
Мудахсынып, эллерине къайталламы?
Оу-хоу, алан, хоу-у-у-дамысан, ой?!
99
Жукълап тургъан алан элин кёргенмисен?
Ой, Атарал, «Ардау» ойнап къыталгъансан,
Тенглерингнги бюгюн барын озалгъансан.
Таш майдалны алтын сын-жырына
Эки тюйюмчекни салдыргъансан.
Оу-хоу, алан, хоу-у-у-дамысан, ой?!
-Бы лагъа у а «ёзеле» дейдиле. Бы л аны
табийгъат къалай тап айыргъанды; ичинде
юзмези, жыгъыты жокъ, ариу ёзеле. Арбаланы къыш тозгъакъта, гызыхта ёгюзле тарталмасала, аякълары къаты тутар
ючюн, ёзелени себедиле. Эки аякътагъы
юзмезле бирге ушамай, къаллайладыла
была? - деп, тешик аякъкъа нартюк къуйду да, бир жыгъыт, юзмез да тюшмей, жыгырык таууш эткенден сора: - Жырлау ма
былай болады, таш жырлау! - деп, ёзелени
этегине жыйып, Олур жерине олтургъанда,
ол Жануккугъа кёктен тюшхенча кёрюн­
дю
Жанукку къапчыкъны къатына барса учуп кетерикча, таш хапары айтылмай
къаллыкъча, сирелип тохтагъанда:
- Нек тураса, къалгъанын да чыгъар.
Бахсан бойнундан бошунагъамы кётюрюп
келгенбиз, - деп, ючюнчю къууукъну да
чыгъартты да: - Жыгъытла уа былалла,
адамны, малны да кёзюне тюшюп, ачытхан
жыгъытла. Юзмезден ири, ёзеледен а ууагъыракъ, таш жаркъачыкъла. «Юзмез»,
«ёзе», «жыгъыт» деп, бу затлагъа ким атай
тургъанды? Ала, ол адамла, энди къайдадыла? Алагъа, сансыз этип къарагъан, биз
кимбиз? - деп, Олур соргъандан сора, Ж а­
нукку кесин юзмез кесекчикледен бирине
санап, бугъа къууукълагъа къарады. Энди
ала ангнга ал тын дан да багъалы, кёзюне
тюшседа, ачытмазча, аш, суу да болдуруп
турлукъча кёрюндюле.
- Бара-баргъан заманда бизни тауларыбызны суула эгеп, ташла этип, ташланы уа
юзмезге айландырып, жокъ этипми къоярыкътыла да? - деп соргъан Ж унукку,
Олургъа акъыл жыя баргъанча, тюктен
жюн болгъанын билгенча, гебен да чёпледен къаланнганын эслегенча кёрюндю.
- Тюз ангнгылагъанса, жаныммы къыйыры. Дунияны башындагъы зат л а жокъ
болуп, кёкке учуп да кетмегенлей, жерге
жутулуп да къалмагъанлай, бир хал дан
башха тюрсюннге бурулурла, къарагъан
кёзню сейирсиндире барырла. Не да бол­
сун, таула, ташла, суула бизникиледиле.
Юлешип, Аллах бирлеге тюзде, бизге уа
таулада юлюшюбюзню бергенди. Аллай
таш, тау, суу байлыгъыбызгъа биз аяулу
къараргъа керекбиз. Алай тюйюл эсе, биз­
ни туудукъларыбыз бир заманда башхалагъа къор болуп къаллыкътыла. Къарапкъарагъынчы уллу тау жер тюбюне батып,
жокъ болуп къалгъанны кёрген эрттегилиле, аллай жерге «Тейри ургъан» дегендиле.
«Тейри энтта да урур. Аяулу къарайыкъ
Къара жерни мулдах сюрген кёргенмисен?
Шаушюгютте тутуш быйыл боллукъ эсе,
Налдюз атлы къыз да ары келлик болур.
Аягъынга чабыр кийип барлыкъса да?
Таулагъа ёрлеп, озуп къайтырсан да?
Оу-хоу, алан, хоу-у-у-дамысан, ой?!
Мен чакъырып, сен келмеген, темир
бугъоудамысан?
Ой, Атарал, таш майдалынг накъуттанды,
Аны бети - жер жарытхан кюн сураты.
Аллай белги кёп адамгъа берилмейди, Эки жылны къытып-къытып кёрюнмейди.
Оу-хоу, алан, хоу-у-у-дамысан, ой?!
Къара жерни мулдах сюрген кёргенмисен?
Сейирликти, Ай тамгъалы таш майдалынг.
Налдюз атлы къыз сени кёре келир.
Намысынгнгы Уллу Аллах сакъласын!
«Баян таш» сангнга шагъатлыкъ этерикти.
Оу-хоу, алан, хоу-у-у-дамысан, ой?!
Жукълап тургъан алан элин кёргенмисен?
Иги кесек заманны тынгнгылап туруп:
- Алан, быллай жырны у а алкъын эштмеген эдим. Андан къалгъанын а билемисе? - деди Къазий.
- Толусунлай, эшткенимча, жазып алгъанма. Мен аны поэма сунама. Эжиую бла
бирге ж ю з сексен сырыу болур. Экеулен
гебен ишлеп бошагъынчы жырланады.
Женнетли болсунла, Маммеланы Сюлемен
бла Махти, жырны алайгъа дерисин аладан
жазгъанма, - деп, Элияс тынгнгылагъанланы къууандырды.
- Оллахий, сен тюз айтхан эдинг. Жырдан сора ташлагъа уа энди къалай къайтхын. Алай, айтыргъа уа керексе. Быллай
заман хазна табылсын, - деди Къазий.
- Айтып къояйым: таш л аны жырлар
заман л ары келип турады.
Арбаздан биреулен кирип:
- Ашарыкъ, ичерик да хазырдыла, деди.
Таматаны орнуна оноу эткен Къазий:
- Жигит, мен кесим белги бергинчи, сабырлан, - дегенни айтты.
Тешик аякъны алай салып, сууурулгъан юзмезин да бугъа къууукъкъа къуюп, сансыз этип угъай, кертме къууутча,
багъалы кёрюп, бир жанына салды да, таш
къапчыкътан дагъыда башха къууукъну
чыгъарды къарт.
100
хар затха», - деп, бизни жокътан бар эткенни унутмай турургъа керекбиз.
- Энди уа не къалды къапчыкъта, сукъчу къолунгнгу! - деп, Олур Ж ануккуну
къапчыкъкъа узалтты.
- Шинжилери къолумму ачыттыла. Не
зат эсе да, бек ауурду. Къаллай жылтырауухту кеси у а! - деп, къапчыкъдагъы
ахыр ташны алып, Ж анукку билдечиге
узатханда, кечени жарытханча, чыгъа
келген айны жарыгъы андача, кёрюндю
таш.
- Муну аты уа «шаушюгюттю». Къаяла оюлсала, тёбеле кёчюп, къатыш-къара
болсала чыгъыучуду. Быллай таш тургъан
жерден ырысхы кетмейди. Кёремисе, адам­
ны бет сыфаты эсленеди. Кече шаушюгют
Айны жарыгъын кесине тартады.
- Эки атлам бла жарымгъа жеттиргенсе. Аман да тюлдю. Къышха дери, атып
юйренсенг, тёрт атламгъа жеттирирсе.
Батырла уа аллай ташны онюч атламгъа
жеттиргендиле. Алай, юйреннгенден сора,
бугъала бла тутушургъа барырса. Хомпарташны атып эришиуню Малкъар аузунда
Мысакаланы Къара-Бий чыгъаргъанды.
Ол хомпар-ташны онюч атламдан да оздургъанды. Къапчыхтагъы тёп-тёгерек таш­
ха, Баян деген батыр адам иеди. Баян ол
ташны жыйырма атламгъа сызгъанды.
«Баян-таш» «хомпар-таштан» эки кере
женгнгилди. Кесин да бир къол бла атыучудула. Хайда, сау-саламат къал. Ташланы
тас этмегенлей, кесингден туугъанлагъа
бер. «Баян-таш» сангнга тап келиширикти, аны бла юйрен. Сора, экинчи жыл бу
заманда, биз Голлугъа, Юч-Кёкен тюзюне
барсакъ, жолугъурбуз. Эринмегенлей, хар
кюн сайын, жарау эт. Анангнгы айтханындан а чыкъма. Адамны анасы жангнгыз
бир болады да, аны жанын къыйнагъанны
Аллах онгдурмайды. Аны эсингде тут, - дегенни айтып, Олур бла Солур думп болдула,
учдула да кеттиле.
- Элияс, энди къурманлыкъны келмеге къояйыкъ, - деп, шапаны оноу этмеге
къойду Къазий.
«Къолунда шаушюгют жанды,
Атасы жашын таныды.
Илячин баласын жаныды,
Алай, хар зат жеринде къалды»,
- дегендиле эрттегиле. Тап сал, жерге атсанг, сынаргъаболлухту. «Айыу-ташны»
да алай сал. Шёндю бу кир, саргъыл кёрюннгенликке, иш ленип, ж ерине жараштырылса, хунаны бетин чыгъарады.
Айыу-таш тап сынады, бузлагъанлыкъкъа,
эригенден сора чачылмайды. Бызынгнгыда
уллу къая Айыу-таштанды. Кюн дюз о л
къаяны къатында солугъаннга саулукъ
келеди, - деди Олур.
Биягъы шапа, айлаугъа кирип:
- Къазий, жашла тепсеп да арыгъандыла, оюндан да эриккендиле, - деди.
- Алай эсе, Солтан, «Ардау» оюнну адырын ал да, арбазда къарыу сынайыкъ. Бу
ташла биз болгъан айлауда кёрюнмегендиле, - деп, аны жаш лагъа жиберди да,
Олурну экинчи къапчыгъындагъы ташларыны хапарларын айтып башлады.
- Ж анукку, къапчыкътагъы ёре
ташны чыгъарчы. Аны аты «хомпарташты». Аууруракъ болады, эки къол бла
алып, аталгъаныча адам, башы бла артха атаргъа керекти, - деп айтыр-айтмаз,
Жанукку ёрелдим боз ташны Олурну ал­
лына салды.
- Ж анукку, ташны эки къолунг бла
алып, башынг бла аудуруп, артынга ат да,
нелляй бирге дери аталсанг да, ёнчелеп
кёрейим, - деди Олур.
Тап хазырланып, Ж анукку хомпарташны эки къолу бла алып, башы бла ау­
дуруп, артына атып жиберди.
***
-А л а н л а , «эр-ашы» аллыбызгъа келгенди. Сыйлы къонагъыбыз, Олурча билдечи, малкъарлы Элияс къатыбыздады,
сау-саламат келе турсун!.. Энди биз не
этерге керекбиз?
Айлаудагъыла тынгнгылайдыла, арыбери къарап, инбашларын элейдиле.
- Бу халда кёплеге соруп, жууап алалмай, кёп кере кюлгенбиз. Айтыгъыз, энди
биз не этерге керекбиз, бюгюннгю, бу къауум адамны жашауу къалай барлыкъты? деп Бекир сорду.
- Ахшы алгъыш этип, «эр-ашны» тийишли жерине салыргъа, оймат бетли бозадан ичип, шапаны къууандырыргъа
керекти, - деди Лайпан улу.
- Тюз айтханса. Келиштирип алгъыш эт
да, аузубузну бош эт, - деп, Бекир сёзню
Къазийге берди.
- Кёп ж ерде алгъыш айтханма, ТауАртында да ариу сёзлеге тынгнгылагъанма.
Ол сёзледен хыйсап эте келип, бир бёлегин
эсиме да салып, бу къууанчлы ингнгирде
Дуудаланы Бекирни юйюнде башхаракъ
айтырыгъым келип турады:
101
- деп, бозадан иги да ичип, Бекир Элиясха
узатты.
- Бери, къарачай эллерине, Лепшокъланы, Дуудаланы излеп келгенме, сизден
ахшылыкъ излеп келиучюле кёп болсунла! Ж юзжыллыкъ къартыгъызгъа сёз
ариуун сора келсинле, юлюшлерин сени
арбазынгдаберсинле. Каркаланы Къыден,
жюз алтмыш беш жыл жашап (1936 жыл),
дуния дан ташайыр жылында: «Жануккуну унутур кюнню Къарачайгъа Тейри
бермесин! Аны сюймеген адам сизге келмесин!» - дегенди да, Аллах айтса аны сёзю
къабыл бола келеди. Ийман бла жашасын
Къарачай! - деди Элияс. Бозадан юлюшюн
алып, эки жанына да къарап: - Чочу улу,
аш устасы сен кёреме! Этни къалай биширгенингнги, «эр ашы» деп нек айтханларын
да хапарла. Малкъарда айтырма мен да, деди Элияс.
- Ол сен айтып кёргюзткен «Ардау» оюнда озуп, таш майдалны да алып, аскерни
башындатохтагъан адамны намысына «эрашы» хазырланады.
- Сёз айтыллыгъын а унутупму къойдунг?
- Ол алайсыз да белгилиди да.
- Угъай. Сёз айта билиу, аскер башчыны сёзю, оюну бла керехти, ансы сёлеше
билмегенни оюну ючюн, аскерге оноучугъа
салмайдыла. Аны унутмагъыз. Аскерни
башчысы кёлегин жамаргъа, азыкъ хазырларгъа, хар не жаны бла да тюз оноу этер­
ге юйренмесе, жангнгыз къарыуу ючюн
ангнга къыраллыгъын жюрютюрге къоярыкъ тюйюлдюле. Аскер башчы, халкъны
аскерини башчысы бола эсе, халкъкъа,
аскерге да бирча оноу этип, къыйналмай
жашаргъа онг къураргъа керекти. Энди уа
«эр ашны» кимден, къайда, къачан эшткенингнги айт. Кеси ёмюрюмде мен быллай
зат ашамагъанма!
- Тейри адамы, сизде уа этни былай бишириуню бил ирге керек эдиле. Къойну
сояса да, ариу этип, къыркъма терисине
чулгъап, темир ау бла бирге сыгын отну
тюбюне кёмесе. Аны бла къоймай, юсюнде
иги от этерге керекти. Отта «эр ашыны»
бишер заманына ашыкъма. Сен айтхан
ахшы хапар бошалгъынчы, эт бишип, ха­
зыр болады.
- Ичине космак ийис урмаймыды? деди Элияс.
- Жюнню кюйюгю, ийиси да къызыу
отта жокъ болуп къалады. Аны атала бек
тап сынагъандыла, - деди Дин-Ислам.
Элияс, «эр ашны» билирге итиннгенликке хумж у хычынла, суу бёрекле, ми-
Къонакъкъа баргъан къыйын болады,
Алгъышны эте билген да тынч тюйюл.
Элияс келген кюнню эшик башына тартып,
Беккир, сен дуниянгда адамлагъа сюйюн!
Торста ёсхен акъ байталынг,
Эки тай тапсын Саутуда.
Малкъардан келген хан къонагъыбыз,
Эжиуюн тапсын айлауда.
Арсарсыз сёзлю жан къарындашым,
Беккирни юйюнде къонахты.
Жашауубузну ёзеги, жашла,
Тауусулмагъан жомахты.
Арыгъан да болурсуз, аланла,
Солур кюнюгюз жеткенди.
Къууанып, ойнап бу ариу ашны,
Марачы жигит эткенди.
Эй, Дин-Ислам, айлана, жюрюй,
«Ардау-оюннга» къарадынг.
«Бу оюн къайсы халкъныкъыды?» - деп,
Къашхатау элде сормадынг.
Эсли болугъуз, жашла,
Акъылдан юлюш алыгъыз.
«Эр-ашы» аллыбызгъа тюшхенде,
Жарашыр жерине салыгъыз.
Кёлюм кётюрюлюп, жюрегим къууанып,
Къалай айтханыммы да билмедим.
Быллай ингнгирлерибиз къайта да келе,
Ёмюрюбюз ётсе сюермем?
«Алгъыш» деген сёз, «алыгъыз» дегенди,
Толу аякъны алгъанбыз.
«Малкъар», «Къарачай» кибик сёзлеге
Толкъун магъана салгъанбыз.
Бизни сюйгенле энди,
Жашаудан юлюш алсынла,
Боза аякъны ичиндегин
Керек жерине салсынла!»
- дегенден сора, жашыракъла ёрге турдула, Къазий а бозадан иги кесек тартып,
Беккирге узатды.
- Къарачайлыла алгъышха уста болалла, Элияс. Мен Къазийча да айталмам,
алай Дуудаланы халал ырысхыларындан
юлюшлю болгъанынга у а къууандым.
Сау келе тур, къайда айлансанг да,
Бизге къайта тур, къалайтын жюрюсенг да.
Онглу бол, кимге жолукъсанг да,