Асмаран - 50

Зашау. Тёрт къатын алып, сабийи болмагъандан сора, Тау Артында къаззиреу
оюнда озуп, махталгъан киши, бешинчи
къатын алып, андан жашчыкъ туууп,
ангнга да, Байрукку атап, элге къайтып
келгенди. Ол тиширыу, андан сора да, Бу24 Заказ № 131
чону табып, огъурлу адамгъа саналады.
Анда, ол къууанчда, «Ай-Суу» деген тепсеу
туугъанды. Алтмышжыллыкъ Зашау теп­
сеуню халкъкъа кеси кёргюзткенди.
Цепиш бла Зугул, нек эсе да, Байсы­
ны тукъумдан айырып, кеслери тукъум
атла жюрютедиле. Алай, Байсыладан,
Цепиш ладан, Зугул ладан жаратылгъан
къызла, жашла уа, жууукълукъну бузуп
эсленмегендиле. Ол тёре ёмюрге дери да
сакъланырыкъ болур! Бу тизмеге Цепишланыкъыланы, Зугулланыкъыланы къошмагъаныма жарсыдым. Аланы санаулары
башхаракъдыла.
Байрукку, Зашауну чирчиги, Геуюргю
бла Айсынны (Капаш) атасыды. Бирле Айсынны атасына Гопанны санайдыла, мен а
ангнга келишалмайма. Ким биледи, алай
окъунамы болур? Гопанны жашы Юммет,
Юмметни жашы Солтан алкъына сауду
(1999 ж .), энтта да кёп жашасын.
Энди эл ийнагъы «Уча-Бурча» тепсеу­
ню халкъкъа жайгъан Айсынны (Капаш)
хапарына кёчейик. Аны тюбейлери бол­
гъандыла (бир анадан туугъан эки-юч болса
да, кючюклеге айтадыла). Айсын аланы
бирин Дюгердеги Байсылагъа жиберип,
экинчисин а кесинде ёстюргенди.
Алай, эки кючюк да, бири - Дюгерде,
бири - Малкъарда, асыры кёп улугъандан, ауруулу болуп, ёлюрге тебрегендиле.
Жюреги жарсып, Айсын билдечиге сора
баргъанда: «Тюбейле бир бирге тансыхтан
ауруйдула. Не мындагъын Дюгерге элт,
не андагъын Саутугъа келтир», - дегенди
къуртха.
Заманны узакъкъа созмай, Айсын,
къызыл атына минип, итни да биргесине
алып, Дюгерге тебрегенлей, ит ариу ауаз
бла таууш этип, аллында тебрегенди. Ол
кюн окъуна, къонакъ танылыр заманда,
дюгерли Байсыланы эллерине ж ууукълашханлай, андагъы тюбей да улуп, саутудагъыны аллына чапханды. Эки тюбейни
къучакълашып, кёз жашларын тыялмай,
эткен халларына къараргъа чыкъкъанла
окъуна жылап, кёпге дери кеталмай тургъанда:
- Аман ауруу тиймесин тюбейлеге,
Жалгъан дуниядан юлюш алсынла,
Ала-къолан тюбейле уа энди
Къаражау-Къабакъда къалсынла.
Къабакъны башы болур батакъа,
Сууу башха жары бармаса,
Тюбейлени ёмюрлерин кёргенлей,
Капашха хапар айтырса, - деп, Айсын
жырлагъанда, жыйылгъанла бирден эжиу
этдиле.
369
—Магомет, байхамбарны Мухаммат
атын Магометке бургъанлай, сиз кесигизни таулулагъа санаймысыз? Къалай-алай
болса да, бизге белгили болмагъан, биз эштмеген нарт сёз, къанатлыланы хапарлары
болса да, айтып баралсанг, ыразы болуп
къалыр эдик, - дедим, аны арбазына экин­
чи къайталмазым эсиме тюшюп.
Ол кезиучюкде къарындашы Махмут да
алайгъа жетип, бизни бла саламлашты.
- Айтханынгда барды магъана. Алай,
ол таурухну узакъкъа кетерин сезип, къысхаракъ, унутуп къойгъунчу, Айсынны атха
къалай багъыучысын эм аны чаришхе къа­
лай хазырлаучусун айта ётейим. Ариу нартюк къурмачны къууут этип, кулмугъа
булгъап, чабышыр аллында берсе, ат арымай. чапханлай барып, къайтып келеди.
«Кулму» деп, бозаны тюбюне олтургъан
къалынына, адамны, малны да желкесинде кёпчюген жерине айтадыла. Эштада,
боза кулму бугъаны, атны да къарыуларына бир зат къоша болур. Сора, Байсы
улу аууруракъ адам болуучусу ючюн, атны
чаптырыргъа женгнгилирек, жаш адамны
юйретип тургъанды. Къытып алгъан саугъаны уа жашны кесине къоя эди.
«Чууу» деп да эшткен болмазса, нартюкню, будайны да сюттен тола башлагъан заманына айтадыла. Ма аллай «чуууну» жарты биширгенлей, тёрт-беш кюн
азыракъ-азыракъ берип, атны къаты чапханын да, Айсын билгенди. Хайыуанны
къылыгъын билиу олду.
Гёнчарыкъ, чабыр этерге, сырыу урдухла бла арбаны, чананы кереклерин бегитирге уста эди. «Саяу» дегенни да биле
болмазса, аллай агъач адырчыкъ бла халы
тюймени керип, чепкенине кеси салып
болгъаны ючюн, ортасына гитче ташчыкъ
салып, тюймени алай эшип, башхалагъа
юлгю бергенди.
«Ёгюз болгъунчу, тана аягъы арымаз»,
«Бай, жарлы да, къыркъ жылдан тенг болурла», «Улбаш улу эсенг да, гебен этип
кёрсенг а? » - деп да Айсын айтып юйреткенди. Ёмюрюн жыр, жомакъ, тоноу
бла ёттюрген Уцуну алай къакъкъанды.
«Андан башха, сангнга жашау онгнгуму
къуругъанды ?» - дегенди жашы Габу.
«Тейри, атам Озалны сёзю къулагъыма
кирмеген эсе да, сени айтханынг мыйыма
ёткенди», - деп, жетмишжыллыкъ Уцу
урлауун къойгъанды.
Кесини жюзжыллыкъ заманында, мени
уа он жылым жеткенде: «Ж ашха айтха­
нынг а сууну сенек бла булгъагъанлай
болады. Олтур да, айтханыма тынгнгы­
ла. Ёлмезлик жан жокъту, сен да болурса
къарт», - дер эди да, мен малланы агъачха
къыстап къайтхандан сора, къатына олтуртуп, кёргенлерин, бил ген лерин айтып
башлар эди. Биз да тынгнгыларгъа артыкъ
бек у намай, агъачха къачып, кесибизни
албугъартыргъа кюрешиучю эдик. Адамны
жаш чагъы алайды.
«Ой, келе-келе туруучу эдик, балам,
Текеле жолунда арымай.
Мен сюйгенимден къалгъанма, жаным,
Дуниям кетерми жарымай?
Ой, келе-келе турурсан, балам,
Жугъутурну орамда кёрмезсе.
Сен сюйгенни да мен кёрмем, ханым,
Адамны жашауун билмезсе»,
- дегенни артта эсиме тюшюрюп, кесиме
айтхан сунуучем. «Эринчекке булут да жюк
кёрюнюр, бар энди, маллагъа да къара», десе, хапарларын къоюп, кетерим келмей
олтурсам, башыммы да сылап, кёзлериме
къараса, аны мен ёмюрде кёрюп турлукъча,
ол мангнга тохтамай айтып жашарыкъча,
кёлюме алай келиучю эди.
- Бек тап, онжыллыкъ заманынгдача,
толтуруп айта келесе. Айсыны анасы кимланы къызларыды? Атын, сыфатын да сымарла, - деп, сёзню бир жанына бурдум.
- Айсынны анасы Таукенланы Ёртенни
къызы Зазыу эди. Аны мен атам Хаблашадан эшткенме. Айтыууна кёре, Зазыу,
урчукъ ийире, Туура-Хабладан Саутугъа
ж еткинчи, бир баш алгъан (урчукъну
толулугъу) этип къоя эди. Ата юйюнден
чыгъып, Чегет-Элни ичи бла келлик эди
да, ол элдеги Таукенланы кишилери Сау­
ту тюбюне дери ашыра келир эдиле. Ариу
кийиннгенди, кийим юсюне бек жарашханды. Аллайгъа, эшиле-къубула кийиннгеннге - сымарлы, кёркемли, эшиле-жабыла
этекли, дарий ийисли адам, - дегендиле.
Ынтышлы юйюрден чыкъкъан Таукенкъызы Зазыу ата юйюнден келсе, тийре
сабийлеге татлы къабарыкъла келтире
болгъанды.
Хаблаша Ёртенни къолунда мужурасы бла кёп кере кёргенди. Ангнга чабыр
салам келтирип, аякъларын жууаргъа да
болушханды.
Бюгюннгю Таукенлада Ёртен къайсы
бутакъда болгъанын унутханма. Огъары
Жемталада Таукенланы Ахыяны мен Ёртеннге бек ушатама. Не да болсун, Таукенлары бизни жууукъларыбыздыла.
Байсыланы тукъум тамырын ж аза
туруп, мен бир затха эсимми бургъанма:
370
ахшы кишилени бир къауумуну атларын
белгилегенбиз. Байсылары, Цепишлары,
Зугуллары малкъар, къабарты, дюгер эл­
леде, миллет тиллерин да тюрлендирип,
жууукълукъ халларын сакълап тургъанларын тохташтыргъанбыз. Ол тукъумланы жашларыны. къызларыны эслеринде
Айсынны (Капаш) атын ёмюрге дери да
тутарларына ийнанабыз. Аны бла бирча,
ненча ёмюр ётсе да, ариу сёз, тюз ниет,
сымарлы къылыкъ миллетни эсинде сакъланыр сунама.
Андан сора, Аллах онг берип, мен Ираф
районда Къайырланы Забитхандан (Глашланы Юсюпню къызы), Чаналаны Хусейинден, Тетууланы Мухажирден (Огъары
Малкъар) жазып алып, жараштыргъан
«Аталай», деген дастан Байсыланы Айсынныкъы (Капаш) болгъанын шеклигим
жокъту.
Бир бёлек замандан, къарачай-малкъар
халкъны алтын хазнасы на къош улуп,
ол затла тийиш ли ж ерлерин алып тохтарла!
Ангнга мен «Атаралны» юсюнден да
хапар айтхан эдим. Алай аны макъамын
артта Дауурланы Асланнга, черкесли композиторгъа, жаздыргъанма. «Атаралны»
жырын эштир кюнюгюз келгенди. Ол да
Ксаналаны тукъум тамырын башлагъан
жигит, батыр адам, Байсыланы Айсынны
сын ташы кибикти.
Бу затланы жаза туруп, «Ул-Хоза» деп,
Байсы улу Магомет айтханлай салгъанма
да, ол кеси ангнгылатханлай тюшюндюрейим: «Атаны жашына «ул» дейдиле,
алай, ол «олтан», «тамыр» тас болуп кетмез кибик, бир затны атыды. «Хоза» деген
сёз абайлыкъны, монглукъну, кёплюкню
кёргюзтеди. «Улхузу» - хунаны ортасына къуюучу жаркъаладыла. Ала ташланы
тепдирмей тутадыла. «Хозалары» деген
тукъумну баш кишилери байлыкъ, мархабатлыкъ деген магъананы билип жюрюткен болурла?!
Байсыланы «ул-хозларын», эрттеги
ата-бабаларыбызны тиллеринден адамны,
малны, мюлк жюрютюуню, узакъ ёмюр
сюрюуню кёпюрюча ангнгылагъыз. Бай­
сыланы Айсынны ёмюр баянын, тукъумну
келиу жолун ол сёз бла белгилеуню тюзге
санайма.
Байсыланы тамыры теренден келеди,
аны бир солумай, кенгден оюмламай, ж а­
зып чыкъкъан угъай да, айтып бошаргъа
да къыйынды.
Мен жазгъан Байсыланы, Цепишланы,
Зугулланы тукъум башларын ачыкълагъан
затты. Быланы жырчылары, окъуулу адамлары, аскер башчылары, он-онбеш сабий
ёстюрген ата-аналары, акъыл, эс берип жашагъан адам лары бери тюшмегендиле.
Ул-хозалы тукъум - Байсылары ёмюрлюктюле!
«Аталай а ат айылын тарталгъанды,
Базыннганнга аслан кибик къатылгъанды,
Жолда бара, къушла бла ойнагъанды,
Эришсе да, атып, бирин жомагъанды»,
- деп, хар айтылгъан сёз жерине жарашып,
адамны жыргъа тартып барады. «Ауал бла
Астал» деген китап басмадан чыкъгъанлай
(1982 ж.), Байчеккуланы Абидиннге, къа­
лай жырланырыгъын кёргюзтгенден сора,
жырны макъамын къагъытха тюшюрюп,
Отарл аны Омаргъа жырламагъа къойду.
Энди жыр халкъны кёлюне жарашып тохтагъанына къууана: «Бу жырны жарыкъ
ауазы бир къауум замандан бютюнда бийик, озгъурлу халда эштилликти. Быллай
затланы излеуюнгнгю къойма», - деген
Абидин къулакъ жанымда сёлеш хенча
кёрюндю.
1999-2000 ж.ж.
КУШАШ УЛУ
Бизни, Таумырзаланы, Мал икни гитче
къызы Зухра:
- Хар кимни юсюнден жазаса да, мени
аппам Магометни юсюнден а бир бёлек сёз
нек айтмайса? Аны кесине да «Кушуш улу»
деп нек айтхан болурла? - деп, былтыр
(2000 ж .), алмала бише тургъан заманда,
бу «Кушаш улу» дегенни да халкъда самаркъауча жюрюгеннге тергеп, алай сорду да,
жюрегимми дыгъылына къатылды.
24*
- Зухра-хан! Кертисин айтырыммы сюе
эсенг: «Энди уа Далхат кесини тукъумун
тахха миндирип башлагъанды», - деп,
айтылып къалырмы деген оюмдан къоркъаракъ болуп, ынтырылып тургъанма.
Алай, бизни тукъумну тауушлукъ адамлары болгъанларын Къарачайда, Малкъарда
да билгенликке, хата болмаз. Таумырзалары деген тукъумну жюрюткен алтмыш
юйюрде юч жюзден артыкъ адам жашай
371
къолайлы, монглу юй салып, Аслан-Бек
энди къамала, ференкле (уллу бычакъ),
башхабар кезликле ишлеп, башха эллеге
да элтеди.
Бу суратда сиз жюзжыллыкъ Аслан Бекни эм аны юй бийчеси, Орманны къызы
Кызыканы, кеси ишлеп салгъан къабакъ
эшикни аллында кёрлюксюз. Къамасы
уа, иги эслеп къарагъыз, ол харбетликке
этилген сауутладан узунуракъ, инчкерек,
къолгъа тап жарашхан сабы бла, башхаракъты.
Таумырзаланы Исаны жашы АсланБекке «Кушаш улу», деп андан сора атагъандыла, ахшы адам, къолундан келген,
уста, деген магъанада.
Бир жолда, къартайгъан Аслан-Бек,
Чегет-Эл ныгъышында Къазакъланы
Какку, Габолаланы Огъурлу, Геляланы
Къасай кибик тенглери бла олтуруп тур­
гъанлай: «Кушаш бара, къатыны мангнга
ушаш ала», - деп, атаммы къолундан ту­
туп бара, ол юйреткенлей айтып къойдум.
Аслан-Бек, атабызны къатына ж ууукъ
къысылып: «Акъ сакъалынга Аллахны
налаты болсун!» - деп, алайдан туруп кеткен эди», - деп, бюгюн сексенжыллыкъ
киши эсхереди.
Исмайыл, Зоппой, Магомет деген жаш­
ларын артында къоюп, жюз жыйырмажыл­
лыкъ Таумырзаланы Аслан-Бек 1934 жыл­
да ёлюп, дуниядан кеткенди. Уллу-Тюзде
обасыны баш ташында жазыуу бюгюн да
турады.
Энди уа, Зухра-хан, сени аппанг, Магометни юсюнден толуракъ хапарыма
тынгнгыла. Билгенле, ангнгыламагъанла
ангнга да: «Кушаш улу Магомет», - деп
айта эдиле. Алай, Аслан-Бек улу, ол сёзню
магъанасын дурус ангнгылагъан адам, аны
ючюн башын эниш угъай, ёрге тута эди.
Огъары Малкъарда сау-саламат жашап
тургъан адамла Эхчиланы Зулкъарний бла
Геляланы Жаттай айтхан хапар: «Кушаш
улу Магомет, Къабарты-Малкъарда бек
уста темирчиге саналып, отузунчу жыллада жюрютюлген, оюмланнган улоулагъа
(машина, техника) къарап, бузулгъан кереклерин ишлеп, къурап бере эди. Быстыр
тиккен, нартюк уугъан, жыяу машиналаны сыннган, къураллыкъ жерлерин ишлеп
салгъан андан башха биз адам билмейбиз.
Ангнга Къабартыдан, Чеченден, Къарачайдан да келип, жумушларын эттирип,
атларына налла, ушкоклагъа сампалла, арбаларына тохунла салдырып кете эдиле.
Магомет нал чюйлени кеси ишлеп, башларына «т» белгини салыучу эди. Агъачдан
эселе, ол да махтаулукъту. Тарых, эсхериу - олду!
JI. 3. Будагов бла В. В. Рад лов кибик,
дуниягъа атлары белгили адамла жазып
къойгъан (Д.Т.С.) эрттеги тюрк тиллени
сёзлюгюнде (3225) «кушаш», «кушал»,
«кюштю» кибик сёзле: ахшы, иги, кючю
болгъан зат, къарыуу болгъан дегенча ангнгылашынадыла. Къ.М. - орус сёзлюкте
уа «кушаш» деген сёз жокъту, «кюч» деген
магъана уа жериндеди - къарыу, къарыу­
лу, белгили.
Алай, Жангнгоразланы Хызир (Хасанияда), Геляланы Хусейин (Огъары Мал­
къарда), Жабо ланы Тебо (Бызынгнгыда)
айтхан хапарлагъа кёре уа, таулу кишини
къолунда бычагъындан, бизинден, къамасындан сора да, «куш-ашы» болургъа
керекти. Къарыш тенгли эки тиши алгъа
узатылып, аз къысхаракъ, эки тиши уа,
энишхе бюгюлюп, къулачдан аз къысха­
ракъ, бёкем саплы адыргъа алай айтхан­
дыла. Кушаш бла айыугъа, сюлесиннге да
къоркъмай баргъандыла. Аны бла жерни
чучхуп, таш тюпледе, дорбун алларында
тары, арпа бюртюклени себип, атала жерни
битимлигин сынагъандыла. Ол затла XIVXVI-чы ёмюрледе бола келгендиле. Энди
уа ол хапарланы биз, ийнаннгысыз бола,
эсхеребиз. Кушаш - сауутту, адырды.
«Кушаш» деген сёзде, биз тюз ангнгыласакъ, самаркъау, сансыз зат угъай,
ёхтемлик, киш илик, адамлыкъ эсленедиле.
Энди мен тюзюллей, сени аппанг Магометни юсюнден айтырдан алгъа, аны атасы
Аслан-Бектен башлайма.
Атасы Иса ёлгенден сора, онбешжыллыкъ Аслан-Бек, ким акъыл юйреткен эсе
да, Тау Артына барып, бир эбзени къолун­
да темир, агъач ишлеге, алтын, кюмюш
жюрютюрге юйренип, он жыл тургъандан
сора, къадыргъа темир жюклеп, Чегет-Элге
келеди. «Андан эсе, къабарыкъ, киерик
затла алып келсенг эди уа!» - деп, бирбирле самаркъау этип да башлайдыла.
Болсада, Иса улу, тынгнгылагъанлай,
гитче тёшчюкню юсюнде эбзеледе юйреннген ишин башлап, кушашла, мужурала,
бычакъла этип, сатып турады. Эки-юч
жылдан Аслан-Бек мюлклю, акъчалы,
сыйлы да болуп, ангнга, Кушаш улугъа,
Таумырзаланы Исаны жашы, Аслан-Бекке
ышанып, ийнанып, тергеп: «Темирчиге
барайыкъ», - деп келе болгъандыла.
Отузжыллыкъ Аслан-Бек, узакъкъа
созмай, Мусукланы Орманны къызын
алып, жашап тебрейди. Заманына кёре,
372
жыяу машина ишлеп, Москвада кёрмючке
элткен хапарыны кертилигине шагъатбыз.
Таумырза улу ойнай-кюле, тенгликни
жюрютюрге сакъ, назму да тагъа билген
киши болгъанды.
Чегетэлли биреулен бит къысхан гылыуун къыркъып, сапын бла жууундуруп,
сау эткенден сора:
Бу экинчи сурат а аны отузунчу жыл­
лада тюшюрюлгениди. Мен билгенден, ол
саулукълу, къарыуу, кючю да болгъан,
ышаннгылы адам эди. «Не этейик, къалай
болайыкъ?! Магомет, болуш», -дегенлеге,
кёчкюнчюлюкню заманында, сют тартхан,
тиккен машиналагъа хакъсыз къарап, къураштырып бере эди.
Тюркестан районуну «Энгбек», «Бирлик», «Таштакъ» колхозларыны малларыны ауругъунларына багъып, атларына нал­
ла, ёзенгнгиле ишлеп, жалчытып тургъан
устаны, жюреги жарылып ёлген кюнюнде
таулула бла бирге узбек л иле, къазакълыла
эм оруслула да олтуруп жылагъандыла.
Бюгюн Таумырзаланы Магометни Огъа­
ры Малкъарда эки жашы, аладан туугъан
юч жаш бла тёрт къыз юйюрлю-юйдегили
болуп жашайдыла. Аны тамата жашы Ма­
лик, атасыча, уста, хар неге да хыйсап эте
билген, оюмлап, жаратып къойгъан адамды. Бир сагъатха эки центнер мирзеуню
жарма этип къойгъан тирменин кесим
кёрдюм.
Ол да Кушаш улуду, Аслан-Бекча, Магометча, уста, кимге да болушлугъу тийген
адам, мени къарындашым.
- Зухра-хан, аппангнгы уллу къарын­
дашы Исмайыл а, Исаны биринчи къатынындан жашы, эшта да (къалай ариу
сёздю «эшт-ада»!) Аршыланы къызындан
туугъан болур. Къап-Къаз тауланы кёрюп
чыгъаргъа эсине тюшхенди да, бир нёгер
да табып, айлана кетип, Ростов шахаргъа
тюшеди. Нёгери бла бирге жыйырмажыллыкъ Исмайыл, поездлеге мине-тюше.
Къытайгъа дери барып, орус аскер леге
къошулуп, японлула бла урушхан киши
болгъанды. Ол адамыбызны толу хапарын
Улакъланы Зейтун биледи да, ангнга соруп
жазаргъа боллукъма.
Бизни Меккагъа барып къайтхан хажилерибиз, Къуранны кёлден билген Кыпык,
Юсюп кибик эфендилерибиз болгъандыла.
Юйюрюн, юйдегисин да алып, Хабазгъа
кёчюп кеткен Батыр-Бийни ортанчы къа­
рындашы Кыпык Меккадан къатын алып
къайтханыны юсюнден билгенле, эшткенле саудула.
Бу хапарыбызны аны бла бошайыкъ,
тауусулмазлыкъ ырысхы Аллах берсин!
«Ой да Там-Бий, Там-Бий дейдиле атынга Эшек гылыуланы къыркъгъаннга.
Энди бизни эллиле къоркъмасынлаКъатынлары жюнсюз болмазла.
Тёбентин келип, алай сурайдыла:
«Эшек жибек жюнле къайдалла?
Энди сизге къойла керекмейдиле,
Эшек жюнле ахшы баралла».
«Эки», - демей, дагъы: «Бир», - демей,
Японлу къыркъыучу келгенди.
Аслы гылыуну къыркъа тургъанлай,
Там-Бий Дюрдемейни кёргенди.
Налжиктен къагъыт келгенди
Эшек жюнлени сартындан.
Ы, Маржа, махтап айтыгъыз
Эшек къыркъыучуну атындан».
Отузунчу жыллада самаркъау халда
жырла такъкъанла кёп болгъандыла.
Къабартукъланы Хамит бла Таумыр­
заланы Магомет аллайланы санында бол­
гъандыла.
Аллай уста, хар неге да къолу жарашхан адам элде керек эди, аны ючюн аны
аскерге элтмегендиле. Атлагъа налла,
арбачархла, тохунлагъа тогъайла, чёгючле ишлеп, аскер жумушланы жалчытып
тургъан заманда, Зынада бир айрыплан
(аэроплан) къонуп, учуп кеталмай, эки-юч
кюн къалып тургъанда, аны Магометке
билдиредиле. «Ол чакъырмайды, бу айтмайды», - деп, сакълап турмагъанлай,
барып, бузулгъан ж ерин табып, чачып,
орнуна жыйышдырып, учуруп къояды.
Аны сау район биледи.
Таумырзаланы Аслан-Бекни ючюнчю
жашы Магомет, кёрген къыйын л ыкъларын кётюралмай, ёлюп кетмесе эди, ан­
гнга бюгюн ж ю з бла он жыл толур эди.
Аны къабыры Къазахстанны Тюркестан
шахарындады.
373
КАМ-ТАШ
Къулийланы Къайсынны Бурятияда ийнарал Беппайланы Суфиян бла
тюбешиулери
- Алкъын чыкъмагъанмыса? Ашыкъ! деди да, уллу къайгъы болмагъанын ауазындан ангнгыладым.
- Сизге дери бизден учаллыкъ зат
жокъту, - дедим.
- Ж идагъа дери вертолет бла жет.
Алайда уа мени аэропланым сакълап ту­
рур, - деди тамата.
Мен да: «Я Аллах, сен сакъла!» - дедим
ичимден.
- Къалайладан къалайгъа учаргъа ке­
рек эди? - деп сорду Аккайланы Абдул­
лах.
- Третьяк Улан-Удеден, мен а Бурятияны Кяхта шахарында аскерни башчысыма (генерал-майор). Мен тургъан жерден
ары, штабха дери, юч жюз къычырымдан
артыкъ эди. Кяхтадан, Жида деген элге,
вертолет бла тюшсем, Иван Моисеевични самолёту мени сакълап тура эди. Сары
шил ли капитан, мени аллыма чабып жетти
да, тёредеча, саламлаша, мени сол жаныма
ётюп, учакъкъа миндирди.
Жарым сагъаттан жетер жерибизге
келип тюштюк. Сагъайгъаным а кетмей­
ди. Юч нёгерим бар эди да, ала сёз айтып,
кёлюммю кётюрмейдиле. къайгъыммы
чачмайдыла.
Алай, Иван Моисеевични жарыкъ къарамын кёргенден сора, жюрегиме жумушакълыкъ келип, юч айдан бери кёрмеген
таматаммы къучакъладым.
- Сангнга бюгюн мен не ахшылыкъ
этейим? - деп, нартлача сорду.
- Сени сау-саламат кёрдюм эсе, мангнга
андан уллу ахшылыкъ керек тюйюлдю, деп, бир жанына бурулсам, Къайсынны
терен отоудан мени таба чабып келе тургъанын эслеп къойдум!
Ж юрегим ёрге урду. Ангнгыладым:
Третьякны мангнга хазыр эткен саугъасы назмучу Къайсынды! Малкъар халкъны
ийнагъы!
- Энерал! - деп, Къайсын къучагъын
керди. - Жашау къалайды? Сени кёрмей
кетсем а, бек ачыу этерик эдим. Оллохоллох! Бу кийим таулулагъа не тап жарашады! - деп, эки-юч кере да къучакълап
бошагъандан сора, ангнга къаллай сёз бла
жууап къайтарыргъа билмей, тийишли сёз
табалмай, окъалыланы арасында арсарлы
Чегем аузунда быллай аты бла элчик
барды. Анда Беппайлары, Жазалары, Эттелары, бёлек юй болуп, жашап тургъан­
дыла.
«Бу ташны аты унутулгъунчу, тукъумланы тамырлары юзюлмесин», - де­
ген кишини ауазы къаллай болгъанын биз
энди билалмайбыз. Алай, бу тукъум л аны
атлары ёмюрледе унутулмай, юзюлмей
турлугъун сюйгенден айтханын ангнгылайбыз. Ол ахшы адам эди.
- Бу ариу ташха «кам» деген къошакъ
нек тагъылгъан болур? - деп Суфияннга
сордум, андан сора генералны къайгъысы
болмагъанча.
Ышарды камчы. Тап олтурду да:
- Энди, керти кёлюнг бла соргъанса да,
иги тынгнгыла, аны юсюнден мен эсиме
келгенни угъай, къулагъыма чалыннганны
айтайым, - деди да, мангнга хазыр тютюнлеринден узатты.
- Угъай, сау бол. Мен тютюн тартмайма. Андан эсе, Камны хапарына тынгнгылайыкъ, - дедим.
Нёгерлерим Абдуллах бла Магомет да
тынгнгыларгъа хазыр эдиле.
- Бизге, аскер жумуш бла айланнган
адамлагъа, аллай терен магъаналы сёзле­
ни къайгъыларына кирип жашаргъа онг
жокъту. Ангнга мен энди, алтмышжыллыгъымда, жарсыйма. Ангнга болуб а (ге­
нерал бу сёзню тил тюбюнде кёп айландырды), окъургъа, билирге онг бар эди. Ким
тыярыкъ эди, эринчеклик этап, ансы.
1984 жыл, ноябрьде, къайсы кюн
болгъанын унутханма, къыралны кюн
чыгъышта аскерлерини къол башчысы
(генерал армии) эртенликте телефон бла
сёлешти. Саулугъумму, халыммы соргъандан сора:
- Терк жет! Не къыйын, болжалсыз
ишинг бар эсе да, аны артта этерсе. Сакъ­
лап турама! - деп, сёзню къысха салды.
Жюрегиме бир тынгнгысызлыкъ кел­
ди. Афганистанда урушну къаты бара тур­
гъан заманы, туман басып, биз тургъан
жерден учаргъа онг жокъ. Жюрегим чыдамай, телефон бла:
- Иван Моисеевич! Ачыкъ айтыгъыз, не
болгъанды?» - дедим, этим-женим къалтырай.
374
- Гоби кибик, суусуз талада бизни танкланы букътурургъа тап таш кёре эдим, деди да, Иван Моисеевич, ангнга да кюл­
дюле.
Андан сора назмучу Къайсын:
болуп тургъанымлай, Иван Моисеевич,
къатыма келип:
- Сени кёрмей кетерге болмай, бирси
кюнден бери мындады. Энди жюрегинг
орнуна келсин, бюгюн сангнга бу иштен
уллу «жарсыу» жокъту, - деп, инбашыма
къатылып, Къайсынны жазыучу нёгерлери
таба ёттю.
Третьяк бла ортабыз бюгюн да тапты.
Уллу столну тёгерегинде белгили жазыучула: Чингиз Айтматов, Расул Гамза­
тов, Мустай Карим, Давид Кугультинов,
дагъыда мен танымагъан бир бёлек адам,
генералланы араларындадыла.
- Жолдаш жазыучула! - деди Къайсын,
кенг мангнгылайын кёкке айландырып. Мени элимде туууп ёсхен киши, КъарачайМалкъар халкъны эркеси, Беппайланы
Юзейирни жашы Суфиян аллыгъыздады!
Кам-Таш деген ариу элим, Чегем сууну бой­
нунда, Уллу Аллахны шагъатыча, генерал
сюеледи аллымда!
Ол мени атыммы аллай сёзле бла багъалады, айтылмазча кёк леге чыгъарды.
Уялтхан да этти. Алай, Камны сагъыннганда, Къапчагъай, Думала, Суусузла,
Ж ылгы-сууу да, Камны аллында ойнап
айланыучу заманчыгъым да, кёз аллыма
келдиле.
- Къайсеке, - деди Чингиз (къаллай
ахшы адам эди ол!), - «Къам» деген сёзню
сиз къалай тюсюндюресиз? Ол сёз бизде да
бар. «Тюз ниетли» деген магъанада.
Ашай-иче башлагъандыла. барысына
да Къайсын таматалыкъ эткенча кёрюндю
мангнга. Ёрге турду да:
- Бек алгъа, гитче заманымдан бери
къулагъымда зынгнгырдай тургъан бир
хапарчыкъны айтайым. Бир таулу, уллу
чалгъысын булгъап, терлегенлери чепкен
кёлегин жибите, дуругъа тёгюлген кырдыктан башха затны эслериги да келмей,
чалгъысын ташха беклегенди. Ургъанда
да, алай ургъанды, - тауушу къаяланы
зынгнгырдатып! Чалгъы сыннганды, таш
да эки жарылгъанды. Чалгъычы, белин тюзетип, ёрге, ташны башы таба къарагъанды
да: «Да бу уа Кам-Таш кёре эдим», - деп,
сейирсиннгенди чалгъычы, - алай айтып
бошады хапарын Къайсын.
Барысы да кюлдюле.
- Къайсеке, ташны уллулугъу къал­
лай бир болур эди? Мен аны ангнгыламай
къалдым. - деп, кюле, сорду Чингиз.
- Ташны бийиклиги - онтогъуз аршын,
эни да аллай бир, узунлугъу уа - он танкны
букъдурурча! - деди да Къайсын, генералла, жазыучула да кюлдюле.
- Къарларым, къыргъыз таулада тургъан,
Балтикада жашагъан шуёхларым!
Сиз барда, душманым базмаз урургъа,
Жолда сынмазла мени арба чархларым.
Къарындашым Гюржюстан тауларында,
Къазахстан аулларындагъы тенгнгим!
Къутулдукъ къыйынлыкъланы барындан,
Жаула бла уруш этип, къан тёгюм.
Сизсиз, менден къарыусуз киши болмаз,
Менден кючлю жокъ, сизни бла болсам,
Сизсиз, къыш юйюммю от жылыталмаз,
Сиз барда, къоркъутмаз мени бир инсан!
Бу къарындашлыкъсыз - къамичи
Оойнар сыртымда, кюнлерим ушарла
Кечелеге, таза къаныммы ичип,
Мени чыбыкълай сындырырла жаула.
Сизсиз мен - жол жанындагъы чёп кибик,
Къарыусуз, ёксюз сабийча, къыйынлы.
Сизни бла уа - Мингнги-Тауча бийик,
Турурма, тургъанча Чегем къаялары!
Окъуйма мен къарындашлыкъ китабын,
Сюймекликни кёгетинден татлы жокъ,
Шуёхлукъну кючюнден насып табып,
Жашайбыз, жарыкъ бола биз баргъан жол.
Азатлыкъ, къууанч - бизни бирликке
Юйреттиле, татлы бола ашыбыз.
Къарындашлыкъ элтеди игиликке! Дедим мен, чегемли къарындашыгъыз.
Мен аныча да айталгъан болмам. Башхалагъа да берилген эди сёз, алай, мен ол
кюн Къайсындан тап сёлешхен адамгъа
тынгнгыламадым. Халкъланы араларында
шуёхлукъну сакълагъандан магъаналы зат
болмагъанын чертип, ёсюп келген тёлюге
ол къарындашлыкъны къаты тутаргъа кереклисин ангнгылатты!
- Ташны хапарын да алкъа бошамадынг, - деди Элеккуланы Магомет.
- Бизге бюгюн Кам-ташны, Думаланы, Фадауанны, Суу-Къанны, Балыкъны
юсюнден хапарланы къагъытха тюшюрюрге керекти, - деп эскерди Беппай улу. - Сёз
ючюн, биз Быллым десек, Былым этип къоядыла. Ауар-сырт десек, Аурсентх дегеннге бурадыла. Жюрекке ачы тиерча ишле
этиледиле. «Кам-таш мени Чегем сууумму
бойнундады, - деген эди Къайсын. - Аны
ариулугъун да, ауурлугъун да айталгъан
375
ал май къояр эдим. Алай, Къайсын бла мен
тюбешген кюн, ёмюрге да эсимде къалырча
болду.
Магъана «Кам-Ташта» тюйюлдю. Кечэртте болса да, ёсе келгенле ангнга эс бурурла, къатында олтуруп, хапар да айтырла.
Аны магъанасы да мындады: адам баласы,
акъкъан суну бойнунда олтуруп, аны тауушуна тынгнгылап, ангнга аталгъан атны
магъанасын ангнгылар.
Беппайланы Суфиянны кёзюне къа­
рап:
- «Эген-эр-ал», - деп аз ауаз бла айттым
да, ол, аны ангнгылап:
- Шёндю, Мызыланы Исмаил ёлгенден
сора, жаннетли болсун, бу мен айтхан затлагъа адамла толу ийнанырла, деп да айталмайма. алай... Шумерлени - «суу бер»,
этруск л аны - «эт уруш» - аланы юслерин­
ден жазылгъан затланы окъуп бошамай,
бу затланы бизге толу, базынып айтыргъа
онг ж окъту, - деп къошту. - Сюйсенг,
Татарстанта Кама сууну жагъасына бар,
жууугъуракъта Кам-Ташны къатында олтур, башха тюйюлдю, агъып баргъан сууну
кёрлюксюз. Ансыз жашау тарды.
Кам-Таш а жеринде турады. «Муну жарасы не заманда салыннган болур? Ангнга
биринчи сейирсиннген киши къаллай адам
болур эди? » - деген сорууланы уа мен салама.
Къайсынча, «Кам-Ташны» хапарын
айтхан сёз устасы, эшта да, ол кёп биле
эди.
Жазалары, Беппайлары, Эттелары, аталарыгъыз къоюп кеткен ташны къатына
барып, аны салкъынында олтуруп, жылдан
бир боза ичип кеткенликке, хата болмаз.
эсем, игиди. «Кам», «Камыз», «Айырыкам», «Камык», «Бек-Кам», «Акъ-Кам»
кибик сёзле бизни жерлерибизге, сууларыбызгъа тюйрелиптиле. «Акъ-Кам» андан башлайым. Къалай-алай болса да,
суу акъкъан этеди, аллында тюбеген ташын, тёбесин да алып барады. Къутурса,
болгъанны бузады. «Кам» дегени у а анг­
нга болушуп баргъанча, алай кёрюнеди.
«Акъкъанды, акъкъанымды»,- деп, мен
ол затха алай къарайма. «Акъ-Кам» угъай,
«акъ-къан»,- деп, ол сёз алай айтылыргъа керек эди. Ж аш ай баргъан заманда
«акъкъан» деген сёз «акъкам» деген сёзге
айланып къалгъанды.
Таулула «кам» деген сёзге аллай уллу
магъана бермегенлерин да кёреме. Алай,
«Тау-Кам» дей эсек. ол тауну этегин къалтыратып баргъан сууну кёрген нарт баты­
ры: «Акъ къанды бу!» - деп, бизге аманат
этип кеткен эсе, сен аны унутма! Бюгюн
мени элимде туууп ёсхен эр киши «эгенэр-ал» ангнгыласын: ким болсада, кесини
жерин иги билмесе, кеси жеринде да ангнга
иелик жокъ!
«Генерал» деген сёзню Къайсын ючке
бёлгенде, къоркъуругъум окъуна келди.
«Генерал» тюрк тамырлы сёз болуп чыкъДы.
«Эген-эр-ал» - жигитликни белгиси, батыр адам: «эген» - башчы, «эр» киши, «ал» - озгъур деген юч сёзден къуралады.
Ол кюн алайда, генералланы арасында, жазыучула - акъ къагъытха сёзню салырдан алгъа, оюмлашхан кишиле, алай
тынгнгыламасала эди, мен да къулакъкъа
ТАШНЫ ЖЫРЛАТХАН ТИЛИБИЗ
Аны кибик, къалаланы, кешенелени,
шыякыланы, дорбун л аны, ташланы да ат­
лары унутула барадыла. Аланы барысыны
да атларын айтыргъа бизни къолубуздан