Асмаран - 34

«Ол къуранмазлыкъ Къубадийланы
Къуранып кеткен сунама да,
Тюшюмде былай кёргенме:
От башларына Къубадийланы кюн тийип,
От жагъаларына уа сары ай тийип,
Арбазларында да бир алтын терек чанчылып!
Эй, аланы, барып, хапарларын билип ким
келсин?
•к -к -к
«Таусолтан улу къарт Къубадийге
Къабартыдан
Бир ариу къызны къатыннга алып бергендиле.
Аны хурметин сау элни адамы кёргенди».
«Мен билгенем, - дегенди Айдар улу Махамет, Къалай болуп къалды алай?!
Къурурукъкъа Тейри бахты кёреме».
Андан сора, Ундукку Курнаятха келгенди,
Экинчи кюн, сабан темирлени элткенди.
Юч жыйырма сабан темир элни керегине жарады.
Курнаятта сюрюлген сабанлагъа Махамет
кеси къарады,
«Ундукку-чыпчыгъаякъ акъыллы кёре эдим!
Адамгъа ырысхыны къайдан чыгъарын киши
билмез», - дегенди.
КЕРТИ СЁЗНЮ ИЕСИ
Къуругъан терекни къатында олтуруп,
сагъышланып тургъанымлай, Башийланы
Алийни къызчыгъы келип, саламлашты да:
- Сен Къазийланы Билялны юсюнден
не билесе? Ол бизге бек керек эди, - деп,
сорады.
Сабий къызчыкъны, белгили къобузчуну юсюнден соргъаны бошунакъкъа болмагъанын сезип:
- Сангнга уа ол неге керехти, - деп, мен
дасордум.
Къызчыкъны, сёзюм, кёзюм бла да
юркютмезге кюрешеме. Ол такъыйкъада окъуна Билялны юсюнден кёп зат билалмагъаныма, кесиме ачыуланып, бир
кесек мудахсындым. Болсада, аны Фатиматчыкъкъа билдирмезге кюрештим.
- Мен музыка бла кюрешеме. Школда
окъуй тургъанлай, музыка училищеге да
жюрюйме. Анда уа: «Сен Билялны юсюн­
ден толуракъ хапар билип, аны бизге эшт-
* Суфху - къаура быргъычыкъ. Аны гыбытны бухчагъына къаты байлап, андан кезиулеп
ичедиле.
253
- Ы, Маржа, энтта да иги сагъышланып
бир кёр! Ол жырны бир кесегин жазсакъ,
къалай иги боллукъ эди! - деп, ангнга къарадым.
Не кюрешти эсе да, андан къалгъанын
айталмады. Алай, белгили партизан Батчаланы Къонакъны жырын жаздырды.
Ахматланы Сюйдюмге мен бир бёлек
кюнден сора ж олукътум. Эрттеги жомакъладача, ишимми башындан айтып
ангнгылаттым. Сюйдюм жырчы кёре эдим!
Дауутну сырыуларын да къошуп, сарынны
айтып берди. Ма ол энди быллайды.
тирсенг а», - деп, устаз мангнга буюргъанды, - деди къызчыкъ.
- Сен кесинг а аны юсюнден не эшткенсе? - деп, мен дагъыда сордум.
- Ол сейирлик, уста къобузчуну Венгриягъа баргъаныны юсюнден бир затла къулагъыма чалыннгандыла, ансы башха зат
хазна билмейме, - деди къызчыкъ.
- Сен бир жыйырма кюнден, бизге энтта
да кел. Ол заманда мен сангнга аны юсюн­
ден айтыргъа болурма, - деп, къызчыкъны
юйлерине ашырдым.
Экинчи кюн, тангны атханы бла, Тёбен
Жемталада Билялны къаршы ж ууугъу,
Атабийланы Магометке атландым. Магометни атасы, Кичи-Батыр. Аны эгечи
Алтынкъыз, Билялны анасы кёреме?!
- Кюнню болушуна, адамны халына
кёре, Билял макъам салып, согъуп къоя
эди. Менден да кёбюрек биллик, атаммы
къарындашы, Багъатырны къызы Рахиймат сауду, сен ангнга бир жолукъ, - деди
ол.
Узакъкъа да созмай заманны мен сексенжыллыкъ Рахийматха жолугъуп, нек
келгенимми юсюнден айттым.
- Билял, бизни Ж анботну жырыны
макъамын сокъса - таш л аны, агъачланы
да жылатыр эди. Ол жырдан мен бир-эки
сырыуун билеме. Алай, Билялны эгечинден туугъан, Сюйдюм Хасанияда жашайды
да, ангнга жолукъ. Жырны барысын да ол
сангнга айтып бермей амалы ж окъту, деди ол да.
«Хасания, мен жашагъан жер болса да,
эки къоншу бир бирини эшиклеринден кирмей жашагъан заманда, мени жыр излеп
айланнганыммы ким тюз ангнгылар? » деп, арсар бола баргъанымлай, Ботталаны
Дауутха жолукътум.
- Къайры ахшы жолгъаса? - деп сорду
Дауут, мен баргъан таба тебрепти ол да.
- Сен жырчыса да, сангнга айтсам кюлмезсе. Мен бир жырны хапарын эштип келеме, - деп, къайдан келгенимми, кимге
баргъаныммы да айттым.
- Мен ол жырны билиучю эдим. Энди уа
унутханма. Эсимде бир тёрт сырыуу къалгъанды да, ангнга бир тынгнгыла. Ол сарындан эсе у а? - деп, кёзлериме къарады
Дауут.
Терк окъуна жол жанына бурулуп, о л
тёрт сырыуну магнитофоннга жаздырдым.
Ма ала:
Ачыу болдунг Алмаханнга,
Баралмадынг даулашханнга.
Сюймекликтен ачыу таптынг,
Шейит ёлген, нюрлю Жанбот.
Билял да къалгъанды кюйюп,
Болалмайды, кесин тюйюп,
Акъылын башына жыйып,
Шейит ёлген, нюрлю Жанбот!
Жеталмадынг муратынга,
Сукъландыла къууатынга.
Нек тургъаненг туурасына,
Шейит ёлген, нюрлю Жанбот?
Аллах аны ариу кёрсюн,
Дефтерин онгнгундан берсин,
Хыйсапсыз Женнетке кирсин,
Шейит ёлген, нюрлю Жанбот.
Сарынны макъамы, тауушу да эсимми
алып, тынгнгылагъанлай, иги кесек за­
манны турдум.
- Сюйдюм, жырны ким такъкъанды, ол
кимге этилгенди? - дедим.
- Огъесе, энди хапаргъа тынгнгыла.
Муну алай кёп адам биле болмаз, - деди
да, ийире тургъан урчугъун бир жанына
салды. - Атабийланы Къараны жашы
Багъатырдан Жанбот тууады, Жанботну
атасыны эгечи Алтынкъыз а Къазийланы Билялны анасыды. Атабийлары угъай
да, саулай Ж емталада окъуна Билялны
бек ариу кёргендиле. Аны къобуз тауушу
къартны, жашны да сукъландыргъанды,
жигитлени граждан уруш ха атландыргъанды.
1920 жыл Жанбот Царицинде акъла бла
уруш этип, жигитлик белгилери бла саусаламат къайтып келгенди. Мол л ал аны
Жансуратны эрттеден да сюйюп болады.
Аскерден къайтхандан сорауа, ансыз жаш ауу болмазын ангнгылайды. Ж анбот­
ну сюймеклик сартындан сёзюн Жансурат къабыл этип, тойну, оюнну юсюнден
«Ашыкъ болдунг Жансуратха,
Мындирип ийгененг атха.
Кесинг тохташханенг артха,
Шейит ёлген, нюрлю Жанбот».
254
макъамын салады. «Жаныммы къыйыры,
Билял, сен ангнгыларса сёзюммю: халкъ
къарангнгыды, ж ахилди. Ж ахиллиг’а
адамны эсин алады, тенгни-тенгнге кёлюн
къарангы этеди... «Сен къулса, мен ёзденме, ол а чангкады», - деген, терс акъыллыла жюреклени бузгъан этедиле. Ол терс
акъыллыла бла кюрешхен бизге бек къыйын боллукъту. Аны ёлтюрген, аллай аман
адамды. Жанбот а шейитти. Аны сыфаты
тенглери арасында унутулмай турур. Сарынны уа, ким биледи, халкъ къабыл этсе,
аууздан ауузгъа элте барыр».
Чагъыдайгъа минип, къылычын суууруп, Къызыл Аскерни аллында бара, сюйген къызыны сыфатын кёлюнде элткен,
Атабийланы Багъатыр улу Жанбот, жау
къолтугъундан ычхынып, кеси элинде
даугъа тюшхенди. Къадар алай болур эди
ангнга.
«Бар, къобузчу, айт ж амауатха мени
сёзюммю! Къан ючюн къан алыргъа керекмейди. Аны хутмусун жангнгы плас
этер энди. Биреу тели болса да, экинчиси
акъылдан шашмазгъа керекти. Жанбот
шейитти», - деп, Кязим Билялны ашыргъанды.
- Сюйдюм, сен Жанботну кёргенмисе?
Ол къаллай жаш эди? - деп сордум.
- «Илячин кибик!» - деучюдюле таулула, сыфаты, саны да келишхен жашха.
Къаракёз, къалын, къара къашлары бла
ёсюмлю, ёткюр, пелиуан кибик, аллай
жигит эди. Ж ууугъуна, тенгнгине да сёлеше, уллуну, гитчени да тергей билген
адам эди ол.
оноулашадыла. Жансуратны Ж анботха
барырын а къарындашы Хапцира жаратмайды.
1924 жылны кюзюнде, ат арбагъа миндирип, кюндюз киеу нёгерле: Бёзюланы
Ажыка, Рамазан л аны Хусей, Кертиланы
Аубекир, Сокъурланы Сафар-Бий бла бир­
ге Жанбот, Жансуратны алып келгенлей,
алларындан Шурукъланы Трау бла Хап­
цира чыгъып, Жанботну сёз бла тыядыла. Арба бла атлыла сырттан аугъанлай,
Трау бла Хапцира къамаларын чыгъарып,
Ж анботну ауур жаралы этип, башкесле
атлагъа мынип, агъач таба къутуладыла.
Тёрт кюнден Жанбот ёледи. Ангнга сау эл,
Уллу Малкъар да бушуу этедиле.
«Энди не этейик? Къан ючюн, къан алмай, къалай тынчаяйыкъ?!» - дегенни ай­
тып, Атабийлары кётюрюледиле. «Алай
жарамаз! Биреу тели болса да, къалгъанла
арттан келлик иш хе оюмлап къараргъа
керектиле. Шёндю терсликке, тюзлюкке
да хутму эткен Совет пласты. Виз тёрени
айтханына сыйыныргъа керекбиз», - деп,
Билял айтхандан сора, барысы да тынгнгылайдыла. «Болсада, мен бюгюн кетмей болмайма. Бир уллу иш чыкъкъанды
мангнга. Ыйыкътан кёп къалмай къайтырма. Аман къылыкъ этмей, мен келгинчи
чыдагъыз», -д еп , Жанботну дууасы тохтагъан кюн, Билял Малкъар таба атланады.
Къазий улу Малкъаргъа да къайтмайды.
Холам Къара-Сууну бойну бла ёрге айланып, Шыкъы таба жол кёл алгъанды.
Шыкъычы акъылман, Билялны эрттеден танып болмаса, алай этерик тюйюл
эди. Билялны бушуууна керти кёлю бла
жарсыды. Андан сора ма бу биз башта айта
кел ген сарнауну жазды. Къобузчу у а аны
1985-чи жыл, кюз арты.
ЕМ Ю РЛЕНИ ТЕРЕН И Н ДЕН
рин айтайым. Алай, Ёрюзмекни тауруху
у а аламатты. Мен ангнга Хорбадын деп
атагъанма.
Ёрюзмек деген нарт батыры ХорбадынКъулагъында тургъанды. Бир жол андан
келе, Хурс-Халыда (Шауурдат башында)
урушургъа хазыр болуп тургъан эки тукъумну кёреди. Кюреше кетип, аланы
жараштырады, уруш ну той-оюннга айландырады. Алайда уллу таш барды да,
аны юсюне чыгъып, Элияны жырын ай­
тып башлайды. Аны жырлагъанына кёкте
учуп баргъан къушла да тохтап тынгнгылагъандыла.
Кертиди, мен жомакъла, халкъ жырла,
нарт таурухла, таулу тукъумланы юслеринден хапарла жыйып башлагъанлы кёп
болады. Къарачайда, Къабартыда, Дюгерде
да мен кёп адамгъа жолукъкъанма, кёп
сейирлик ушакълагъа тынгнгылагъанма.
Къартланы ауузларындан эштип, хапар,
жыр, таурух да жыйыштыргъанма.
Биринчи ушагъыбызны Къазакъланы
Къаншауну сёзюнден башлайыкъ. «Сиз
илму бла кюрешмейсиз, алкъына сиз билмеген кёп зат барды», - дед и бир жол ха­
пар излей баргъанымда. Ол огъурлу къарт,
115 жыл жашап, кёпню кёрюп, кёпню эш­
тип, хапар айтханды. Аланы къайсы би­
255
Секиртмеде ойнай-ойнай жатханма.
Батырланы чабырларын артханма,
Уллу ёзенде къуу къабугъун95атханма.
Жашлыкъ кетти, къарт да болдум.
Кёп кере аталагъа: «Бу неди?» - деп соргъанма.
Дуниямда Ёрюзмектен эсли киши кёрмедим.
Аланлагъа акъыл берди, эс берди.
«Адам ючюн хурмет эте бил», - деди.
Бузулмасын Ёрюзмекни бет къаны!
Хар къайда да бу кюндеча сёлешсин,
Тёгерегинде мал, харакет юлешсин!
Къара суула96болсунла аны ичкени,
Чубур тон болсун аны бичкени,
Олтургъанда, ортанчыгъа саналсын!
Сёлешхенде, къол башындан къарасын.
Мен а мынгнга айтыр сёзюммю билеме:
Бу кишини бизден кетерин сюймейме,
Кёп заманны сюйюлюнюп жашасын!
Жырны Къаншау айтып, мен жазгъан
кесеги. Аны айтханына кёре, жыр мындан
кёп да, узун да болгъанды.
Ашырадыла бизни нартла, къучакълашып,
Элия!
Сакълайдыла бизни нартла, жууукълашып,
Элия!
Къара къаргъа жол нёгерди бизге уа, Элия!
Ким биледи, къайтырбызмы биз а энди, Элия!
Тау башында нартла тамыр къазадыла, Элия!
Аланы уа къатынлары сакълайдыла, Элия!
Ала бюгюн жортууулгъа кеткендиле, Элия!
Ким биледи, ала саулай къайтырламы, Элия!
Эл башында бийик эшик ачханса сен, Элия!
Турч къаяны башын уруп чачханса сен, Элия!
Биз а уллу оноугъа жыйылгъанбыз, Элия!
Жол нёгерлик этчи ахшы, ариу, жигит, Элия!
Нартла бла кёпден бери жашайса, Элия!
Жигитлеге ахшы алгъышла айтаса, Элия!
Бери келчи, къарт нёгери, батыр, жигит, Элия!
Хурс-Халыда къууанч барды, элни адамы,
Элия!
Бери кел да, таш аллында олтурчу, Элия!
Батыр жюреклени жырдан толтурчу, Элия!
Биз а сени эрттеден да сакълайбыз, Элия!
Сенсиз татлы сыра тарталмайбыз, Элия!
Ол жырны Каркаланы Къыден айтып
болгъанды. Ёрюзмекча этеме деп, таш башыначыгъып, чалгъычыланы, дырынчыланы тынгнгылатып тургъанды. Къыден
уллу санлы, келбетли киши болгъанды.
Кеси да 165 жыл жашап, 1936 жылда ёлгенди. Къабыры Къоспартыдады.
«Хорбадын» деген таурух. «Сюнгнгюлчю бла Сибилчи Харбадын Къулагъында
кёнделен тартып бара болгъандыла», деп,
башланады. Былайда аты айтылгъан Сюнгнгюлчю деген нарт батырны да, нартланы
ортасында кесини жерин алкъын тапмай
турады, кёп адам алкъын аны атын эштмегенди. «Хорбадын-Къулагъын» Къазакълары чалып, жазлыгъын кютюп тургъандыла. Жашай тургъан заманда, Къазакъланы
Баучуну къызы Сырма-Ханны Бегийланы
Кештууну жашы Геуюргюге бергендиле.
Сырма-Хан а керекеге атасындан Хорбадынны тилегенди. Сырма-Хан Бегийлагъа
баргъандан сора, ол жерге «Бегий-Къыры»
деп аталып къалгъанды. Арттан артха, жа­
шай баргъан заманда, Харбадын унутулуп,
Бегий-Къыры эсте сакъланнганды.
Бир жол чалгъыда, мен Темиржанланы
Османнга жолукътум. Адамгъа жолукъсам, аны тукъумун теренден соргъан къылыгъымды.
- Осман, - сен ненча атагъызны атын
билесе? - десем, кюлдю да:
- Мен а кёп билеме, - деди, - алай, менден да кёб а Исмаил биледи.
Огъары Малкъарда жашагъан Темир­
жанланы Исмаилгъа да ж олугъуп, ол
тукъумну юсюнден «Темиржан» деген
Ёрюзмек жырлап, къарагъанла у а эжиу
эткендиле.
«Элия, Элия, охой да, Элия!» - деп, хар
сырыудан (строка) узун тартып болгъанды­
ла. Ол эжиу орунуна жюрюгенди. «Элия»
деп къоруучуну аты болгъанды да, нартла
андан тилеп, ангнга табынып, бир уллу
къууанчлары болса, ма бу жырны айтып
болгъандыла.
Жырны жараштырып, макъамын къагъытха, мен айтханлай, Жеттеланы Мустафир жазгъанды, жырлагъан а Беппайланы
Хаптуу (Сергей) этеди, Къабарты-Малкъар
радиону хору уа эжиу этеди. Эшта да, бю­
гюн былайда ол жырны юсюнден хапар
айтыллыкъты, деп, Ёрюзмекни эсине да
келе болмаз эди. Заман алайды. Жыр, керти да, адамланы жюреклерин къозгъайды,
сюйюп тынгнгыларча, макъамлы жырды.
Хар сырыуну аягъы кётюрюлюп, бийик
макъам бла бошалады.
Алайды да, шуёхла, ёмюрлени теренинден, бизге дери жеткен жыргъа тынгнгылайыкъ. Алайда бир ариу акъсакъал киши
Ёрюзмекке ма бу алгъышны эткенди:
Ёрюзмекге ат талауу тиймесин,
Эр жюреги замансызлай кюймесин.
Ёрюзмег а асыралсын бегирек.
Аллай кишиге хар заманда хурмет керек!
95 Хоккейге ушагъан оюн болгъанды. Къууну къабугъун къабындырып, къыш къынгнгыр
тыякъ бла сюре эдиле.
96 Къара суу - нарзан.
Мен а баргъан суудан кёп жылланы татханма.
Аланлагъа эмегенни хапарларын айтханма.
256
таурухиу жазгъанма. Ол таурухта «Жел
келеди» деген жыр барды да, аны да айтып
къояйыкъ ансы, хапар кеси узунурахты.
Жырны Айдаболланы Ортайны къарт
къулу, Хорлу жырлап болгъанды. Аны
макъамын жараштырып, къагъытха Жетте
улу Мустафир мен айтханлай тюшюргенди.
Аны у а Беппайланы Сергей жырлайды.
(Хапту).
мени тилегиме кёре, «Аталай» деген таурухну айтты. Мен кеси тукъумун юсюнден
соргъан эдим, ол а нек эсе да, Байсыладан
башлады. Аны мен арттаракъ ангнгыладым: кючлери кёп, къарыу бла атларын
айттыргъан адамланы юслеринден хапаргъа сюйюп тынгнгылаучум ючюн, мени
ыразы эткенлиги эди аны.
Борсукъну жашы Аталайдан жайылгъандыла Байсылары, Цепишлары, Зугуллары да. Ол юч тукъум а, Къабартыда, Малкъарда бек жайылыптыла. Ала
Дюгерде да бардыла. Ол затла, бары да,
Къабарты, Малкъар, Дюгер халкъланы
арасында, бурун заманладан бери да, шуёхлукъ, жууукълукъ жюрютюле келгенин
кёргюзтедиле.
Анд а жигит Аталайны жыры барды. Заманында Байсыланы Капаш тюз аты Айсын
жырлап болгъанды. Бюгюн а «Аталайны
жыры» Жетте улу макъамын нотагъа жазгъанды. Ол жырны уа, Север Кавказда аты
чыкъкъан, Отар л аны Омар жырлайды.
Ма ол жыр.
Жел келеди, жел келеди, жел келмейди!
Ол келеди, ол келмейди, терк келмейди!
Терк келмейди, терк келмейди, нек келмейди?!
Келмейсе да, къор этеди, къор этеди!
Шууулдайды чынар терек, бюгюле!
Ауурлугъун кётюралмай, жюгюне!
Арсар болмай, эшик ашчы, нек тураса!
Эр кишича ойнай эсе, нек къоймайса?!
Голлулада тепсей эсе, нек сораса?!
Ахшы жашха билек болуп нек бармайса?!
Шууулдайды чынар терек, бюгюле,
Ауурлугъун кётюралмай, жюгюне.
Жел келеди, жел келеди, тохтамасын!
Шууулдатып жерк агъачны, бош турмасын,
Аудурсун да аргъы тауну ары атсын,
Кюл этсин да, берги тауну бери аудурсун.
Жел келеди, жел келеди, тохтамасын!
Шууулдатып жерк агъачны, бош турмасын,
Аудурсун да аргъы тауну, арымасын.
Арсар болмай, эшик ашчы, нек тураса?!
Эр кишича ойнай эсе, нек къоймайса?!
Голлулада тепсей эсе, нек сораса?!
Ахшы жашха билек болуп нек бармайса?!
Жел келеди, жел келеди, тохтамасын!
Шууулдатып жерк агъачны, бош турмасын!
Баргъан жеринг мамукъ кибик жумушахты,
Туугъан элинг перекетли топуракъты,
Адам аты бу жерледе сыйлыракъты,
Бизни элибиз Тейри сюйген топуракъты.
Шууулдайды чынар терек, бюгюле,
Ауурлугъун кётюралмай, жюгюне!
Жел келеди, жел келеди, - къууандырсын,
Виз, къартланы, тау аллында жубандырсын!
Жел келсин да, дунияны тюрлендирсин,
Жигитлени къоншу элледе кёрюндюрсюн.
Аталай ат айылын тарталгъанды,
Базыннганнга аслан кибик къатылгъанды,
Жолда барса, къушла бла ойнагъанды,
Эришсе да, атып бир да жоймагъанды.
Аталай а тартхан жерин къобаргъанды,
Бастырыкъны бир ургъанлай томургъанды.
«Бол деген л ей» хар затны да болдургъанды.
Эрлик бла нёгерлени онгдургъанды...
Аталайны тау элледе таныдыла.
Хар элде да жууукъ, тенгнги къалындыла.
Не иште да, кеси кибик сабырдыла.
Аталаннганда, нёгерликке хазырдыла.
Аталай а, кесмей отун сюйргенди,
Сол билекни жолоучугъа бермегенди.
Аны бла бетлик бирде этмегенди...
Аталай а, Тау-Аллында жашагъанды,
Бут жараны мант суу бла байлагъанды.
Къайгъылыды жырны макъамы, адамны жюрегине мудахлыкъ салады. Алай,
мудахлыкъ кёп турмай, аны сан л ары
къозгъалып, кёлю кётюрюлюп баш лайды.
Жырны макъамы, керти да тенгнгиз толкъунлагъаушайды. Аны «Жел келсин да,
дунияны тюрлендирсин» деген сырыуу неге
ушайды? Мени акъылыма кёре, къыйынлыкътан, такъырлыкътан безиген халкъ
азатлыкъны кюсеп жырлагъаны болур эди.
Сиз аны сезмей, амалыгъыз жокъту!..
1970 жыл Огъары Малкъарда, Чаналаны
Хусейге, чалгъы тишей тургъанлай тюбедим. Жыл санауу сександан атлагъан
таулу киши ышарып, ёрге турду. Сора
17 Заказ № 131
Эшиктен кирип, салам бере билмегенни,
«Адамды» деп, тергеу этип кёрмегенди...
Аталай а, аты чыкъкъан, батыр эди,
Къарыу бла аны жыкъкъан артыкъ эди.
Оюн бла ангнга жеткен иги эди.
Олтургъанда, сёзю бла ачыкъ эди...
Аталай а Ташлы-Ёзенде юйле салды.
Ол юйледен барып, тюзден къайтып турду.
Андан-мындан, ахшы хапар айтып болду.
Кёп юйюрню бир тийреде жуууштурду.
Бош заманда ала бла чабакъ тутту,
Суу боюнунда ойнай-ойнай, кюн булжутту.
257
Дунияны жашауундан суууп турду.
Эллилеге билдирмейин бууундурду...
Аталайны жырын жашла билгендиле.
Аны атына хурмет этип тургъандыла.
Алайынлай танг да атып къалады.
Аталай а Дюгер элде олтурады.
Нёгерлерин, жууукъларын сорады.
Къудуретни кёрюп, ёрге турады.
«Къарыусуз болгъанды», - деп, шургуланды.
Сорлукъларын, ачыкъ-ачыкъ соргъандыла...
Жортууулгъа, Чолпан чыгъып атланнганды.
Бек арыса, кезлеуледе сапланнганды,
Къоншулада кир-кипчикке чамланнганды...
«Аталай а бюгюн да жашты», - дедиле.
Ангнга хурмет, намыс, сый да этелле...
- Тау элледе илишан ата билемилле?
Хорлатханнга масхара этип кюлемилле?..
Аталай а, сауут-саба тарталгъанды,
Тау элледе жигитлеге саналгъанды.
Акъкъан сууну тауушундан сагъайгъанды
Мудахсынып, ауарагъа къалалагъанды.
- Тау эллеге ёлет ауруу киргенди,
Ахшыланы гуппур этип сюргенди.
Ариу къызла сёлешалмай ёледиле.
Бастырыргъа башха элледен келедиле...-
Кёз жашларын бирем-бирем санагъанды.
Быстыр женгнгин суугъа сугъуп чыгъаргъанды.
Мыйыкъларын аны бла сылагъанды,
Жылар ючюн кюле-кюле жубаннганды.
Аталай а мудахсынды, кючшюндю.
- Тейри да бизни къоймайды! - деп, жюгюлню...
Дюгерлиле ачыусунуп турдула,
Барышларын тау эллеге бурдула...
- Бу жыр л а мындан да кёп эдиле, - деди
Хусей.
Алай, эсинде къалгъанчыкълары была
эдиле. Тауушлукъ жырчы, Къаркаланы
Къыден «Аталайны» баштан аякъ билип
болгъанды.
Жырны къалгъан кесегин мен кёп изледим. «Аталайны» кимболсада, биреу билмей амалы жокъту», - деп, айлана кетип,
Эски Лескенде Къайырланы Забитхан деген
бир эсли къарт къатыннга жолукътум. Ол
Глашланы Юсюпню къызы эди. Ол акъыллы адамгъа кёп затны юсюнден сордум.
Къайырладан бла Глашладан ангнга хапар
сорама. Кёп ууакъ-ууакъ жырчыкъла да
жазама, сора «Аталайны» жырыны ма бу
кесегин да андан жазгъанма. Хусей бла
Забитхан бир жырны айтханларын билген
къыйын тюйюл эди. Ма ол да:
Бу жыр мындан да кёп болгъан эсе, ол
къаллай жигит Аталайны юсюнден эди?!
Аны адамлыгъы, Къырым ёлет элине кирген заманда абызырап къалмай, дюгер л и
шуёхларын къатына таба билгенлигини
юсюнденди. Эки къарындаш халкъ, дю­
герлиле бла малкъарлыла, бир бирлерине барып, бушуу, къууанч кюнлеринде да
болушуп, алай жашагъандыла. «Аталай»
деген таурух, жыр да аны юсюндендиле.
Жырны бир энчилиги барды, аны юсюн­
ден айтмай къояргъа жарамаз.
Жырны хар сырыуу, башдан аякъ, этимле бла бошалады. Хар этим, кесини энчи,
магъанасын кеси элтеди.
Жырчы, хар сырыуну аягъында, магъанасына кёре ёнюн кётюрюп, бирде уа, алаша ауаз бла, алай жырлайды, къоллары,
билеклери бла кёргюзтюп, макъамына
кёре, адамны кёлюн кётюргенлей, билек
атып, итиндиргенлей турады. Атларгъа
хазырча, алай эштилгенча, таудан уллу
таууш этип, узакътан келген ауазча, тауушну къулагъынга келтиргенлей турады
биреу. Сёз ючюн: «Аталай а, ат айылын
тарталгъанды » деген сырыууну жырчы
айтып ёткенден сора, эжиучюле «Ой-хой,
аман, тартылгъанды», - деп бийик ауаз
бла созуп болгъандыла. Бюгюн а эжиу бир
кесек башха тюрлю эштиледи.
Омар жырны татыуун чыгъаралгъанды, биз аны белгилерге керекбиз. Бюгюн
тынгнгылагъанла, ол эрттегили жырны
жангнгы жашаууна къууанырла деп умут
этебиз.
Биз аны бла жырны, таурухну да юслеринден ушагъыбызны бошай туруп, эшткенлени эслерине бир затны тюшюрюп
къоярны тыйышлыге санайбыз.
Аталайны Боташ-Сыртта эследиле.
«Аталай» деп, узун-узун къычырдыла,
Аны ызындан бирем-бирем сызгъырдыла,
Аталай а таугъа тартып бара эди,
Ашыкъмайын нарт жырланы айта эди.
Къолундагъы къызгъыл ташлы жюзюгюне
Къодандан къаты халы чергей эди...
Кеч болду да, Айыу-Чатта къалды Аталай.
Жукъу арада тюш кёрдю да, айтты алай:
«Маржама» мен кече туруп кетмесем,
Ылызмыгъа Шаш-Бауатха жетмесем.
Орманатны къара кюлтюм этмесем!..»
Аталай а кече элгенип уянды,
Ёрге туруп, таш хунагъа тыянды.
«Аз кюлкюлюкмю эттим мен», - деп, уялды.
Бери тартып, эрлей атха мыналды!
Чыгъыдый а, чаба-жорта барады.
Аякъларын бектен-бекке салады.
258
Кертиди, ж ерни башын басхан, аны
тюбюне, эртте, кеч болса да, тюшерикти.
Къартла, бютюнда къарт бола, жашла да
аталаны жете барлыкъбыз. Алай, къартладан билгенлерин, кёргенлерин хар къалайда да сора, акъыл таба турсакъ, иги болур
сунабыз. Алгъын, окъуу, жазыу болмагъаныны хатасындан, адамла кёп тынгнгыларгъа, эсте тутаргъа юйренип болгъандыла.
Жети атагъа дери туугъанны, туудукъну
эсте тутаргъа, аланы юсюнден келе келген
тёлюге айта турургъа борч эди.
Окъуу, билим кенг жайылгъанлы уа,
эсте тутуу, кёлден билиу къарыусуз бола
барады, эшткенни, кёргенни къагъытха
жазып къоядыла. Аны хайран!..
Алай, эринип, ол затлагъа магъана бермей къойгъанла кёптюле. Тогъуз, жети
атагъа дери угъай да, юч, тёрт атагъа дери
билгенле, жыйырмажыллыкъ жашланы
бла къызланы ичинде окъуна алай кёп
тюйюлдюле.
Бизни тарыхыбызда, антропонимиканы
терен тинтип къарамай жазылыргъа амалы
жокъту. Тукъум, жер, суу, кёк, жулдузланы атлары, жаныуарлагъа, хайыуанлагъа
аталгъан сёз лени иги билмей, тарыхыбыз
толу ачыкъланырыкъ тюйюлдю. Аны эсте
тутуп, хар ким юйюнде, абадан адамына,
кесини тукъумуну, жууугъуну юсюнден
хапар сорургъа болады. Ол ненча атаны
биледи? Юч-тёрт атагъа дери аналаны,
кимини къызындан туугъанларын соруп,
къагъытха жазып къояргъа керекти. Ол
кеси окъуна, сабий юйретиуню бир тюрлюсюдю. Ол къалай этилирге кереклисини
юсюнден, бир этилген ишни юлгюге келтирейим.
Эртте-эртте, былай юч ж ю з жыл бла
жарым мындан алгъа, тау эллеге «халек
ауруу» киргенди. Ол ауруу эндиге дери да,
кире да, къыра тургъанды. Бир элде уа, Боташ, Хубол, Темукку деген юч къарындаш
уугъа кеткенлей, аланы эллерине, ол биз
айтхан ауруу кирип, уллусун, гитчесин да
къыргъанды. Андан сора, юч къарындаштан юч тукъум: Боташлары, Ху бол л ары,
Темуккулары жайылгъандыла. Бюгюнлюкте: Боташлары Малкъарда, Къабартыда, Къарачайда, Россияда да бардыла.
Биз аланы бир тамырдан жайылгъанларын
тохташтыргъанбыз. Хапарыбызны къысха
айтабыз, ол иги да кесек заманны алады.
- Хар тукъумну аллай тауруху жазылып къалса, бек иги боллукъ эди. Аллай
жазыула уа, бир кюн болмаса да, бир кюн
керек болуп къаллыкътыла. Айлана келгенде, илму излем институтну къуллукъчусу аны сизден алыргъа онг табарыкъ эди.
Кесини тукъумуну юсюнден, аны хар ким
да айталлыкъты, эринмесе, - деди Алий
Байзулла.
АТЫРАН ТАШ
Кёп жырны, жомакъны, хапарны да
жаздырып къойгъан анам: «Ол сен айтыучу назмучуланы, жазыучуланы бирэкиси бла таныштырсанг эди мени», - деп
ТУРУУЧУэди да, иш этип шахаргъа элттим
анаммы.
Кёп да айланмай, Шахмырзаланы Са­
ги дге жолугъуп:
- Келля, мен эл сайын барып, жазып айланнган оюнланы, таурухланы бир бёлегин
бу адамдан эштип тамамлагъанма, - дедим,
махтанаракъ, къууаныракъ да болуп.
- Кюз арты, жаз башы деп да къарамай,
айланнганлай турады. Бёлек сабийни ата­
сы, тюз эте болурму дейсе? - деди анам,
мангнга тырман эткенча.
- Айланма къой. Аны кибик жашларыбыз жазмасала, халкъны кёлюнде сакъланнган жырла, сарынла, алгъышла да
унутулуп къаллыкътыла, - деди Сагидназмучу.
17*
Аллах буюргъан болур эди, ол кезиучюкте Къулий улу Къайсын да келип къалды
да, ары-бери бура турмай:
- Оюнланы санын ненчагъа жеттиргенсе,
Таумырза улу? - деди.
Ол сёзню эшткенлей болур эди, анаммы
бети жарып:
- Муну ишине сен да алаймы къарайса? деди, гюлмедисин тартаракъ къыса.
- Къара сен ангнга! Оюнла бизни алтын
бюртюклерибиздиле. Эгечим, жашынг
уллу ишни тындырады! Аны жолундан
тыя турма, Маржа, тилеп айтама, - деген
сёз устасы анабызны кёлюн жарытханын
эследим.
Шахмырза да ышарды.
- Оюнланы саны къыркъкъа жетедиле, дедим мен да.
- Азды. Оюнла кёп болургъа керектиле.
Эки жюзден да артыгъыракъ. Тюзмю ай­
тама, Шахмырза? - деген назмучу: - Жа259
шынга «Далхат» деп ким атагъанды? - деп
сорду анама.
- Къысха жууукъларыбыз, - деп билдиргенинде, мангнга айланып:
- Сангнга ол ариу атны саугъа эткен
адамны эсингден кетере турма! Ол, ананг
кибикти, - деген Къайсынны энди ангнгылай баш л ад ым.
- Алай эсе, сангнга у а бу атны ким ата­
гъанды? Андан башха сёзмю къытлыкъ
эткен эди? - дедим, кёплени да сейирлерин
къандырыр ючюн.
- Энди айттырмай къоярыкъ тюйюлсе.
Эринме да, Булунгнгуда Этезланы Зулкъайгъа бир жолукъ. Оюнланы, таурухланы, къылыкъны, адетни да андан жазаргъа боллукъса. Менден да салам айтырса,
барсанг, - деди ансы, «акъды», «къарады»
деп къошмады Къайсын.
1968 жылда, ёмюрде мен кёрмеген Зулкъайны хапарына тынгнгылагъандан сора,
назмучу-Къайсынны аты къалай аталгъанын жазып алдым.
Ныгъышта олтургъан Макытланы, Бапыналаны, Сарбашланы нартла кибик
кишилерине да тынгнгылап, Сарбаш улу
Къаншауну, Гемуланы Акону, Жазаланы
шыйых Мухамматны, Леуан-шыйыхны
да юслеринден толу хапарланы билгенден
сора:
- Къайсыннга атны къалай атагъан
эдинг? - деп, Зулкъайгъа сордум.
Ол а, мен алай айтхандан сора, жеринден
ёргерек кётюрюлюп:
- Къалай жашайды, саулугъу игимиди? - деп сорду да: - Энди ол узун хапарны
уа тынгнгылы жазып тамамлаялырмыса? деп жарсыды. Къалгъанла да тынгнгыларгъа хазырландыла.
- Къысхартма. Болушунлай айт. Быллай
кюнле кёп болмазла, - деп, къаты тиледим.
- Айдаболланы Тазретке къартлыгъында
Забока деген жаш туугъанды. Онжыллыкъ
жашчыкъны, «жигитликке юйренсин»,
деп, Тау-Артында аталыкъны къолуна берип, Тазрет Къоспартыда тынчайып жашай бол ад ы.
Забокагъа жыйырма жыл толгъанда,
Солакъ бийден: «Тазрет келсин, жашына
къатын алабыз да, бизни бла болсун», деп хапар келеди. Эки нёгер да алып, ол
ары кетеди.
Забокагъа, бийче къызны да келтиргенден сора, бир жылдан, алагъа Бек-Мырза
бла Къайсын деген, эгиз жашчыкъла туугъунчу, Тазрет анда туруп, элине къайтады.
Ж юзжыллыкъ Тазретни аллына келип, къоспартылыла: «Сабийлеге ким ата­
гъанды атларын?» - деп соргъанда: «Кесим
сюйгеллей атагъанма. «Бек-Мырза» деп,
юч кюн алгъаракъ туугъаннга, аны ызындан жаратылгъанчыгъ’а, «Къая сын ки­
бик, къаты болсун, башы акъылдан толсун,
дуния аны сюйсюн», деп, жазыкъсынып,
Аллахтан тилеп айтхан эдим», - дегенди,
бий-Тазрет. Ол а артта «Къайсын» болуп
къалады.
Тазретни жырын, хапарын да ахшы
биле эдим. Къулийланы Шуайгъа жашчыкъ туугъанын эштип, мен да оюннга
къатышыргъа уллу элге бардым. Сабий
тууса, жашла, къызла да жыйылып, оюн
къурагъан ахшы тёре бар эди.
Энди сангнга мен «Атыран таш» оюнну
къалай этилгенин айтырыкъма. Ол оюн
этилмей, тамырлы тукъумда сабийге ат
аталмайды. Ауурлугъу юч меркеден женгнгил болмагъан, тёгерек, ёре таш болса да,
кёкюрегине алгъанлай, жаш адамла белги
ташха барып, артха къайтыргъа керектиле.
Аллай ташны элтип, къайтарып, жерине