LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Асмаран - 17
Total number of words is 3643
Total number of unique words is 2050
31.3 of words are in the 2000 most common words
45.8 of words are in the 5000 most common words
54.4 of words are in the 8000 most common words
башларын хайран эткенсиз. Айтып къояма: уллу митинг боллукъту, референдум
да бардырыллыкъты, - деди ол.
- Мардадан оздунг! Эслеп къой - кесинге уру къаздынг, - деди Хазрет-Алий, ёре
тура.
- Ол да болмазлыкъ ишти, - деген Артур
тамам Мингкези-Къала кибик кёрюндю.
-Ачылыкъны къургъанла,
Тёзюмлюкню бузгъанла,
Бердов кибик мурдарла
Жаханимде турурла,
- деп жылады да, арлакъкъа кетип, сууукъ
томуроугъа олтурду. Аны эслеп, Зокаланы
Зейтун а:
- Заныммы къыйыры, тур алайдан.
Агъач сууугъу борбайынга ётер, - деди,
ичи да кюе тургъанлай.
**Ж
Май айны 7-синде Зокаланы Артур бла
шахарны администрациясыны башчысы
Хазрет-Алий Бердовну араларында айтыш
болгъанды.
- Артур, сен жыйылышны да тый, референдумну да бардырма, - деп сёлешхенди
Бердов, бетин алгъасандырып.
- Нек? Ала Россияны законларына чюйреми келедиле? - дегенди Артур шошуракъ, мэрии ич акъылын билир муратта,
арсарсыз, къоркъкъан да, буюкъгъан да
этмегенлей.
- Сен бизни къаныбызны бузуп жашатханлы сегиз айдан артыкъ болады.
Ж ерингнги атсыз этмей, кимни орнуна
салыннганынгнгы билип, бизни бла келишип жашасанг, башынга хайырлы болур
эди, - деди Хазрет-Алий, чюгюндюр кибик
къызарып, тырнакъ орталарын чучхуй.
- Не хыйсаптан айтаса аллай къозгъау
сёзлени? Мангнга болушур орнуна, мени
кюч бла къыстаргъа кюрешхенинг къырал
адамыны къылыгъына келишмегенин ангнгыларгъа уа керек эдинг! - деди Артур,
айтылыннган сёзлени магъаналары терсине кеткенлерин эслеп.
116
юсюнден адамла, бири бирин алышындыра, тёрт сагъатны сёлешхен эдиле.
Алай, биягъы къырал къуллукъчула, референдумну болдурмаз ючюн, этиучюлерича, таулу парламентарий къауумну, къууут
ашагъан тауукъланыча, хасаниячыланы
къоркъутуу ызгъа тюртюп башладыла.
Сау болсунла, энди элли жашла, къызла
да биригип, сайлау бардырыллыкъ юйлени жапханларына да къарамай, майданда
желпегей (палатка) салып, референдумну анда бардыргъан эдиле. Кесибизни
«акъыллыларыбыз» а - Геккиланы Зауур,
Беппайланы Суфиянны атындан да бир
оруслу тиширыу: «Хасаниячыла не къаты
кюрешселе да, ала айтхан сёзден магъана
чыгъарыкъ тюйюлдю!» - деп къычырып
тургъанлыкъкъа, элдеги 5200 айырыучуну
жартысындан кёбю референдум жанлы
болуп сюелгени уллу хорлам эди!
Кёнделенден, Тырнаууздан машинала
бла келип, той-оюн этип, ма алай кётюрген
эдиле хасаниячыланы.
Полициячыла, омончулауа, не амалны
да излеп, референдумну бузар ючюн, къозгъау чыгъарыргъа, кёпюрлени, ауушланы жабып, улоуланы къармап, адам л аны
ётерге къоймай тургъан эдиле.
Оразаны заманы эди да, юйледен жылы
сют, айран, хычынла, тюрлю-тюрлю ашарыкъла келип тургъан эдиле. Биригиу ма
алай болады!
Андан сора уа не болду? Президент Коковну оноуу бла, Макитланы Хызыргъа
болуш лукъкъа Отарланы Къурманны
чакъыргъан эдиле. Аллай, бирни бирге
юсхюрюу амалны адыглы къуллукъчу
ла Къалмукъ улуну заманындан бери да
хайырланып келгендиле. Энтта да ол амал
къаты ишлейди.
Алайчыгъын тюз ангнгылап, Элбрус
районну халкъы 8-чи июньдан башлап,
В. Коков указын артха алгъынчы, кюн
сайын жыйылып тургъан эди.
Бусагъатта уа хал не чекке жеткенди?
Былтырдан бери, 2004 жыл, республика
ны сюд, прокуратура, милиция, полиция
органлары, газетле, радио, телевидение да
алагъа болушуп, хасаниячыланы иш лерин
ояргъа, реабилитацияны атын, сыфатын
да унуттурургъа кюрешхендиле.
Быллай айыплы, къозгъау, былхымсыз
ишлени бардырыр ючюн, таулу «адамчыкъланы» болушлукъкъа чакъырадыла.
«Биз сюйгенлей этмесегиз а, ишигизден
къысталлыкъсыз. Къайсысын сюйсегиз
да, эки бутакъдан бирин айырыгъыз», деп, къоркъутадыла.
- Чектен ётме, жигит! Башынга къал
лай кюн келирин да оюмла. Къабарты бла
Малкъар бириккенлей жашаргъа керектиле. Хасанияны юсю бла у а сен аман юлгю
кёргюзтесе, - деген Хазрет-Алий, законну бир-эки жерин да кёргюзтюп, къызып
башлагъан Юсюп улун шошайтыр муратта
эди.
- Угъай, чектен ётгенле сизсиз! «Не да
этип, президент сени тохтатырны излейди», - деген сен тюйюлмю эдинг? Юйреннгенсиз аллай мурдарлыкъ ишлеге. Сизге,
бириккен республика угъай, хулиган л аны
казармасы керекти! Къозгъауланы (провокацияланы) да болдуруп, аланы тыяр ючюн
а, алдау акъчаланы Россиядан излейсиз.
1996 жылны июнь айын эсхерчигиз! Тёбен
Чегемге къаллай къыйынлыкъла сынатхансыз? 6 минг аскерчини жиберип, тёрт
тутмакъны къуууп айланмагъанмы эдигиз? 12 адамыгъызны да кесигиз ёлтюрюп.
Аллайласыз сиз! Бет жокъту сизде. Респуб
ликаны промышленный объектлерин, заводларын, фабриклерин ууучугъузгъаэтип,
малкъарлылагъа, оруслулагъа бир зат да
жетмей къалгъанды. Приватизация алаймы болады? Аллахтан а къоркъмаймысыз?
Энди уа сиз тауларыбызны, сууларыбызны,
агъачларыбызны да къолугъузгъа этерге
кюрешесиз, - деген Артурну бетинде къаны кетип, къагъыт кибик агъаргъан эди.
***
Батыр, эр жюрекли адамыбыз, Зокаланы
Артур, мурдарланы къолундан жоюлгъандан сора: «Энди уа къаллай кюн келлик
болур Хасаниягъа?! Элни ара майданына
угъай, Мемориал юйюню къатында бардырыллыкъ жыйылыу тунчугъупму къаллыкъ болур? » - деп тау элледен келгенле,
жюреклери жарсып, сора эдиле.
Къабарты-Малкъар республиканы президенти, сюд, прокуратура, Ич ишлени
органы да, жыйылыу ну болдурмаз ючюн,
кюреш бардырып тургъанлыкъкъа уа,
28-чи майда Мемориал юйню къатын
да ёшюн уруп тохтагъан халкъны саны
1500-ге ж ете эди. Халкъны алайгъа ёттюрмезге къаты сюелген сауутланнган
аскерчилени эм милиционерлени да саны
мингден артыкъ эди.
Зокаланы Артурну бла Цаколаны Ра
сул ну жойгъан мурдарлагъа налат берип,
халкъны бириктирирге чакъырыу, республикада тенгликни жюрютюу, реабилитацияны ахырына жеттирирге кереклисини
117
Кока улу кетип, жангнгы президент,
Арсен Каноков, келгенди. Ол а бизни арабызны тюзеталырмы? Аны ж аш ау кеси
кёргюзтюр. Ойду да олда! Кеси уа таулу
Къонакъ ладан «адыгга» жазылып!
«Небола - къара туман» деген хапар ол
эди. Ёмюрюгюз туманнга батылмай, жарашыулукъ бла жашагъыз!
Юсюп уллу Артургъа мен «Не боланы»
хапарын айтхан эдим.
Ой, жигитле, кёрмеймисиз,
Бизге палах келгенди да?!
Ёсе келген тау эрибиз
Мурдар къолдан ёлгенди да?!
Кеткенди ол - Артур-хажи,
Ёмюрлюк намаз этерге.
Биз энди оюм этейик
Аны ёмюрюн сюрюрге.
«Артур-хажиге, къара халкъ ючюн
жанын отха атхан батыргъа, тийишли эсхермени Хасанияда орнатып, дуниягъа
белгили этерге керекти» - деген эллиле,
тёрт тонна ауурлугъу болгъан, «жанжар»
ташны орнатып, дууа да тутуп, тамам эки
ай озгъандан сора, 23-чю июльда (2007)
Фрийланы Рамазан, таматаланы буйругъун
толтура, эсхермени къобарып атханды.
Алай, 14-чю июльда юч полковникни да
алып, бир тиширыу, Фрий уллу Рамазанны
юйюне чакъырылгъандан сора, ууатылгъан эсхермени юсюнден а Хамгоков тюзюн
айтхан эди.
«Халкъкъа сормагъанлай, аллай огъурсуз ишни бойнуна алыргъа базыннган,
сыйлы адамыбызны экинчи ёлтюргеннге
саналлыкъты», - деген жамауат сауду.
- Шёндю уа бир хыликкялыкъ иш бол
гъанды: «Тогъузунчу айны 7-чи, 8-чи,
9-чу кюнлеринде (2007 ж .) КБР Россейге
къошулгъаныны 450-жыллыгъын къонгнгуроу таууш эттирип билдиргендиле. Ол
а бизни эстурубузгъа арталда келишмейди. Къарачай, Малкъар, Дюгер Россейге
къошулгъанлы 180-жыллыкъ байрамны
уа къулакъларына да алмагъандыла. Биз
ни турмушубуз, керти лик сакъланмагъан
жерде, жашау болурму? - деди Элияс. Къарачай, Дюгерстан, Уллу Малкъар! Алан
тилинайнытып, «Тауэр», «Небола», «Парбола», «Гипербола», «Мингкези-Къала»,
«Аркъа», «Ацыды», «Акътин» деген сёзле
латин, грек тиллеге бизни тилден (этруск)
келгенлерин тюз, уялмагъанлай, жараш
тырып айта билирге юйренейик. Алайсыз алан халкъына жаш ау боллукъ тю
йюлдю!
Зокаланы Артур, Цокаланы Расул, Моллаланы Арсен кибик эр жюрекли жашларыбыз бизден ол сёзлени ачыкъларыбызны
излеп турлукътула.
Хасания элни шёндюгю башчысы Азаматланы Къайсын не эталлыкъ болур?!
Аны да унутмагъыз.
«Не бола», - деп Лаплас жазды.
Ол а французлу жаш эди.
Дунияны тумандан этип,
Асмаран ташны эзгенди.
Тауэр деген къала къайда?
Андан а бизге не орайда?
Сен а Лондоннга барырса,
Ол къалагъа да къарарса.
Мен билеме - заман келир,
«Не болур?» - деп биреу айтыр.
«Ас-Танг-Атда» оюн этип,
Сени атынгнгы сагъыныр.
Ингнгилизде Тауэр къалады,
Да ол батырланы уясы.
Оюлмасын Астанатта
Даулет-Герийни хунасы.
Мен айтхан эдим, Артур хажи,
Тауладан жашланы келирин.
Энди мен Аллахтан тилейме Ит мурдарны аман ёлюрюн.
Эртен сайын къарайма чыгъып
Жыгъыр-Къолну башы талагъа.
«Башыгъызны сата турмагъыз!» —
Деп айтырыкъма жашлагъа.
«Тау эр» дегенем атынга,
Сагъышланнганем къатынгда.
Тау эрнине баралмадынг,
Астанатха къарамадынг.
Биз а бардыкъ Къарачайгъа,
Омакъ Айгъа да къарадыкъ.
Асмаран ташны къатында
Сени атынгнгы сагъындыкъ.
Ой, Асмаран, не ариуса!
Къарагъан кёзню къаматхан!
Суу балыгъын тутуп алып,
Сюйдюм бийчеге къаратхан!
Тауэр къала Ингнгилизде,
Къамау журтха саналгъанды.
Артур жигит - астанатчы,
Мур дар къолдан жоюлгъанды.
118
ХАМЗА-БИЙ
Думалагъа къайтхандан сора, кёп да
турмай, Леуан шыйых Эри-Бийге Байтокъланы Арасанны Мелейн атлы къызын
къатыннга алып, Бет-Тургъуда жашамагъа
къойгъанды.
Кюн сайын болмаса да, айдан барып,
шыйых Эри-Бийге жашар амалын юйретип келе тургъанды. Бир жылдан Мелейн
жашчыкъ тапханды. Ангнга шыйых Артыкъ деп атагъанды. Эри-Бийни жашлары,
къызлары дагъыда болгъандыла. Алай, Артыкъны Леуан шыйых барысындан да бек
сюйгени себепли, онтогъузжыллыгъында
жыяулай, жангнгыз кесин Арабстаннга
жибергенди да, ол андан къайтхынчы,
Согаланы Батыр, Бай-Мырзаны къабыргъа салдырып, садакъасын юлештирмей
тургъанды. Халкъ, ангнга сейирсинип,
сёз айталмай тургъанда, Арты къ-хажи
къайтханда, Бай-Мырзаны сартындан
шыйых Артыкъ хажиге оноу этмеге къой
гъанды.
- Шыйых, сени сыйынг тёппемде болсун.
Жыл бла жарымны сакълап, мангнга оноу
ну бердинг эсе, эл ыйнагъы Бай-Мырзагъа
ахшы кешене ишлеп, келген, кеткен да
дууа тута турурча болса сюеме. Сора, уллуну, гитчени да алайгъа жыйып, ёгюз союп,
юлешейик. «Бусурман дин кешенени унамайды», - дерикле табылырла. Сен ангнга
къалай къарайса? Жылдан он тууар багъасы алтынын халкъкъа юлешип тургъан
Бай-Мырзагъа ол зат кёп тюйюлдю да?
- Тюз айтаса, жашым. Ахшы оноу эткенсе. Бир кюнню узунуна кешенени ишлеп
биттирт, - деген шыйых аны этимлигине
ышана эди.
Кешене ушагъылы, кенгден къарагъаннга, таулагъа эришхенча, къая кибик
кёрюннгенди.
- Турсун алай, Бай-Мырза-кешене оюлмай, кёп ёмюрлени кёрсюн! - дегенни айтханды Леуан шыйых. Алайда бу зикирни
эткенди:
Чибин балдан болгъанды
Сени ашагъан ашынг да.
Атангнгы аты Ойдурду,
Чыгъанады чалманы.
Дуния толу малынгдан
Кешенеди къалгъаны.
Аллах бла тилейме,
Кешенеге барыгъыз.
Сога улу Бай-Мырзагъа
Салауатла салыгъыз.
Фардык атлы жерибиз,
Кешенеси къойнунда.
Батыр киши жатады
Чегем сууну бойнунда».
Андан сора халкъ шыйыхха бютюнда
бек ийнанып, айтхан сёзюнден чыкъмай
жашагъанды. Артыкъ хажи сексен жыллыкъ шыйыхха къарап тургъанда, Баян,
аттан тюшюп, саламлашханды да, зикирни
ангнга да эшттиририн тилегенди.
Къартыракъ болса да, ариу тауушлу
Леуан-шыйыхны ауазына тынгнгылагъандан сора, Артыкъны Арабстандан
жангнгызлай къалай къайтханыны хапарына да сейирсинип:
- Артыкъны былай къарыулу, ангнгылаулу къалай эталгъанса? - деп соргъанды
Баян, къуаннгандан башха сёз тапмай.
- Сени ташынга ушаш, тёгерек таш
ны жонуп, эртен-ингнгир сайын атаргъа,
ташланы орнуна, гыбытха суу къуюп, чайкъалтмагъанлай, элтип келтирирге юйреткенбиз. Артыкъ тутушхан да бек къа
ты этеди. Сени айыуунгнгу тутса, хазна
жыкътырмаз.
- Артыкъны алай юйреткенингнги
ахшы эткенсе. Алай, Артыкъ бла бизни
айыу энди тутушмазла. Къарт да болгъан
эди, харип. Былтыр, ким эсе да, ёлтюрюп
къойгъанды.
- Аллах-Аллах!?
- Тейри, алайды. Бек уллу затым къорагъаннга санагъанма, - деп, Баян мудахсынды.
- Аллай аман адамланы Аллах урсун!
Керти да, ачыу эттим да! Бийче бла чучхурла башында бара, он жыл мындан бу
рун кёргенме. Ынгнгырдап, саламлашып
озгъанед, таланнган, - деген шыйых тынгнгылады да, Атаралны сорду, Шыйых аны
бек сюйюучю эди.
- Атаралмы? Атарал! Аллай жан бу дуниягъа энди туумаз. Юч жашчыгъы, бир
«Аллах Женнетли этсин
Сени ёстюрген ананы.
Чегемли унутмасын
Ойдур атлы атангнгы.
Айта-айта турайыкъ
Кешенени сартындан,
Нюр келип къабырынга
Уллу Аллахны атындан.
Ой, Бай-Мырза, туугъаненг
Думаланы къатында.
119
къызчыгъы бардыла. Къара мангнга! Жашчыкъла дейме, Асман бла Тасман атлы эгиз
жашла, быйыл акъыл-балыкъ болгъандыла. Отузжыллыкъ Балакъ былтыр къатын
алгъанды. Аталарына ушасала, адам сёзюн
ангнгыларла. Эки жылдан бери кёрмегенме
да, тансыкъ болуп турама.
- Эри-Бий Атаралгъа ушагъанды. Игини
нюрю къатындагъылагъа да тие кёреме!
Артыкъ хаж ини уа кёрдюнгмю? Сёзю,
кёзю бла жамауат ишине жарайды, - деп,
токъсан жылны аркъасындагъы шыйых
Баянны онг къолун сылап, ичин тышына
айландырып къарады.
- Къартлыкъ келгенди, шыйых. «Ташны
сууун чыгъарырма!» - деучю эдим да, энди
уа къарамырзыны да къыйналып урдух
этеме. Туугъан кюнюнг бла ёлюр кюнюнгнгю арасы, кёзню ж умуп ачхан кибик,
къысхачыкъ кёреме, - деп, Баян, шый
ыхны бюгюн кёргенлей, бетине тюрслеп
къарай кетип, жыламсырап къойду.
- Этме алай. Ёлюмден къоркъуп, мудахлыкъкъа хорлатхан гюнахты. Дунияда
ТУУУ> ёлюм болмасала эди, аны магъанасын
адам, мал да ангнгыламаз эдиле. Биз ахыр
кюннге ыйнанмасакъ эди, сюймеклик,
кюймеклик да болмаз эдиле. Уллу Аллах
хар затны дуниягъа жаратырдан алгъа,
аланы бир бирлери бла келишип турууларын хыйсаплап къойгъанды. «Баян-таш»
ёлмез, Атаралны оюн л ары унутулмазла.
Думаланы жыры, жомагъы да эсте сакъланырла.
- Кертими?
- Къара сен ангнга! Жерни бетин бир кё
рюп, тюбюне кирип кеткен, аны юсюнде
ызын къояды. Ол ызны уа, бирле унутсала
да, башхалары эслеп, тукъумдан тукъумгъа бере барырла. Тауланы, сууланы, къырланы, къолланы, ёзенлени, къобанланы,
тенгнгизлени, жаныуарланы, къумурчхаланы, чибинлени, гюллени, агъачланы
атлары унутулмагъанлай, тилден тилге
кёче, жашау тюрлене турлукъту.
- Ол къадар сёзню табып, ким, къалай,
къачан атагъан болур? Ала барысы да унутулмай, тилде жюрюп турурламы? - деп,
жаш заманында сорлугъун, Баян къартлыгъында сагъынды.
- Къарын къуллукътан къутулуп, дуния жашауну юсюнден къайгъырып, араблылача, оруслулача, къагъытха жазып
къоймасакъ, унутулуп, башхагъа бурулуп
да кетерле. Аллай сёзлени таулагъа атала
къачан тюйреп къойгъанларын билирге
уакъыйынды. «Гъилму» деп, араблыла
ангнга айтадыла. Сёзге айта, Арабстаннга барып къайтхандан сора, Артыкъ БетТургъуда тирмен ишлеп, мирзеуден ун этип
башлагъанды. Усхарып, бетледе къалын
кырдык ёстюрюрге юйреннгенди. Алгъын
бизде болмагъан ашарыкъланы хазырларгъа эси жетип къалгъанды.
- Асыулу, къолундан келген жаш бол
гъанды Артыкъ. Окъугъанды, билалгъанды, кёргенди.
- Ангнга юлгю сен болгъанса. Кече, кюн
да сен аны эсинден кетмейсе. Къууан анг
нга, - деген шыйых, Артыкъны кёрюп,
сёзюн тыйды.
Къызыл шилли, чубур кийимли, бёксюмлю Артыкъ, саламлашып, адам-мал
сартындан соруп, арлакъта олтурду.
- Сау бол, жигит. Хатабыз жокъту. Кюз
артында Тау-Артына барлыкъбыз да, келсенг, сени да элте барырбыз, - деди Баян,
кюлюмсюреп. - Алай, хажи болуп къайт
хандан сора, тутушургъа кёлюнг барырмы?
- Шыйых «хо» десе, ыразы болса, бек
къууанып барырма, - деп, хажи шыйых
таба бурулду.
- Барсын, барсын. Тапхытта да кесин
сынасын. Биз кёргенни, сен эткенлени Ар
тыкъ кибикле да кёрсюнле. Хорларгъа,
хорлатыргъа да юйренмегенни, тенг л ери
арасында сыйлы кёрлюк тюйюлдюле.
ккк
Сексенжыллыкъ Баян, эллижыллыкъ
Атарал эм Артыкъ, Атаралны къайынларында къонакъ болуп олтургъанда, аланы
кёрюрге келгенлени арасында алгъыннгы
танышларындан хазна адам кёрмедиле.
Къартла кете, жаш ла келе, ж ер, суу да
тюрлене, Айны, Кюнню бетлери уа тозурамай барырча, Аллах алай жаратханына
жыйырмажыллыкъ Артыкъ хаж и кеси
шагъатты.
Артыкъ-хажи, Атаралны тутушханына къарап: «Оллох, муну къарыуу мени
болса эди!» - деп сейирсиннгенин эшткен
шыйых: «Да сен а анданмы къарыусузса Арабстаннга жангнгызлай барып келген!
Жыгъышыргъа керексе!» - деп, тапхытха
чыкъмагъа къойду.
Атаралны амалларыны барысына юйреналмаса да, тобукъ башха алып атып, беш
гежефни жыкъгъандан сора: «Артыкъ ха
жини тобугъундан Атаралдан башха адам
ычхыналлыкъ болурму?» - дегендиле.
120
к к к
«Сюлен суугъа секирмесин,
Къатхан сюек кемирмесин,
Боза ичип, эсирмесин,
Юйге къонакъ келтирмесин.
Тау-Артындан къайтхандан сора, бир
беш жылдан Артыкъкъа Баянны жашындан туугъан ариу къызны къатыннга алып,
жашамагъа къойгъандыла.
Ырхы суугъа элттирмесин,
Къая ранда бекленмесин,
Учхан къушха эришмесин,
Ашай туруп кекирмесин»,
Аны аты Гюлдюз болгъанды,
Адамны къатына барып,
Айтырыгъын сагъышланып,
Аллына азыгъын салгъанды.
- деп, Сюленни айтырына тынгнгылагъандыла.
Сынагъанларын да билгенди, алай, о л
къадар акъыл сёзню эшткенден сора, къо
луна юч къыллы къобузну алып, согъуп,
жырлап башлагъанды. Жырлагъанда, Сю
лен сырыуланы ахыргъы сёзлерин хайырланып баргъанды.
***
Артыкъ-хажи бла ариу Гюлдюз бирге
кёп жылланы жашагъандыла. Аланы тёрт
жашлары бла эки къызлары да болгъандыла. «Сиз, - дегенди, - бешинчи жашыгъыз
туугъунчу, не жашланы юйлендирмегиз,
не къызланы эрге бермегиз», - деп, ж ю з
жыллыкъ Леуан шыйых айтханды.
Андан сора да, бир он жылдан Гюлдюз
бийче сау сюекли жашчыкъ тапханды.
Ангнга Сюлен деп атагъандыла.
Шыйыхны чакъырып: «Ол муратынгнгы
бизге ачыкъ эт», - деп тилегендиле.
Шыйых айтханды: «Алайсыз Артыкъ
хажиге ырысхы къонарыкъ тюйюл эди.
Аллахтан аллай ауаз мени къулагъыма
келген эди. Аллах, хар затны да адам ючюн
жаратхан, Ара-Бийни, аны къачан тууатыгъын а билдирмей: «Айтханыммы этерик болурламы?» - деп сынагъанлыгъы
эди.
Тёрт жашны, эки къызны да атлары эсте
: акъланмагъандыла, Сюлен а акъылы,
жюрюшю, кишилиги ючюн «Акъ-Къаяда
тамгъа» деп аталгъан киши болгъанды.
Ма ол Сюлен (огъурлу, толу, берекетли)
Эри-Бийни атасы Асыулуну атыны ал харрын аллына, ортасына уа толгъан айны
белгисин, артына да «акъ» деген сёзню
бпринчи харфын салып, тукъум тамгъа
хъурагъанды. Сюленден сора «Аккайлары* деген тукъум жаратылып, дуниягъа
ачыкъ болгъанды.
Айгъа къарасам - къууаннган этеме,
Юсюне жулдуз къоннганлай.
Секирип атха мынерме, къызы,
Аягъым иги болгъанлай.
Дагъыда айгъа къарадым, ханым,
Юсюндегин анда кёрмедим.
Айдагъы алтын жулдузну, ханым,
Сюймегениме бермедим.
Мен суу бойнуна баргъанма, ойнай:
Суу чабакъ ташны кемирди.
Ариугъа аман ким айтырыкъты?
Алтынны аты темирди.
Биз къара къойла сюрюп келебиз,
Гелеу кырдыктан эсиртип.
Бара, келе да турлукъбуз, ариу,
Аллахха алгъыш эттирип.
Юйге келе турама, жанчыгъым,
Жолдагъылагъа эришип.
Аманлыкъ бла сынамаучума,
Назму айтыргъа келишип.
Бузла тюбюнде чабакъла кёрдюм,
Жылтырап жюзе тургъанлай.
Ойнагъан эткен суннганма ансы,
Барлыкъма, иги болгъанлай.
Андан сора Сюлен жырчы, жомакъчы
да болуп: «Сюлен, Леуан шыйыхны да эсхерип, бир ахшы жыр айт», - деп тилегенде:
* * *
Сюлен чамчы, назмучу, ныгъышта ол
туруп тургъанлай, лакъырдаэтсе, киндих.теринден тутуп кюлгендиле. Аны къыз
тилерге, къаугъаны тыяргъа, алгъыш
этерге чакъырып тургъанды л а. «Сюлен
айтханнга тынгнгылагъыз», - дегендиле,
ангнга эришип, аныча айтыргъа тартышып:
«Леуан шыйых Думал ад а жашады,
Къара халкъкъа хапар айта башлады.
Хапары уа ол эди: - «Ойнагъыз, кюлюгюз,
Дуния халын соруп, сурап билигиз».
Донггъат бетте намаз этип башласа,
Къара къойгъа къарап, кюлюп къояре,
Къаллай къонакъ не заманда келсе да,
Туруп барып, къой къурманлыкъ сояре.
121
Башы сагъышха къалгъанды,
Кёп айланнгандан талгъанды,
Къолуна ушкок алгъанды,
Бир кюн Къабартыгъа баргъанды.
Жолукъкъанына салам бере озгъады,
Хамза-Бий къара тартып ойнайды, (жазыу)
Нёгерлерин такъырлыкъкъа къоймайды,
Аны кёрген сёлешмейин болмайды,
Тепсегенде, ариу ызын бузмайды.
Ой, Хамза, ой, жаным, олтур былай,
Мен айтайым, сен тынгнгыла хапаргъа.
Аккайлада уллу тойну кёргенсе,
Хазыр болчу аны халкъкъа айтыргъа.
Къолунгдагъы чубур мыстафаушкогунг:
Бир атханда, ачы таууш эттирир,
Экинчи атса, Хонгнгураннга 18жеттирир,
Ючюнчю окъну тюз жерине элттирир.
Борбайынгдан сени уручу къоркъады,
Жолукъкъанлай эр атынгнгы сорады,
Ол тургъанда, сангнга кезиу къояды.
Билгенлейин сейирликке къалады»,
Бир айтыре: «Уллу кёллю болмагъыз,
Ахшы ишни эки кере сормагъыз».
Будай сабан, суу салынмай, битмейди,
Шыйыхны аты эсимден бир кетмейди.
Ой да: «Леуан-шыйых» - дейле атынга,
Думалада къой сюрюуюнг къалгъанды,
Аллах ыразы болсун нюрлю сыфатынга,
Чегем бойну сангнга сын таш болгъанды»,
- деп, жырлагъанды да, намаз ташта шый
ыхны тобукълары, мангнгылайы тиерик
жерледе къазып, къулталаэткенди. Андан
сора, сол жанында абдез сууу жыйылырча
да, чынгнгур къазгъанды.
Искили-Дорбунда намаз этерге къурала,
азаннга къычырса, «суусузлада» эштилип: «Леуан-шыйых къычырады, намазгъа
тругъуз», - деп, чегемлиле бирден намаз
гъа туруп болгъандыла.
«Сау бол, жашым! Бу таш ёмюрде да
тас болмаз. Алай эсе уа, бизни да унутмазла», - деген сёзню жюзотузжыллыкъ
Леуан-шыйых айтханды. Айсананы жамауат иш хе къатышмагъа къойгъанды.
Тиширыу ну ариулугъуна дау ж окъ эди,
чачыны узунлугъу юч къары болгъанын
кёргенле, аны намысына жети бугъа багъасы алтын акъча саугъагъа бергендиле. Ол
кюнден башлап, чегемли къызла чачларын
бютюнда узун ёстюрюрге эришхендиле.
«Чегемли къызны чачына кёре, акъылы
болса эди, ангнга дунияда адам ж етмез
эди», - дегендиле.
- деп Хамза-Бийни юсюнден айтхандыла.
Аллай батыр киши онсегизинчи ёмюрню
ахырында Леуан шыйыхны намаз ташын
тюзюрек орнатханды. Жюз-отуз-сегиз жыл
жашап, 1970 жылда сексенжыллыкъ жашына: «Жыл сайын барып, «Намаз-ташны»
къатында олтуруп, намаз да этип келе
тур», - деп, аманаты алай болгъанды.
* * *
«Аккайланы Хамза-Бий бизге къаллай
затланы къоюп кеткенди? » - дегенни ай
тып, кёпле сагъыш эткендиле.
1. Алтын акъчаны марау;
2. Хамза тепсеу:
3. Тёредеча ашау;
4.Алгъышлау;
5. «Ариу сёзюнге am саугъа» дегенча оюнланы къойгъанды. Аланы энди жазаргъа
керекбиз.
ккк
Суусузлагъа чыгъып, Сюлен андан къы
чырса, Думалада адамла уа: «Сюлен кийик атаргъа кеткенди, аллына чыгъып, эт
юлюшюбюзню да алайыкъ, жырлагъанына
да тынгнгылайыкъ», - деп, сакълап бол
гъандыла.
Сюлен аллай киши болса да, юч кере
къатын алып, дуниягъа сабий аты жаратылмай, он жыл тургъанда: «Леуан шыйых
сау болса, Сюленнге сабий тууар эди», деп, Аллахха асы сёлешхенлени да эште
кетип, тёртюнчю къызны Тау-Артындан
келтиргенди. Андан мычымай ариу жашчыкъ туугъанды. Атаралны Малкъардан
чакъыргъандыла. Ол а «боз ай» деген
эки сёзню бирге къошуп «Бозай» деп атагъанды. Андан сора да Эдим бла Кедим деп,
эки эгизчик туугъандыла.
«Бозайны жашы Эген, тукъум къарындашы Бёдени бек сюйгенди. Аны къарыуу
ючюн, ангнга уллу намыс бергенди. Бёдени
уланы Хамза-Бий болгъанды.
kkк
«Ташлы-Сыртта той болады! Хадагъужукъланы Мухаммат къызын тепсеп озгъаннга береди. Ары барыгъыз»! - деп
Чегем, Бахсан ауузлада хапар жайылгъанды.
Къабартыдан, Къарачайдан, Черкестен эм баш ха тау элледен да, тепсеуню
тюрлюлерине къараргъа келгенлени бла
тепсеучюлени санап чыкъкъан мегеуюлге
къыйын эди.
18Хонгнгуран - Малкъарда Кюннюм элни башындагъы тауну аты.
122
***
нгы жаны ючюн айт, тепсеуден башха сен не
затха жарайса? » - деп соргъан мегеуюлге:
«Энди ол сёзге уа къаллай жууап бергин?
Тейри, тепсерге жарай эсем, ыразы бол да
къал. Сора, бек сюйгеним: тойда отун жаргъан эди да, мангнга бюгюн аны да жеттирмедигиз», - деп, Хамза кюлгенди.
Каркаланы Къыденни, Мёчюланы Беккини эки кёзю бла кёрюп, жырлагъанларына тынгнгылап (ала экиси да уллу санлы,
къарыулу адамла болгъандыла), экисин да
къарыуу, чырайлыгъы бла сейирсиндирген
Хамза-Бий да баргъанды ол тойгъа. Бёрооню бийиклиги да къарыш тенгли, уллу
гаялы Хамза-Бий, алтынчы болуп тойгъа
чыкъкъанда: «Бир сынайым», - деп, къабартылы бий керох бла уруп, бёркюн тюгпюргенде да, тохтамагъанлай, бёрк таба
къарагъан да этмегенлей, тепсеп тургъан
таулугъа: «Оллох! Къаллай кишиди! Анда
болгъан тёзюмлюк кимде болур?!» - деп
сейирсиннгенле, тепсеуню атына «Хамза
тепсеу» дегендиле. Аны тепсеуюн бузмагъанлай, кёпге дери ойнамагъа къой
гъанды ла.
Хамза-Бий, арымагъанлай, тепсеуню
тюрлендирип, жангнгыдан жангнгы халда
ойнай, жети къызны алышындырып, сегизинчисин чакъыргъанда, аны бёркюн тюшюрген, эки къарыш бийиклиги болгъан
моргъулдум жангнгы бёркню келтирип,
башына салгъанда, тойгъа къарагъанла:
«Санларынга термилмей, кёп жаша, тау
лу!» - дегендиле. Аллай сёзлени да эшткенден сора, сёз къошмай, ышарып, тепсей
берген Хамза-Бий, алайда бютюнда сукъланчлы кёрюннгенди.
- Мен дагъыда тепсерем, алай къалгъанла да юлюшлерин алсынла, - деп, гюренден тышына чыкъкъан Хамза-Бийге эген
(тойгъа, оюннга оноу этип, тюзлюкке къараучу) келип:
- Сени тепсеп озарыкъ жокъту. Бу теп
сеуню алкъын Къабарты кёрмегенди.
Сен жангнгы тепсеу чыгъаргъанса. Бу уа
хорлагъанынгнгы белгисиди, - деп, къоз
къамичини бергенди. Хамза-Бий а, элтип
барып, къамичини Мухамматны махтаулу
къызына узатып:
- Бийче, той, оюн да сени ючюн этиледиле. Сени бир кёрюп кетер ючюн келген
жигитлени бюгюнлерин къалай сейирлик
эттинг эсе да, жашауунг алай толу болсун.
Ариу сыфатынг тозурамай, акъылынг башынгда тургъанлай, адамла сангнга сюйюп
къарагъанлай, кёп жаша! - деп, башхала
да эштирча айтханда, урулгъан къарсны
тауушу ташлагъасингип кетип, минг жылладан сора къатланмазмы?
Къой сюрюуню саны белгисиз, саулукъ
ийнеклери эки жюзден артыкъ, тёрт азыр
юлюш жылкъысы болгъан кишиге: «Атанг
"к "к Ж
«Оллахий, Хадагъжукъланы сют башы
бла ёсхен Тюсей атлы къызлары чегемлиге
кетип къалады!» - деп, къызгъанып саранлыкъларын билдиргенлеге: «Тохтагъыз.
Тамбла, кёкке атышханда, ким, къалай
болгъанын кёрюп айтырсыз», - дегенди
мегеуюл. «Ариулугъу Айгъа эриш хен,
Тогъуза-Хан, ойра-а!» - деп, Хамза-Бий
жырлап башлагъанда, аны тепсеуюнден,
жырындан къайсысы озгъурлу болгъанын
ачыкълаялмай тургъанда:
- Адамла! Тепсеуню, жырны да кёрюп,
тамашагъа сукъланып бошамагъан эсегиз
да, бу оюнну эталгъанлагъа къарагъыз, деп, мегеуюл айтхандан сора, эген, гюреннге чыгъып, алтын акъчаны, бурмагъанлай,
кёкке атып:
- Энди ма аны ким уруп тешик этсе да,
аны бла мергенни белгилерикбиз, - дегенден сора, юйреннген жигитле, керохларын
чыгъарып, атып башлагъандыла.
Алай, отуз мараучуну арасында Хамзадан башха акъчагъа бири да тийиралмагъанды. Тешик болгъан алтын акъчаны
да Тюсейиге узатып:
- Сени сюймегенни жюреги былай теш илсин!- деп, къызны кёзюне къарап,
кюлдюргенди.
- Бийче, сени ышаргъан бетингнги бир
кёрген, жюрекке асыуду. Бу ариу бетни
сангнга берген Аллах, аны тюрлендирмей
жашатсын, атанг бла ананг хазырлагъан
тюрлю азыкъладан быллай оюнлада ашатсын! - деп, алгъышлап, сюйюмсюреп айт
ханда, къыз, ёрге туруп:
- Сенича, тамашалыкъ сёзлени алкъын
мангнга адам айтмагъанды, - деп, ХамзаБийни жаратханын сездирди.
Эштип, сёз къайтарыргъа базынмай тур
гъан той башчы, Хамза-Бийни аумасында
кёрюннген да этмей, къызны къолундагъы
тешик акъчаны алып, ары-бери да буруп,
къарай кетип:
- Тейри, тюз ортасындан урдургъанды.
Алан, Суусузла-Башында кийикни Чегем
суу боюнундан атыб а уралырмыса? - деди
ол, тап ышарып.
123
к к к
халы бузулуп къаллыкъча, Тюсейиге алай
кёрюндю. Айтып тебресе, келишсиз сёзле
ни тизип, алгъышы осал болуп, къартла уа
озгъурлукъну башхагъа берип къоярыкъ
сунду. Болсада:
Тюсейи сагъыш л ыды, къыз тенглери
къатына келип, жашыртын сёлешедиле.
Аланы сёзлерин эштмегенликке да, нени
юсюнден айтханларын билип, Мухамматны
эгечинден туугъан тул къатын оноу этеди.
Аны айтханына ыразыдыла, сёз къайтармай, башларын булгъап къоядыла.
Тепсеучюлени, мараучуланы, кюлдюрюучюлени, алгъышчыланы уллу отоугъа
чакъырып: «Хайда, ашагъыз. Къалай ашап
башларыгъыгъызны да билигиз. Тукъумну
таматалары келип, тынгнгыларыкътыла», - деп, эген аланы шагъырейлендире
тургъанда, Мухаммат бла бирге атасыны
къарындашы Бюрче, Улбашланы Бекир ки
рип, саламлаштыла да, хайыр-ахшылыкъ
соруштула.
Эген, бёркке акъ нартюк бюртюклени
онусун атты да:
да бардырыллыкъты, - деди ол.
- Мардадан оздунг! Эслеп къой - кесинге уру къаздынг, - деди Хазрет-Алий, ёре
тура.
- Ол да болмазлыкъ ишти, - деген Артур
тамам Мингкези-Къала кибик кёрюндю.
-Ачылыкъны къургъанла,
Тёзюмлюкню бузгъанла,
Бердов кибик мурдарла
Жаханимде турурла,
- деп жылады да, арлакъкъа кетип, сууукъ
томуроугъа олтурду. Аны эслеп, Зокаланы
Зейтун а:
- Заныммы къыйыры, тур алайдан.
Агъач сууугъу борбайынга ётер, - деди,
ичи да кюе тургъанлай.
**Ж
Май айны 7-синде Зокаланы Артур бла
шахарны администрациясыны башчысы
Хазрет-Алий Бердовну араларында айтыш
болгъанды.
- Артур, сен жыйылышны да тый, референдумну да бардырма, - деп сёлешхенди
Бердов, бетин алгъасандырып.
- Нек? Ала Россияны законларына чюйреми келедиле? - дегенди Артур шошуракъ, мэрии ич акъылын билир муратта,
арсарсыз, къоркъкъан да, буюкъгъан да
этмегенлей.
- Сен бизни къаныбызны бузуп жашатханлы сегиз айдан артыкъ болады.
Ж ерингнги атсыз этмей, кимни орнуна
салыннганынгнгы билип, бизни бла келишип жашасанг, башынга хайырлы болур
эди, - деди Хазрет-Алий, чюгюндюр кибик
къызарып, тырнакъ орталарын чучхуй.
- Не хыйсаптан айтаса аллай къозгъау
сёзлени? Мангнга болушур орнуна, мени
кюч бла къыстаргъа кюрешхенинг къырал
адамыны къылыгъына келишмегенин ангнгыларгъа уа керек эдинг! - деди Артур,
айтылыннган сёзлени магъаналары терсине кеткенлерин эслеп.
116
юсюнден адамла, бири бирин алышындыра, тёрт сагъатны сёлешхен эдиле.
Алай, биягъы къырал къуллукъчула, референдумну болдурмаз ючюн, этиучюлерича, таулу парламентарий къауумну, къууут
ашагъан тауукъланыча, хасаниячыланы
къоркъутуу ызгъа тюртюп башладыла.
Сау болсунла, энди элли жашла, къызла
да биригип, сайлау бардырыллыкъ юйлени жапханларына да къарамай, майданда
желпегей (палатка) салып, референдумну анда бардыргъан эдиле. Кесибизни
«акъыллыларыбыз» а - Геккиланы Зауур,
Беппайланы Суфиянны атындан да бир
оруслу тиширыу: «Хасаниячыла не къаты
кюрешселе да, ала айтхан сёзден магъана
чыгъарыкъ тюйюлдю!» - деп къычырып
тургъанлыкъкъа, элдеги 5200 айырыучуну
жартысындан кёбю референдум жанлы
болуп сюелгени уллу хорлам эди!
Кёнделенден, Тырнаууздан машинала
бла келип, той-оюн этип, ма алай кётюрген
эдиле хасаниячыланы.
Полициячыла, омончулауа, не амалны
да излеп, референдумну бузар ючюн, къозгъау чыгъарыргъа, кёпюрлени, ауушланы жабып, улоуланы къармап, адам л аны
ётерге къоймай тургъан эдиле.
Оразаны заманы эди да, юйледен жылы
сют, айран, хычынла, тюрлю-тюрлю ашарыкъла келип тургъан эдиле. Биригиу ма
алай болады!
Андан сора уа не болду? Президент Коковну оноуу бла, Макитланы Хызыргъа
болуш лукъкъа Отарланы Къурманны
чакъыргъан эдиле. Аллай, бирни бирге
юсхюрюу амалны адыглы къуллукъчу
ла Къалмукъ улуну заманындан бери да
хайырланып келгендиле. Энтта да ол амал
къаты ишлейди.
Алайчыгъын тюз ангнгылап, Элбрус
районну халкъы 8-чи июньдан башлап,
В. Коков указын артха алгъынчы, кюн
сайын жыйылып тургъан эди.
Бусагъатта уа хал не чекке жеткенди?
Былтырдан бери, 2004 жыл, республика
ны сюд, прокуратура, милиция, полиция
органлары, газетле, радио, телевидение да
алагъа болушуп, хасаниячыланы иш лерин
ояргъа, реабилитацияны атын, сыфатын
да унуттурургъа кюрешхендиле.
Быллай айыплы, къозгъау, былхымсыз
ишлени бардырыр ючюн, таулу «адамчыкъланы» болушлукъкъа чакъырадыла.
«Биз сюйгенлей этмесегиз а, ишигизден
къысталлыкъсыз. Къайсысын сюйсегиз
да, эки бутакъдан бирин айырыгъыз», деп, къоркъутадыла.
- Чектен ётме, жигит! Башынга къал
лай кюн келирин да оюмла. Къабарты бла
Малкъар бириккенлей жашаргъа керектиле. Хасанияны юсю бла у а сен аман юлгю
кёргюзтесе, - деген Хазрет-Алий, законну бир-эки жерин да кёргюзтюп, къызып
башлагъан Юсюп улун шошайтыр муратта
эди.
- Угъай, чектен ётгенле сизсиз! «Не да
этип, президент сени тохтатырны излейди», - деген сен тюйюлмю эдинг? Юйреннгенсиз аллай мурдарлыкъ ишлеге. Сизге,
бириккен республика угъай, хулиган л аны
казармасы керекти! Къозгъауланы (провокацияланы) да болдуруп, аланы тыяр ючюн
а, алдау акъчаланы Россиядан излейсиз.
1996 жылны июнь айын эсхерчигиз! Тёбен
Чегемге къаллай къыйынлыкъла сынатхансыз? 6 минг аскерчини жиберип, тёрт
тутмакъны къуууп айланмагъанмы эдигиз? 12 адамыгъызны да кесигиз ёлтюрюп.
Аллайласыз сиз! Бет жокъту сизде. Респуб
ликаны промышленный объектлерин, заводларын, фабриклерин ууучугъузгъаэтип,
малкъарлылагъа, оруслулагъа бир зат да
жетмей къалгъанды. Приватизация алаймы болады? Аллахтан а къоркъмаймысыз?
Энди уа сиз тауларыбызны, сууларыбызны,
агъачларыбызны да къолугъузгъа этерге
кюрешесиз, - деген Артурну бетинде къаны кетип, къагъыт кибик агъаргъан эди.
***
Батыр, эр жюрекли адамыбыз, Зокаланы
Артур, мурдарланы къолундан жоюлгъандан сора: «Энди уа къаллай кюн келлик
болур Хасаниягъа?! Элни ара майданына
угъай, Мемориал юйюню къатында бардырыллыкъ жыйылыу тунчугъупму къаллыкъ болур? » - деп тау элледен келгенле,
жюреклери жарсып, сора эдиле.
Къабарты-Малкъар республиканы президенти, сюд, прокуратура, Ич ишлени
органы да, жыйылыу ну болдурмаз ючюн,
кюреш бардырып тургъанлыкъкъа уа,
28-чи майда Мемориал юйню къатын
да ёшюн уруп тохтагъан халкъны саны
1500-ге ж ете эди. Халкъны алайгъа ёттюрмезге къаты сюелген сауутланнган
аскерчилени эм милиционерлени да саны
мингден артыкъ эди.
Зокаланы Артурну бла Цаколаны Ра
сул ну жойгъан мурдарлагъа налат берип,
халкъны бириктирирге чакъырыу, республикада тенгликни жюрютюу, реабилитацияны ахырына жеттирирге кереклисини
117
Кока улу кетип, жангнгы президент,
Арсен Каноков, келгенди. Ол а бизни арабызны тюзеталырмы? Аны ж аш ау кеси
кёргюзтюр. Ойду да олда! Кеси уа таулу
Къонакъ ладан «адыгга» жазылып!
«Небола - къара туман» деген хапар ол
эди. Ёмюрюгюз туманнга батылмай, жарашыулукъ бла жашагъыз!
Юсюп уллу Артургъа мен «Не боланы»
хапарын айтхан эдим.
Ой, жигитле, кёрмеймисиз,
Бизге палах келгенди да?!
Ёсе келген тау эрибиз
Мурдар къолдан ёлгенди да?!
Кеткенди ол - Артур-хажи,
Ёмюрлюк намаз этерге.
Биз энди оюм этейик
Аны ёмюрюн сюрюрге.
«Артур-хажиге, къара халкъ ючюн
жанын отха атхан батыргъа, тийишли эсхермени Хасанияда орнатып, дуниягъа
белгили этерге керекти» - деген эллиле,
тёрт тонна ауурлугъу болгъан, «жанжар»
ташны орнатып, дууа да тутуп, тамам эки
ай озгъандан сора, 23-чю июльда (2007)
Фрийланы Рамазан, таматаланы буйругъун
толтура, эсхермени къобарып атханды.
Алай, 14-чю июльда юч полковникни да
алып, бир тиширыу, Фрий уллу Рамазанны
юйюне чакъырылгъандан сора, ууатылгъан эсхермени юсюнден а Хамгоков тюзюн
айтхан эди.
«Халкъкъа сормагъанлай, аллай огъурсуз ишни бойнуна алыргъа базыннган,
сыйлы адамыбызны экинчи ёлтюргеннге
саналлыкъты», - деген жамауат сауду.
- Шёндю уа бир хыликкялыкъ иш бол
гъанды: «Тогъузунчу айны 7-чи, 8-чи,
9-чу кюнлеринде (2007 ж .) КБР Россейге
къошулгъаныны 450-жыллыгъын къонгнгуроу таууш эттирип билдиргендиле. Ол
а бизни эстурубузгъа арталда келишмейди. Къарачай, Малкъар, Дюгер Россейге
къошулгъанлы 180-жыллыкъ байрамны
уа къулакъларына да алмагъандыла. Биз
ни турмушубуз, керти лик сакъланмагъан
жерде, жашау болурму? - деди Элияс. Къарачай, Дюгерстан, Уллу Малкъар! Алан
тилинайнытып, «Тауэр», «Небола», «Парбола», «Гипербола», «Мингкези-Къала»,
«Аркъа», «Ацыды», «Акътин» деген сёзле
латин, грек тиллеге бизни тилден (этруск)
келгенлерин тюз, уялмагъанлай, жараш
тырып айта билирге юйренейик. Алайсыз алан халкъына жаш ау боллукъ тю
йюлдю!
Зокаланы Артур, Цокаланы Расул, Моллаланы Арсен кибик эр жюрекли жашларыбыз бизден ол сёзлени ачыкъларыбызны
излеп турлукътула.
Хасания элни шёндюгю башчысы Азаматланы Къайсын не эталлыкъ болур?!
Аны да унутмагъыз.
«Не бола», - деп Лаплас жазды.
Ол а французлу жаш эди.
Дунияны тумандан этип,
Асмаран ташны эзгенди.
Тауэр деген къала къайда?
Андан а бизге не орайда?
Сен а Лондоннга барырса,
Ол къалагъа да къарарса.
Мен билеме - заман келир,
«Не болур?» - деп биреу айтыр.
«Ас-Танг-Атда» оюн этип,
Сени атынгнгы сагъыныр.
Ингнгилизде Тауэр къалады,
Да ол батырланы уясы.
Оюлмасын Астанатта
Даулет-Герийни хунасы.
Мен айтхан эдим, Артур хажи,
Тауладан жашланы келирин.
Энди мен Аллахтан тилейме Ит мурдарны аман ёлюрюн.
Эртен сайын къарайма чыгъып
Жыгъыр-Къолну башы талагъа.
«Башыгъызны сата турмагъыз!» —
Деп айтырыкъма жашлагъа.
«Тау эр» дегенем атынга,
Сагъышланнганем къатынгда.
Тау эрнине баралмадынг,
Астанатха къарамадынг.
Биз а бардыкъ Къарачайгъа,
Омакъ Айгъа да къарадыкъ.
Асмаран ташны къатында
Сени атынгнгы сагъындыкъ.
Ой, Асмаран, не ариуса!
Къарагъан кёзню къаматхан!
Суу балыгъын тутуп алып,
Сюйдюм бийчеге къаратхан!
Тауэр къала Ингнгилизде,
Къамау журтха саналгъанды.
Артур жигит - астанатчы,
Мур дар къолдан жоюлгъанды.
118
ХАМЗА-БИЙ
Думалагъа къайтхандан сора, кёп да
турмай, Леуан шыйых Эри-Бийге Байтокъланы Арасанны Мелейн атлы къызын
къатыннга алып, Бет-Тургъуда жашамагъа
къойгъанды.
Кюн сайын болмаса да, айдан барып,
шыйых Эри-Бийге жашар амалын юйретип келе тургъанды. Бир жылдан Мелейн
жашчыкъ тапханды. Ангнга шыйых Артыкъ деп атагъанды. Эри-Бийни жашлары,
къызлары дагъыда болгъандыла. Алай, Артыкъны Леуан шыйых барысындан да бек
сюйгени себепли, онтогъузжыллыгъында
жыяулай, жангнгыз кесин Арабстаннга
жибергенди да, ол андан къайтхынчы,
Согаланы Батыр, Бай-Мырзаны къабыргъа салдырып, садакъасын юлештирмей
тургъанды. Халкъ, ангнга сейирсинип,
сёз айталмай тургъанда, Арты къ-хажи
къайтханда, Бай-Мырзаны сартындан
шыйых Артыкъ хажиге оноу этмеге къой
гъанды.
- Шыйых, сени сыйынг тёппемде болсун.
Жыл бла жарымны сакълап, мангнга оноу
ну бердинг эсе, эл ыйнагъы Бай-Мырзагъа
ахшы кешене ишлеп, келген, кеткен да
дууа тута турурча болса сюеме. Сора, уллуну, гитчени да алайгъа жыйып, ёгюз союп,
юлешейик. «Бусурман дин кешенени унамайды», - дерикле табылырла. Сен ангнга
къалай къарайса? Жылдан он тууар багъасы алтынын халкъкъа юлешип тургъан
Бай-Мырзагъа ол зат кёп тюйюлдю да?
- Тюз айтаса, жашым. Ахшы оноу эткенсе. Бир кюнню узунуна кешенени ишлеп
биттирт, - деген шыйых аны этимлигине
ышана эди.
Кешене ушагъылы, кенгден къарагъаннга, таулагъа эришхенча, къая кибик
кёрюннгенди.
- Турсун алай, Бай-Мырза-кешене оюлмай, кёп ёмюрлени кёрсюн! - дегенни айтханды Леуан шыйых. Алайда бу зикирни
эткенди:
Чибин балдан болгъанды
Сени ашагъан ашынг да.
Атангнгы аты Ойдурду,
Чыгъанады чалманы.
Дуния толу малынгдан
Кешенеди къалгъаны.
Аллах бла тилейме,
Кешенеге барыгъыз.
Сога улу Бай-Мырзагъа
Салауатла салыгъыз.
Фардык атлы жерибиз,
Кешенеси къойнунда.
Батыр киши жатады
Чегем сууну бойнунда».
Андан сора халкъ шыйыхха бютюнда
бек ийнанып, айтхан сёзюнден чыкъмай
жашагъанды. Артыкъ хажи сексен жыллыкъ шыйыхха къарап тургъанда, Баян,
аттан тюшюп, саламлашханды да, зикирни
ангнга да эшттиририн тилегенди.
Къартыракъ болса да, ариу тауушлу
Леуан-шыйыхны ауазына тынгнгылагъандан сора, Артыкъны Арабстандан
жангнгызлай къалай къайтханыны хапарына да сейирсинип:
- Артыкъны былай къарыулу, ангнгылаулу къалай эталгъанса? - деп соргъанды
Баян, къуаннгандан башха сёз тапмай.
- Сени ташынга ушаш, тёгерек таш
ны жонуп, эртен-ингнгир сайын атаргъа,
ташланы орнуна, гыбытха суу къуюп, чайкъалтмагъанлай, элтип келтирирге юйреткенбиз. Артыкъ тутушхан да бек къа
ты этеди. Сени айыуунгнгу тутса, хазна
жыкътырмаз.
- Артыкъны алай юйреткенингнги
ахшы эткенсе. Алай, Артыкъ бла бизни
айыу энди тутушмазла. Къарт да болгъан
эди, харип. Былтыр, ким эсе да, ёлтюрюп
къойгъанды.
- Аллах-Аллах!?
- Тейри, алайды. Бек уллу затым къорагъаннга санагъанма, - деп, Баян мудахсынды.
- Аллай аман адамланы Аллах урсун!
Керти да, ачыу эттим да! Бийче бла чучхурла башында бара, он жыл мындан бу
рун кёргенме. Ынгнгырдап, саламлашып
озгъанед, таланнган, - деген шыйых тынгнгылады да, Атаралны сорду, Шыйых аны
бек сюйюучю эди.
- Атаралмы? Атарал! Аллай жан бу дуниягъа энди туумаз. Юч жашчыгъы, бир
«Аллах Женнетли этсин
Сени ёстюрген ананы.
Чегемли унутмасын
Ойдур атлы атангнгы.
Айта-айта турайыкъ
Кешенени сартындан,
Нюр келип къабырынга
Уллу Аллахны атындан.
Ой, Бай-Мырза, туугъаненг
Думаланы къатында.
119
къызчыгъы бардыла. Къара мангнга! Жашчыкъла дейме, Асман бла Тасман атлы эгиз
жашла, быйыл акъыл-балыкъ болгъандыла. Отузжыллыкъ Балакъ былтыр къатын
алгъанды. Аталарына ушасала, адам сёзюн
ангнгыларла. Эки жылдан бери кёрмегенме
да, тансыкъ болуп турама.
- Эри-Бий Атаралгъа ушагъанды. Игини
нюрю къатындагъылагъа да тие кёреме!
Артыкъ хаж ини уа кёрдюнгмю? Сёзю,
кёзю бла жамауат ишине жарайды, - деп,
токъсан жылны аркъасындагъы шыйых
Баянны онг къолун сылап, ичин тышына
айландырып къарады.
- Къартлыкъ келгенди, шыйых. «Ташны
сууун чыгъарырма!» - деучю эдим да, энди
уа къарамырзыны да къыйналып урдух
этеме. Туугъан кюнюнг бла ёлюр кюнюнгнгю арасы, кёзню ж умуп ачхан кибик,
къысхачыкъ кёреме, - деп, Баян, шый
ыхны бюгюн кёргенлей, бетине тюрслеп
къарай кетип, жыламсырап къойду.
- Этме алай. Ёлюмден къоркъуп, мудахлыкъкъа хорлатхан гюнахты. Дунияда
ТУУУ> ёлюм болмасала эди, аны магъанасын
адам, мал да ангнгыламаз эдиле. Биз ахыр
кюннге ыйнанмасакъ эди, сюймеклик,
кюймеклик да болмаз эдиле. Уллу Аллах
хар затны дуниягъа жаратырдан алгъа,
аланы бир бирлери бла келишип турууларын хыйсаплап къойгъанды. «Баян-таш»
ёлмез, Атаралны оюн л ары унутулмазла.
Думаланы жыры, жомагъы да эсте сакъланырла.
- Кертими?
- Къара сен ангнга! Жерни бетин бир кё
рюп, тюбюне кирип кеткен, аны юсюнде
ызын къояды. Ол ызны уа, бирле унутсала
да, башхалары эслеп, тукъумдан тукъумгъа бере барырла. Тауланы, сууланы, къырланы, къолланы, ёзенлени, къобанланы,
тенгнгизлени, жаныуарланы, къумурчхаланы, чибинлени, гюллени, агъачланы
атлары унутулмагъанлай, тилден тилге
кёче, жашау тюрлене турлукъту.
- Ол къадар сёзню табып, ким, къалай,
къачан атагъан болур? Ала барысы да унутулмай, тилде жюрюп турурламы? - деп,
жаш заманында сорлугъун, Баян къартлыгъында сагъынды.
- Къарын къуллукътан къутулуп, дуния жашауну юсюнден къайгъырып, араблылача, оруслулача, къагъытха жазып
къоймасакъ, унутулуп, башхагъа бурулуп
да кетерле. Аллай сёзлени таулагъа атала
къачан тюйреп къойгъанларын билирге
уакъыйынды. «Гъилму» деп, араблыла
ангнга айтадыла. Сёзге айта, Арабстаннга барып къайтхандан сора, Артыкъ БетТургъуда тирмен ишлеп, мирзеуден ун этип
башлагъанды. Усхарып, бетледе къалын
кырдык ёстюрюрге юйреннгенди. Алгъын
бизде болмагъан ашарыкъланы хазырларгъа эси жетип къалгъанды.
- Асыулу, къолундан келген жаш бол
гъанды Артыкъ. Окъугъанды, билалгъанды, кёргенди.
- Ангнга юлгю сен болгъанса. Кече, кюн
да сен аны эсинден кетмейсе. Къууан анг
нга, - деген шыйых, Артыкъны кёрюп,
сёзюн тыйды.
Къызыл шилли, чубур кийимли, бёксюмлю Артыкъ, саламлашып, адам-мал
сартындан соруп, арлакъта олтурду.
- Сау бол, жигит. Хатабыз жокъту. Кюз
артында Тау-Артына барлыкъбыз да, келсенг, сени да элте барырбыз, - деди Баян,
кюлюмсюреп. - Алай, хажи болуп къайт
хандан сора, тутушургъа кёлюнг барырмы?
- Шыйых «хо» десе, ыразы болса, бек
къууанып барырма, - деп, хажи шыйых
таба бурулду.
- Барсын, барсын. Тапхытта да кесин
сынасын. Биз кёргенни, сен эткенлени Ар
тыкъ кибикле да кёрсюнле. Хорларгъа,
хорлатыргъа да юйренмегенни, тенг л ери
арасында сыйлы кёрлюк тюйюлдюле.
ккк
Сексенжыллыкъ Баян, эллижыллыкъ
Атарал эм Артыкъ, Атаралны къайынларында къонакъ болуп олтургъанда, аланы
кёрюрге келгенлени арасында алгъыннгы
танышларындан хазна адам кёрмедиле.
Къартла кете, жаш ла келе, ж ер, суу да
тюрлене, Айны, Кюнню бетлери уа тозурамай барырча, Аллах алай жаратханына
жыйырмажыллыкъ Артыкъ хаж и кеси
шагъатты.
Артыкъ-хажи, Атаралны тутушханына къарап: «Оллох, муну къарыуу мени
болса эди!» - деп сейирсиннгенин эшткен
шыйых: «Да сен а анданмы къарыусузса Арабстаннга жангнгызлай барып келген!
Жыгъышыргъа керексе!» - деп, тапхытха
чыкъмагъа къойду.
Атаралны амалларыны барысына юйреналмаса да, тобукъ башха алып атып, беш
гежефни жыкъгъандан сора: «Артыкъ ха
жини тобугъундан Атаралдан башха адам
ычхыналлыкъ болурму?» - дегендиле.
120
к к к
«Сюлен суугъа секирмесин,
Къатхан сюек кемирмесин,
Боза ичип, эсирмесин,
Юйге къонакъ келтирмесин.
Тау-Артындан къайтхандан сора, бир
беш жылдан Артыкъкъа Баянны жашындан туугъан ариу къызны къатыннга алып,
жашамагъа къойгъандыла.
Ырхы суугъа элттирмесин,
Къая ранда бекленмесин,
Учхан къушха эришмесин,
Ашай туруп кекирмесин»,
Аны аты Гюлдюз болгъанды,
Адамны къатына барып,
Айтырыгъын сагъышланып,
Аллына азыгъын салгъанды.
- деп, Сюленни айтырына тынгнгылагъандыла.
Сынагъанларын да билгенди, алай, о л
къадар акъыл сёзню эшткенден сора, къо
луна юч къыллы къобузну алып, согъуп,
жырлап башлагъанды. Жырлагъанда, Сю
лен сырыуланы ахыргъы сёзлерин хайырланып баргъанды.
***
Артыкъ-хажи бла ариу Гюлдюз бирге
кёп жылланы жашагъандыла. Аланы тёрт
жашлары бла эки къызлары да болгъандыла. «Сиз, - дегенди, - бешинчи жашыгъыз
туугъунчу, не жашланы юйлендирмегиз,
не къызланы эрге бермегиз», - деп, ж ю з
жыллыкъ Леуан шыйых айтханды.
Андан сора да, бир он жылдан Гюлдюз
бийче сау сюекли жашчыкъ тапханды.
Ангнга Сюлен деп атагъандыла.
Шыйыхны чакъырып: «Ол муратынгнгы
бизге ачыкъ эт», - деп тилегендиле.
Шыйых айтханды: «Алайсыз Артыкъ
хажиге ырысхы къонарыкъ тюйюл эди.
Аллахтан аллай ауаз мени къулагъыма
келген эди. Аллах, хар затны да адам ючюн
жаратхан, Ара-Бийни, аны къачан тууатыгъын а билдирмей: «Айтханыммы этерик болурламы?» - деп сынагъанлыгъы
эди.
Тёрт жашны, эки къызны да атлары эсте
: акъланмагъандыла, Сюлен а акъылы,
жюрюшю, кишилиги ючюн «Акъ-Къаяда
тамгъа» деп аталгъан киши болгъанды.
Ма ол Сюлен (огъурлу, толу, берекетли)
Эри-Бийни атасы Асыулуну атыны ал харрын аллына, ортасына уа толгъан айны
белгисин, артына да «акъ» деген сёзню
бпринчи харфын салып, тукъум тамгъа
хъурагъанды. Сюленден сора «Аккайлары* деген тукъум жаратылып, дуниягъа
ачыкъ болгъанды.
Айгъа къарасам - къууаннган этеме,
Юсюне жулдуз къоннганлай.
Секирип атха мынерме, къызы,
Аягъым иги болгъанлай.
Дагъыда айгъа къарадым, ханым,
Юсюндегин анда кёрмедим.
Айдагъы алтын жулдузну, ханым,
Сюймегениме бермедим.
Мен суу бойнуна баргъанма, ойнай:
Суу чабакъ ташны кемирди.
Ариугъа аман ким айтырыкъты?
Алтынны аты темирди.
Биз къара къойла сюрюп келебиз,
Гелеу кырдыктан эсиртип.
Бара, келе да турлукъбуз, ариу,
Аллахха алгъыш эттирип.
Юйге келе турама, жанчыгъым,
Жолдагъылагъа эришип.
Аманлыкъ бла сынамаучума,
Назму айтыргъа келишип.
Бузла тюбюнде чабакъла кёрдюм,
Жылтырап жюзе тургъанлай.
Ойнагъан эткен суннганма ансы,
Барлыкъма, иги болгъанлай.
Андан сора Сюлен жырчы, жомакъчы
да болуп: «Сюлен, Леуан шыйыхны да эсхерип, бир ахшы жыр айт», - деп тилегенде:
* * *
Сюлен чамчы, назмучу, ныгъышта ол
туруп тургъанлай, лакъырдаэтсе, киндих.теринден тутуп кюлгендиле. Аны къыз
тилерге, къаугъаны тыяргъа, алгъыш
этерге чакъырып тургъанды л а. «Сюлен
айтханнга тынгнгылагъыз», - дегендиле,
ангнга эришип, аныча айтыргъа тартышып:
«Леуан шыйых Думал ад а жашады,
Къара халкъкъа хапар айта башлады.
Хапары уа ол эди: - «Ойнагъыз, кюлюгюз,
Дуния халын соруп, сурап билигиз».
Донггъат бетте намаз этип башласа,
Къара къойгъа къарап, кюлюп къояре,
Къаллай къонакъ не заманда келсе да,
Туруп барып, къой къурманлыкъ сояре.
121
Башы сагъышха къалгъанды,
Кёп айланнгандан талгъанды,
Къолуна ушкок алгъанды,
Бир кюн Къабартыгъа баргъанды.
Жолукъкъанына салам бере озгъады,
Хамза-Бий къара тартып ойнайды, (жазыу)
Нёгерлерин такъырлыкъкъа къоймайды,
Аны кёрген сёлешмейин болмайды,
Тепсегенде, ариу ызын бузмайды.
Ой, Хамза, ой, жаным, олтур былай,
Мен айтайым, сен тынгнгыла хапаргъа.
Аккайлада уллу тойну кёргенсе,
Хазыр болчу аны халкъкъа айтыргъа.
Къолунгдагъы чубур мыстафаушкогунг:
Бир атханда, ачы таууш эттирир,
Экинчи атса, Хонгнгураннга 18жеттирир,
Ючюнчю окъну тюз жерине элттирир.
Борбайынгдан сени уручу къоркъады,
Жолукъкъанлай эр атынгнгы сорады,
Ол тургъанда, сангнга кезиу къояды.
Билгенлейин сейирликке къалады»,
Бир айтыре: «Уллу кёллю болмагъыз,
Ахшы ишни эки кере сормагъыз».
Будай сабан, суу салынмай, битмейди,
Шыйыхны аты эсимден бир кетмейди.
Ой да: «Леуан-шыйых» - дейле атынга,
Думалада къой сюрюуюнг къалгъанды,
Аллах ыразы болсун нюрлю сыфатынга,
Чегем бойну сангнга сын таш болгъанды»,
- деп, жырлагъанды да, намаз ташта шый
ыхны тобукълары, мангнгылайы тиерик
жерледе къазып, къулталаэткенди. Андан
сора, сол жанында абдез сууу жыйылырча
да, чынгнгур къазгъанды.
Искили-Дорбунда намаз этерге къурала,
азаннга къычырса, «суусузлада» эштилип: «Леуан-шыйых къычырады, намазгъа
тругъуз», - деп, чегемлиле бирден намаз
гъа туруп болгъандыла.
«Сау бол, жашым! Бу таш ёмюрде да
тас болмаз. Алай эсе уа, бизни да унутмазла», - деген сёзню жюзотузжыллыкъ
Леуан-шыйых айтханды. Айсананы жамауат иш хе къатышмагъа къойгъанды.
Тиширыу ну ариулугъуна дау ж окъ эди,
чачыны узунлугъу юч къары болгъанын
кёргенле, аны намысына жети бугъа багъасы алтын акъча саугъагъа бергендиле. Ол
кюнден башлап, чегемли къызла чачларын
бютюнда узун ёстюрюрге эришхендиле.
«Чегемли къызны чачына кёре, акъылы
болса эди, ангнга дунияда адам ж етмез
эди», - дегендиле.
- деп Хамза-Бийни юсюнден айтхандыла.
Аллай батыр киши онсегизинчи ёмюрню
ахырында Леуан шыйыхны намаз ташын
тюзюрек орнатханды. Жюз-отуз-сегиз жыл
жашап, 1970 жылда сексенжыллыкъ жашына: «Жыл сайын барып, «Намаз-ташны»
къатында олтуруп, намаз да этип келе
тур», - деп, аманаты алай болгъанды.
* * *
«Аккайланы Хамза-Бий бизге къаллай
затланы къоюп кеткенди? » - дегенни ай
тып, кёпле сагъыш эткендиле.
1. Алтын акъчаны марау;
2. Хамза тепсеу:
3. Тёредеча ашау;
4.Алгъышлау;
5. «Ариу сёзюнге am саугъа» дегенча оюнланы къойгъанды. Аланы энди жазаргъа
керекбиз.
ккк
Суусузлагъа чыгъып, Сюлен андан къы
чырса, Думалада адамла уа: «Сюлен кийик атаргъа кеткенди, аллына чыгъып, эт
юлюшюбюзню да алайыкъ, жырлагъанына
да тынгнгылайыкъ», - деп, сакълап бол
гъандыла.
Сюлен аллай киши болса да, юч кере
къатын алып, дуниягъа сабий аты жаратылмай, он жыл тургъанда: «Леуан шыйых
сау болса, Сюленнге сабий тууар эди», деп, Аллахха асы сёлешхенлени да эште
кетип, тёртюнчю къызны Тау-Артындан
келтиргенди. Андан мычымай ариу жашчыкъ туугъанды. Атаралны Малкъардан
чакъыргъандыла. Ол а «боз ай» деген
эки сёзню бирге къошуп «Бозай» деп атагъанды. Андан сора да Эдим бла Кедим деп,
эки эгизчик туугъандыла.
«Бозайны жашы Эген, тукъум къарындашы Бёдени бек сюйгенди. Аны къарыуу
ючюн, ангнга уллу намыс бергенди. Бёдени
уланы Хамза-Бий болгъанды.
kkк
«Ташлы-Сыртта той болады! Хадагъужукъланы Мухаммат къызын тепсеп озгъаннга береди. Ары барыгъыз»! - деп
Чегем, Бахсан ауузлада хапар жайылгъанды.
Къабартыдан, Къарачайдан, Черкестен эм баш ха тау элледен да, тепсеуню
тюрлюлерине къараргъа келгенлени бла
тепсеучюлени санап чыкъкъан мегеуюлге
къыйын эди.
18Хонгнгуран - Малкъарда Кюннюм элни башындагъы тауну аты.
122
***
нгы жаны ючюн айт, тепсеуден башха сен не
затха жарайса? » - деп соргъан мегеуюлге:
«Энди ол сёзге уа къаллай жууап бергин?
Тейри, тепсерге жарай эсем, ыразы бол да
къал. Сора, бек сюйгеним: тойда отун жаргъан эди да, мангнга бюгюн аны да жеттирмедигиз», - деп, Хамза кюлгенди.
Каркаланы Къыденни, Мёчюланы Беккини эки кёзю бла кёрюп, жырлагъанларына тынгнгылап (ала экиси да уллу санлы,
къарыулу адамла болгъандыла), экисин да
къарыуу, чырайлыгъы бла сейирсиндирген
Хамза-Бий да баргъанды ол тойгъа. Бёрооню бийиклиги да къарыш тенгли, уллу
гаялы Хамза-Бий, алтынчы болуп тойгъа
чыкъкъанда: «Бир сынайым», - деп, къабартылы бий керох бла уруп, бёркюн тюгпюргенде да, тохтамагъанлай, бёрк таба
къарагъан да этмегенлей, тепсеп тургъан
таулугъа: «Оллох! Къаллай кишиди! Анда
болгъан тёзюмлюк кимде болур?!» - деп
сейирсиннгенле, тепсеуню атына «Хамза
тепсеу» дегендиле. Аны тепсеуюн бузмагъанлай, кёпге дери ойнамагъа къой
гъанды ла.
Хамза-Бий, арымагъанлай, тепсеуню
тюрлендирип, жангнгыдан жангнгы халда
ойнай, жети къызны алышындырып, сегизинчисин чакъыргъанда, аны бёркюн тюшюрген, эки къарыш бийиклиги болгъан
моргъулдум жангнгы бёркню келтирип,
башына салгъанда, тойгъа къарагъанла:
«Санларынга термилмей, кёп жаша, тау
лу!» - дегендиле. Аллай сёзлени да эшткенден сора, сёз къошмай, ышарып, тепсей
берген Хамза-Бий, алайда бютюнда сукъланчлы кёрюннгенди.
- Мен дагъыда тепсерем, алай къалгъанла да юлюшлерин алсынла, - деп, гюренден тышына чыкъкъан Хамза-Бийге эген
(тойгъа, оюннга оноу этип, тюзлюкке къараучу) келип:
- Сени тепсеп озарыкъ жокъту. Бу теп
сеуню алкъын Къабарты кёрмегенди.
Сен жангнгы тепсеу чыгъаргъанса. Бу уа
хорлагъанынгнгы белгисиди, - деп, къоз
къамичини бергенди. Хамза-Бий а, элтип
барып, къамичини Мухамматны махтаулу
къызына узатып:
- Бийче, той, оюн да сени ючюн этиледиле. Сени бир кёрюп кетер ючюн келген
жигитлени бюгюнлерин къалай сейирлик
эттинг эсе да, жашауунг алай толу болсун.
Ариу сыфатынг тозурамай, акъылынг башынгда тургъанлай, адамла сангнга сюйюп
къарагъанлай, кёп жаша! - деп, башхала
да эштирча айтханда, урулгъан къарсны
тауушу ташлагъасингип кетип, минг жылладан сора къатланмазмы?
Къой сюрюуню саны белгисиз, саулукъ
ийнеклери эки жюзден артыкъ, тёрт азыр
юлюш жылкъысы болгъан кишиге: «Атанг
"к "к Ж
«Оллахий, Хадагъжукъланы сют башы
бла ёсхен Тюсей атлы къызлары чегемлиге
кетип къалады!» - деп, къызгъанып саранлыкъларын билдиргенлеге: «Тохтагъыз.
Тамбла, кёкке атышханда, ким, къалай
болгъанын кёрюп айтырсыз», - дегенди
мегеуюл. «Ариулугъу Айгъа эриш хен,
Тогъуза-Хан, ойра-а!» - деп, Хамза-Бий
жырлап башлагъанда, аны тепсеуюнден,
жырындан къайсысы озгъурлу болгъанын
ачыкълаялмай тургъанда:
- Адамла! Тепсеуню, жырны да кёрюп,
тамашагъа сукъланып бошамагъан эсегиз
да, бу оюнну эталгъанлагъа къарагъыз, деп, мегеуюл айтхандан сора, эген, гюреннге чыгъып, алтын акъчаны, бурмагъанлай,
кёкке атып:
- Энди ма аны ким уруп тешик этсе да,
аны бла мергенни белгилерикбиз, - дегенден сора, юйреннген жигитле, керохларын
чыгъарып, атып башлагъандыла.
Алай, отуз мараучуну арасында Хамзадан башха акъчагъа бири да тийиралмагъанды. Тешик болгъан алтын акъчаны
да Тюсейиге узатып:
- Сени сюймегенни жюреги былай теш илсин!- деп, къызны кёзюне къарап,
кюлдюргенди.
- Бийче, сени ышаргъан бетингнги бир
кёрген, жюрекке асыуду. Бу ариу бетни
сангнга берген Аллах, аны тюрлендирмей
жашатсын, атанг бла ананг хазырлагъан
тюрлю азыкъладан быллай оюнлада ашатсын! - деп, алгъышлап, сюйюмсюреп айт
ханда, къыз, ёрге туруп:
- Сенича, тамашалыкъ сёзлени алкъын
мангнга адам айтмагъанды, - деп, ХамзаБийни жаратханын сездирди.
Эштип, сёз къайтарыргъа базынмай тур
гъан той башчы, Хамза-Бийни аумасында
кёрюннген да этмей, къызны къолундагъы
тешик акъчаны алып, ары-бери да буруп,
къарай кетип:
- Тейри, тюз ортасындан урдургъанды.
Алан, Суусузла-Башында кийикни Чегем
суу боюнундан атыб а уралырмыса? - деди
ол, тап ышарып.
123
к к к
халы бузулуп къаллыкъча, Тюсейиге алай
кёрюндю. Айтып тебресе, келишсиз сёзле
ни тизип, алгъышы осал болуп, къартла уа
озгъурлукъну башхагъа берип къоярыкъ
сунду. Болсада:
Тюсейи сагъыш л ыды, къыз тенглери
къатына келип, жашыртын сёлешедиле.
Аланы сёзлерин эштмегенликке да, нени
юсюнден айтханларын билип, Мухамматны
эгечинден туугъан тул къатын оноу этеди.
Аны айтханына ыразыдыла, сёз къайтармай, башларын булгъап къоядыла.
Тепсеучюлени, мараучуланы, кюлдюрюучюлени, алгъышчыланы уллу отоугъа
чакъырып: «Хайда, ашагъыз. Къалай ашап
башларыгъыгъызны да билигиз. Тукъумну
таматалары келип, тынгнгыларыкътыла», - деп, эген аланы шагъырейлендире
тургъанда, Мухаммат бла бирге атасыны
къарындашы Бюрче, Улбашланы Бекир ки
рип, саламлаштыла да, хайыр-ахшылыкъ
соруштула.
Эген, бёркке акъ нартюк бюртюклени
онусун атты да:
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Асмаран - 18
- Parts
- Асмаран - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3767Total number of unique words is 205931.0 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3921Total number of unique words is 201432.9 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3852Total number of unique words is 194231.8 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3873Total number of unique words is 189731.6 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 205532.9 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words55.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3905Total number of unique words is 193734.1 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3845Total number of unique words is 193133.1 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3895Total number of unique words is 197834.2 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3939Total number of unique words is 197732.0 of words are in the 2000 most common words47.8 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 199735.5 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3855Total number of unique words is 208532.3 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words55.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3776Total number of unique words is 199632.5 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3767Total number of unique words is 207529.9 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 194133.2 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3736Total number of unique words is 214431.0 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3723Total number of unique words is 209530.1 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3643Total number of unique words is 205031.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3824Total number of unique words is 193932.1 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3848Total number of unique words is 197132.2 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.5 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3791Total number of unique words is 205131.6 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3534Total number of unique words is 191732.2 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3847Total number of unique words is 198834.0 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 197833.0 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3950Total number of unique words is 202134.0 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3655Total number of unique words is 207731.3 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3775Total number of unique words is 198732.5 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3710Total number of unique words is 196931.0 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3777Total number of unique words is 192733.4 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3463Total number of unique words is 171733.8 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3308Total number of unique words is 161431.7 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3291Total number of unique words is 163330.9 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3568Total number of unique words is 189231.6 of words are in the 2000 most common words45.4 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3842Total number of unique words is 195633.3 of words are in the 2000 most common words48.4 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3819Total number of unique words is 190734.0 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3755Total number of unique words is 201932.2 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3863Total number of unique words is 200232.3 of words are in the 2000 most common words46.2 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3951Total number of unique words is 194835.2 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words59.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 201734.9 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words57.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3817Total number of unique words is 201733.9 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 210632.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3741Total number of unique words is 208831.8 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3796Total number of unique words is 206133.4 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3959Total number of unique words is 202634.2 of words are in the 2000 most common words49.2 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3823Total number of unique words is 199632.3 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3785Total number of unique words is 212731.0 of words are in the 2000 most common words44.7 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3798Total number of unique words is 210132.4 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3939Total number of unique words is 190734.7 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3892Total number of unique words is 208333.2 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 210930.3 of words are in the 2000 most common words42.4 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3769Total number of unique words is 207830.7 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3564Total number of unique words is 214128.5 of words are in the 2000 most common words43.3 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3443Total number of unique words is 199626.3 of words are in the 2000 most common words40.3 of words are in the 5000 most common words48.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3391Total number of unique words is 203826.3 of words are in the 2000 most common words40.1 of words are in the 5000 most common words47.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 751Total number of unique words is 54934.5 of words are in the 2000 most common words48.2 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words