Асмаран - 39

Шёттюге къатын алыргъа, Сюйюншланы арбазларына жыйылсала, жашны тапмайдыла. Жокъ, кёккеми учту, жергеми
кирди, бир жан аны билмейди. «Тоба, тоба,
бу уа не сейирликти? Келинликни юйюне
уа не сёз айтайыкъ?» - деп, шургуланып
тургъанлай: «Аны мындаизлемегиз. Шёттю Айзаны тапмай келмезге айтып кеткенди», - деп, бир камысык жашчыкъ
билдиргенди.
- Аманындан осалына къалдыкъ кёреме. Агъач Кишиге иш къаргъатхан бо­
лу рбузму? «Къызыбызны излейме» деп,
кеси да тас болуп къалмасын, - дегендиле
тукъум къартла.
- Къоркъмагъыз сиз, Тейриден амал
болуп, башына мадар этерге юйреннген
эсе, саулай къолубузгъа къайтыр, - деп
кёл эткендиле.
Нек эсе да, Шёттю, Дых-Тау жанына
бармай, Буз-Тау жанына кеткенди, аны
жюреги ары тарттыргъанды. Къатын таугъа алгъын Буз-Тау дегендиле. Алайда,
Буз-Тауну тюбюнде, не этерге билмей, буз
ныхытта бегитилип, эниш хе тюшалмай
тургъан биреуню эслейди. Халны тапсызлыгъын кёрюп, балта бла атлауучла этип,
тюш заманнга Шеттю къатына жеталады. Соруп, сурап къараса: «Мен Айза, мен
Айза!» - деп, тау тилни да унутуп, къыз
кесин билдиреди.
Къызны табылгъанына къууанып, жип
бла сыртына къысып, аманны кебинден
Сюйюнш улу тау тюбюне тюшеди. Атына
мындирип, экинчи кюн Шёттю Айзаны
элге келтиргенде, къууанчха, адам жыламай къараяллыкъ тюйюл эди. «Хо бир
да, ол мени къызым тюйюлдю», - деп, тёшектен туралмай, ийнанмай, анасы эки
кюн тургъанды. Ючюнчю кюн аязып, тёшегинден туруп:
- Ол А йза эсе, сол къулагъыны тю­
бюнде, тары бюртюк тенгли къара тамгъачыгъы боллукъту, - дегенни айтханды
анасы.
Къарагъанды да сол къулагъыны тю­
бюнде Шёттю, тамгъаны кёрюп чабып ке­
лип:
- Наны! О, Наны, тамгъачыгъы турады
къулакъ тюбюнде. Айза кесиди, къууан!» деп, Наныны къучакълагъанды.
Ма алай табылгъанды Айза. Шёттю да
къатын алгъанды. Тойда Айзаны тепсегенине къарагъанла, уллу сейирсиннгендиле.
Кеси жырлап, Жел анасыны тебиуюн
тепсегенди. Суу жукълагъанча, онг жаны­
на, аякъ бурунларында бара кетип, сол жа­
***
Шыкъы. Ачыкъ кёк. Уллу жулдузла
къалтырайдыла. Алтын айны жарты заманы. Тёбентин бичен ийис урады. Къозу
макъыргъан, ит юрген, ат кишнеген тауушла узагъыракътан эштиледиле. Жылны бу кезиуюнде, таулу кеч жатып, эртте
турады. Беккини анасы Айлели алкъын
тынчаймагъанды. Халжаргъа барып, ийнеклени ышныр эте, тынчайып жатханларын кёрюп, къайтады. Кеси уа тюненеден бери, Сууичмезге сейирсинип турады.
«Аллай чачны бёрк тюбюне сыйындырып,
атха мынип да къалай чаптыралгъанды бу
ариу къыз?!» Аны бал бетли чачы, къара
кёзлери, ариу эринлери ат юсюнде болмаса,
санларына ушамай къаллыкъча, бууурул
ат да, ол мынмесе, ёпкелеп турлукъча, Айлелини кёзюне алай кёрюнюп, эсине тюшюп, кече жукъларгъа къоймадыла.
Танг атып, Беккини анасы тышына
чыкъкъанда, Сууичмез къобуп эди.
- «Эрши» къыз, былай эртте нек тургъанса? Шыкъыны аязы санларынга къа­
тылыр, - деди.
- Къайгъырмаз, анабыз, мен эртте
турургъа юйреннгенме, - деди къыз, аз
ышарып.
Ол кезиучюкде аны бирча тенг акъ
тишлери ачылдыла да, бойнундагъы кю­
мюш кёзюр тюймеси бла бирге, жылтырап,
къызны сыфаты бютюнда ариу, сукъланчлы кёрюндю. Таныгъан ауазын эштип, буу­
урул да кишнеди. Алай, Сууичмез, Айлели
къатында атха сёлешмеди. Ат экинчи да
кишнеди.
- Хо, асыллы хайыуан, бусагъат аш
салайым, - деп, баугъа кирди.
Шыкъычыла мал, суу къайгъыгъа киргендиле, отунчула, биченчиле да къуралып
тебрегендиле. Чегет ауана болуп, кюннюм
жанында тау башлары къызара башлагъандыла. Шыкъы суу бойнуна тигелеп, анда
чабакъланы ёрге бла энишге жюзгенлерине
къарап, сейирсине тургъан Сууичмезни
«санынакёз тиймесин», деп, элни къатынлары тюкюрюп кетедиле. Бир чач эшмесин
кёкюрегине тюшюрюп, ойнагъан кибик
290
эте, къыз арбазгъа келди. Борча бла Огун
ангнга жарыкъ тюбедиле. Беккини чорбатта намаз эткен ауазы эштиледи. Арбаздагъыла ол айтхан сёзлени билмеселе да,
къулакъгъа хычыуунду. Юйден чыгъып
келген Баззаны эслеп:
- Атанг жангнгы диннге кёчерин сюемисе? - деп сорду Огун Суунчмезге.
- Ариу динди. Беккини окъугъанын
эштемисиз? Ол адамланы тюз жолгъа элтир сунама, - деди къыз, намазын бошап,
тюшюп келген Беккиден бир жанына бурулуп.
- Аухуу-хуу! Ай жыякълы, кюн тыякълы
Къызыбыз, хорлап, озуп келеди!
Сабий жашлагъа, къала къызлагъа
Келтиргенлеринден береди!
- деп, алайыракъ айта, Байлы алларына
чапды.
Базза, аттан тюшюп, Байлыны, къаты­
на барып, къучакълады. Борча, бууурулдан
тюшерге болушуп Сууичмезге, Атабийлары
таба озгъанда, мухоллу сабийле, жыйылып, атлагъа къарай, сайлап, хапар айта
башладыла. Узун, жукъа этли бууурулну
бир сабий да сайламады. Барысы да, бийик, чубуркъуйрукъ, мангнгылайында да
жулдузу бла Огунну атын сайладыла.
Келгенле, къонакъ юйге кирдиле, тийре къызла уа Сууичмезни отоуунда, ангнга
кёргенинден, эшткенинден хапар сорадыла. Узакъ, къонакълыкъта туруп келген
тенг къызларын, арыгъанына да къара­
май, кезиу-кезиу къучакълайдыла. Терк
окъуна, къобузчу Ж улдузну чакъырып,
тепсеп башладыла.
- Тейри, ыйыкъ туруп келдигиз да, бир
жыл кибик кёрюндю! Къалайды Бызынгнгыны жашауу? Чариш къалай ёттю? Ким
озду? - деп жырчы Зан-Тууду сорду.
- Тынч-ырахат жашайдыла. Кёп маллары, эркин ашлары, къара ташны сууун
ичедиле, субай ёсхен къызлары! Чаришни юсюнден а ма бу жаш, чеченли жигит,
айтсын, - деп, тийре жашла бла олтургъан
Огунну кёргюзттю.
- Аны юсюнден айтхан къыйын боллукъту. Кеси кёрмеген, ийнаналлыкъ
тюйюлдю. Къарачайдан, Къабартыдан,
бизден, Дюгерден, тап, орустан окъуна, ке­
лип, айтхылыкъ атлачапхандыла. Жюзден
артыкъ атлыдан ким озгъанын билсегиз,
тамашагъа къаллыкъсыз...
- Созма да, теркирек айт муну, - дедиле
къартла.
- «Созмамы» дейсиз? Да сиз элли бир
жигит озгъанды, - деди Огун.
- Къалай «сиз элли» ? Мында биз танымагъан аллай атлы къайда барды? - деп,
биягъы къартла ашыкътырдыла.
- Энди къаргъандырмай къоярыкъ
тюйюлсюз. Тейри мени урсун, сизде аллай
атлы жокъ эсе, - деп, Огун аланы бютюнда
къабындырд ы.
- Да кёргюзт аны бизге, ол дунияны
озуп келген атлыны! - деп, Зан-Тууду да
къаты болду.
- Базза, дининг хакъына, тилеген этеме, бери келмеге къой ол жигитни. Аллай
адет жокъ эсе да: «Къонакъны тилегин тол-
•к "к Ж
Къаратор аты бла, Бекки Баззаны сол
жанында, Огун бла Борча да Сууичмезни
ортагъа салып, Бызынгнгыдан озуп баргъанда, адамла хуна башларындан къарай
эдиле. Бери келгендеча угъай, къыз энди
бууурулгъа бир жанлы мыннгенди. Аны
эслегенле: «Ариу къылыкълы адам алай
болады. Чаришхе келгенде, жаш орнуна,
жигитча мынип келип, хорлагъан да этип,
тиширыу болгъанын жашыралмагъандан сора уа, къыз бети бла кетип барады!
Эртте заманда, таулу тиширыула ма алай
ёсхендиле, от жагъаны жылыуун да ала
сакълагъандыла. Аны атха жарашханына къарасанг, къууанаса. Жел къамишни
сылагъанлай, тап барады. Гитчелигинден
да - ат юсюнде, бек къубулургъа заманы да
болмай, тап юйреннгенди», - дедиле.
Жауун иги да жибитип, жолну жуму­
шакъ заманы. Кюнню татыуу жолоучуланы къаушалтханды. Жабо-Къалагъа жетер
жерде, тохтап:
- Бекки, энди сен къайт. Бизге эткен
намысынг ючюн а Аллах ыразы болсун.
Сау-саламат кёп жаша! - деп, Беккини ан­
дан ары барыргъа Базза къоймады.
- Сиз а, - деди ол, Огун бла Борчагъа, сюйсегиз, келген ж олугъуз бла эниш хе
барыгъыз, сюйсегиз а, бизни бла келип,
къонакъда да къалып, Малкъар аузун кёре
барыгъыз. Сизни кибик жигитлеге ол артыкъ къыйын болмаз.
Баззаны ол сёзюн эшткенден сора, ала
арсарсыз барышларын кёпюрге бурдула.
Кёпюрден бирем-бирем ётюп, Борча Баз­
заны сол жанында, Огун бла Сууичмез да
ызларындан, ашыкъмайын жолгъа тюшюп
тебредиле.
Ойнай-кюле, тёрелени юсюнден сёлеше, жолоучула Мухол башында кёрюннгенде:
19*
291
тургъан бла Тейри айтханны эткен бирди!» - дегендиле. Ол мени тилегимди!
- Оллох-Оллох! Не къаты айтты, - дедиле быагъыла.
- Тейри, жаш адамны айтханы бир тилекке уа тилекти, - деди Базза, - келсин
бери Бызынгнгыда ат чаришде озгъан.
Акъ жаулугъу башында, ариу гюл ийис
эте, кёк чарыкълы Сууичмез кирип келди.
Адамланыауузлары ачылып: «Бу чеченли
бизни быллай бир алдарча, биз мынгнга
не эткенбиз?!» - дегенча, тауушсуз болуп
къалдыла.
- Ж уууш куда, Чариште озгъан, бызынгнгылыланы сейирге къалдыргъан,
Жашар эгенни аллында сюелген - ма бу
къызды! Сууичмез!. Аны ызындан а къарачайлы Борча келгенди, - деп, Огун сёлеш хенде, жыйылгъанла, бирем-бирем
келип, уяла-уяла тургъан Сууичмезни бла
Борчаны къолларын туттула.
- Аланлада не заманда да болгъандыла
быллай къызла. Баззаны ариу къызыны
хорлагъаны, бизге бек уллу къууанчты.
Кёп жашасын, ахшы тёре башласын! Был­
лай къызларыбыз кёп болсун л а! - деп, акъ
сакъаллы, жырчы Зан-Тууду, къойнундан чыгъарып, алтын сомну Сууичмезге
узатты.
- Муну у а сен ал. Къарачайда сангнга
ушагъан жаш ла ёсюп, Малкъаргъа саугъаланыргъа келе турсунла! Атанг бла
анангнгы алларында, айтханларын этип,
жашар кюнюнг кёп болсун! - деди да, шым
башындан чыгъарып, кюмюшсап къамичини Борчагъа узатты.
«Нек тынчаймайса, арыгъанынг кетмегенмиди? » - деп, жарсып, къатына эки-юч да
келди. Алай аны нек къайгъылы болгъа­
нын кёпню керген Зуллу да ангнгыламады. «Ахшылыкъкъатюйюлдюбу», - деп,
жюреги сезген эди.
Ж юзжыллыкъ Зуллу да, бир кесек
чырым этерге кетти. Къартла бу заманларында дуния жашауу къалай барлыгъын
билип болуучудула. Зуллунууа: «Тюнене
Зан-Туудугъа Апсатыны жырын айттырмадым. Жыл сайын, кюз артында Апса­
тыны эскериучю эдим да, аны да унута
барама», - деп эсине келди. Сора, уянып,
халжар таба барса, атланы бири тынгнгысыз болуп, пырхылдай.
«Харип, бууурул ауруп иш къалмагъа
эди», - деп, жалкъасын сылап, саурусун
сыйпап да кёрдю. Тие, ариу айта баргъаны
сайын, пырх-чырх эте, жеринде тохтамай,
кесин тышына тарттырып турду. Танг да
атты. Кюз арты кюн Къызыл-Къаяны артындан къарай келгенликке, акъсыл туманла, аллына туруп, жарытып къояргъа
да онг берлик тюйюлдюле.
Зулу, эрип, атны тышына бошлады.
Тынч-тынч атлап, бууурул, Сууичмез бол­
гъан отоу таба барып, адамла сытылтырча
кишнеп, онг арт туягъы бла юйню хунасын
тыхырдатып тебреди.
Атны кишнеген тауушуна Жулдуз да,
арбазгъа чыгъып:
- Ата, атха не болгъанды? Бюгечели
бери сен да, ол да тынчаймадыгъыз, - деп,
отоугъа кирип, къызы жатхан ундурукъкъа барады.
Къызыны къатында олтуруп, уятыргъа
кёзю къыймай тургъанда, бууурул дагъыда
кишнеди.
- Къызым, тур, асыры кёп жукълайса, - деп, иги ийилип къараса, къыз не тепмеди, не кёз ачмады. - Тур, аурунг, жашла,
къызла да арбазгъа жыйылып, сени сакълап турадыла, - десе да, угъай. - Да быллай
бир сёлештирип, уянмагъан, мынгнга не
болгъанды да? - деп, мангнгылайына тийсе - суууп, узатылып, къыз ёлюп.
Эсли ана, къычырып къоймай, Баззагъа билдирди. Жууукълары жыйылдыла
да, оноу-кенгнгеш эттиле. Зуллу арбазгъа
чыгъып:
-А л а н л а, къонакъла, жууукъларым,
тенглерим, Сууичмез ёлюп къалды. Сиз кёп
жашагъыз ансы, ол энди аргъы дуниягъа
кетти, - деп, сабыр сёлешти.
Барысы да, суу къуйгъанлай болдула.
Огун бла Борча уа, ауузларындан сёз чыгъаралмай, олтурургъа жер тапмай, ёре сю-
•к 'к •к
Уллу арбазда жашла, къызла да, тепсеп, зауукъ аладыла. Той-оюн экинчи кюн
да бошалмай, жигитлени атларын айтып,
Зан-Тууду жырлагъанда, арбаз такъырлыкъ этип, кёкдеги жулдузла бери тюшюп
къалгъанча кёрюндю.
- Атабийланы ариу Сууичмез Жуууш­
куда озуп келгенди. Аны саулугъу ючюн
боза аякъны алыгъыз! - деп, белгили жыр­
чы къатлап-къатлап алгъыш аякъны алдыра эди.
***
Той-оюн да бошалып, адамла юйлерине
жайылдыла. Баззаны атасы Зуллу, тынчаймай, атлагъа барып-барып къарайды.
Бууурулну, кишнегени тохтатмай, таууш
этип тургъанын бир да ангнгылаялмайды.
292
елгенлей, агуман болуп къалдыла. Бушуу
хапар элге жайылып, тюненеги тойчула,
лакъырдачыла, жылап-сарнап, жеттиле.
Кюн ортагъа уллу арбаз адамдан толду.
- ЬСъууугъуннга адамла жиберигиз.
Быллай кюнде, абызырап къалсакъ, айыпты. Жууугъубуз-тенгнгибиз кёптю, билдирмей къойсакъ, жарамаз, - деп, Зуллу
оноу этти.
М укушлу, къоспартылы, зылгылы,
шауурдатлы къатынла да, жылау эте,
жеттиле. Чегеттен, Курнаяттан, Ышкантыдан, Фардыктан, Саутудан, Кюннюмден
да, келип, замансыз кеткен Сууичмезни
сарнауун этедиле. Жаш къызны ариулугъу
бла бирге жигитлигин да айтып, эриулю
жылайдыла.
Сууичмезге ташла, таула да эригенча,
тёгерек мудахты. Ингнгирде жауун жаууп,
адамланы кёз жашлары бла эришхенча,
ол да жюреклени тарады. Огун Борчагъа,
кёлю толуп:
- Къалай ачы иш болду. Аллахны да
быллай къызны замансыз алып кетерге къалай кёзю къыйды? - деп, буруласытыла тургъан Борчаны сёлештирирге
кюрешти.
- Бир кесек тохтачы, Огун, ичим кюйюп барады. Андан эсе, мен Ж ууушкугъа
бармай, Сууичмезни танымай, Баззаны
тёммек оюнун да кёрмей къалгъа эдим.
Быллай ариуну, дюле хане кибик, кюле
тургъан аяулу къызны жанын алып кеткен
Тейриге уа адам не айтсын? - деп, Борча
кючеюннгенде, бир уллуракъ киши:
- Ж игит, ол ёлмегенди. Аны жаны
кёкке учуп кетип, андан бизни къалай жашагъаныбызгъа къарап турлукъту. Аллай
аяулу, ариу адамны сыфаты унутулмаучуду, - деди.
- Жангнгы диннге чюйре келлик эсе да,
биз Сууичмезни жер тюбюне сукъмабыз.
Кешене ишлеп, ары салырбыз да, кёктен
жаны келип, кёре турур. Андан уллу сууаплыкъ Тейриге, Аллахха да къайда болур?
Баззаны ырысхысы, малы барды, аллай
ауурлукъну ол кётюраллыкъты. Барып
кёрчюгюз къызыбызны: ышара турады!
Ариу нюрю бетиндеди, жукълап тургъанчады, - деп, Зан-Тууду сёлешхенде, халкъ
ыразы болду.
Сууичмез а, эмен гуллада жатады.
Узакъладан Зуллуну, Баззаны да жууукълары алкъын келмегендиле, шыкъычы
Жашар да мында тюйюлдю. Ушаш ушашын излейди, таулулада тёре алайды.
О, Тейри! Кечеси чууакъ болду, боз туманла кётюрюлюп Тау Артына кеттиле.
Ай, жарты болса да, жарыкъты. Дюрмет
башында бёрюлени улугъанлары Мухолгъа жетеди. Кече къызла, къатынла, Атабийланы жашлары, Огун бла Борча да,
Сууичмезни гулласыны къатындан кетмей
турдула. Къызны узун къара кирпиклери
бирге жетип, толу эринлери къысылыптыла. Къоллары кёкюрегине салынып,
адамлагъа билдирмей, солуй тургъанча,
бал бетли узун, жумушакъ чачы уа аны сол
жыягъын жылытып, дыгъыл эткенча, ол а
аны дыгъылыначыдап, кюлалмай тургъан­
ча, Борчагъа алай кёрюнеди. Саула ёлгенни
сакълап, ёлген а сауланы чыдамлылыкъларын сынагъанча, узакъкъа кетип баргъан
жолоучу юйдейгиле бла саламлашып айырылалмай, бир бирлеринден тансыкъларын
алалмай тургъанчады хал лары.
«Я, Аллах! Дунияны болдуруп, адамла­
ны жашамагъа къойгъан Уллу Къоруучу!
Шу хымиц бюртюгю кибик, жанны бизге
къууанчха нек къоймадынг? Хар ненг да
тюздю, даулашсызды, болсада, быллай аяулуну замансыз бизни ичибизден суууруп
алып кеткенингнги тюзге санаялмайма,
Дых-Тауну, Коштан-Тауну, Жалбуз-Тауну
эм Сыя-Тауну да бизге саугъа этип берип,
дюле ханеча, кюле башлагъан Сууичмезни
бизден сыйырып къойгъанынгнгы биз къа­
лай унутайыкъ? » - деп, Борча кеси кесине
шыбырдады.
- Жаныммы къыйыры, кесингнги, ал­
лай бир талама! Кёкню чигинжисиз тутханнга биз не юйреталлыкъбыз? - деп,
Зан-Тууду Борчаны инбашына ауур къо­
лун салды.
Жырчы, аны жюрегинде сюймеклик
отну сезгенин билип, къонакъ жаш тирирек болургъа кюрешее да, кюйгени къал­
гъан л агъа да кёрюнюп тура эди.
Гуллада жатхан Сууичмезни экинчи
кюню башланды. Айны къаяла артына
бугъарын сакълагъанча, жарыкъ кюн, Зарашкыны жарыта башлагъанда, онтогъуз
атлы Гера-Башында кёрюндюле.
Аланы эслеп:
- Жашла, бызынгнгылыла, усхурчула да келедиле, атларын жараштырыргъа хазыр болугъуз. Атланы уллу бауда
тагъарсыз, - деп, Базза Атабийланыкъылагъа оноу этти.
Эки кюннге окъуна, сууарылып, аны
халы эриулюдю. Дууачыла аллына келип,
бушууларын билдирип, арлакъкъа кетип
олтурадыла. Атлыланы аллары тыгъырыкъкъа жеткенде, Баззаны кёлю толду,
бир къаты буштукъ тамагъына тирелип,
солургъа къоймагъанча болду. Мёчю улу
293
Жашар, Атабийланы Толу эм къалгъанла
да кёнделен туруп, Бекки хажиге дууа тутаргъа онг бердиле.
Бызынгнгылылагъа ортада жер къойдула. Баззаны аллына барып тохтады да,
Ж аш ар, онг къолун аны инбашына са­
лып:
- Таулу, къызынгнгы ёлгени барыбызгъа да ачыуду. Сууичмез женнеттен
юлюшлю болсун! - деди.
Атасыны сол жанында сюелип тургъан
хажи ангнга сёз къошмады.
Бу ууахты да абадан жаш кирип ки­
рип:
- Базза, Чеченден, Къабартыдан, Дюгерден да келген атлыла, эл аягъында
тохтап, халыгъызны билирге мени жибергендиле. Ала сизде болгъан бушууну
билмейдиле, - деди.
- Келмеге къой, жан туккул! Баян, ала
къууанчха келе болур эдиле. Бушуу кюнюбюзге жолукътула эсе уа, аны оноуун да
Аллах эткенди, - деп, Базза жашны артха
къайтарды.
Кесек замандан тогъузоулан, дууачыланы алларында сюелип, бирлери:
- Ас-саламу алейкум, жамауат! - деп,
барысыны атындан сёлешти.
- Алейкум ас-салам! - деп, Туудуэфенди жууап къайтаргъандан сора, олтургъанла ёрге турдула да, Бекки хаж и
дууа туттурду.
Къонакъла, хаж ини сормагъанлай
таныдыла. Бираз шагъырейленнгенден
сора:
- Аллах-Аллах, - деди чеченли киши,
- не буш уу сынадыгъыз! Къалай болуп
къалды бу иш?
- Да, - деди Тууду-эфенди, - къыз
Бызынгнгыда Чариште озуп келди. Аны
къууанчынаэл, жыйылып, той этти. Саусаламат, тёшегинде жукълагъан къыз,
танг атаргъа ёлюп чыкъты. Кёресиз, жылау болду, къыз жюреги тохтап къалып,
ариу санын къоюп, жанчыгъы учуп кетти.
Уллу Аллахны оноууна не дериксе, къа­
рындаш л арым?
- Тюз айтаса, тамата. Аллахны ишине биз ыразы болуп къаллыкъбыз ансы,
аны бла даулашып, ахшылыкъ табаллыкъ
тюйюлбюз, - деди чеченли. - Ма алайда
олтургъан аман жаш бизникиди. Бекки
хажини хапарын эштип кеткенли, бюгюн
эки ыйыкъ озду. Тюнене Бызынгнгыгъа
барып, бери кеткенин билип, келе тургъанымлай, дюгерлилеге бла къабартылылагъа жолукътум. Къадар деген адамны
къалайлагъа элтмейди дейсе?
Огун, туруп барып, атасыны къатында
сюелди. Уялгъандан бети тюрленди. Бол­
сада, былай айталды:
- Былайгъа мени да къадар келтирген
болур эди, атам. Къарачайлы нёгерим Бор­
ча бла бирге Сууичмезни кешенесин ишлерге керекбиз энди уа.
- Тюзсе. Адамны къыйын кюнюнде
болушхан, къатында болгъан - сууапты.
Аллах барыбызны да сынагъан этеди, деп, жашына ыразылыгъын билдирди.
ккк
Жангнгы кюн тумансызды. Къар тауланы тёппелери жылтырап, андан бери
ауаналары жеткенчады.
Зан-Тууду, салтасын да алып, кешене
ишленирик жерге тебреди. Алайда, уллу
ташланы жарарыкъларын бир жанына,
жарамазлыкъларын бирси жанына ата
тургъан жаш лагъа бир-эки сёз айтып,
кешенени ёлчемын хыйсаплап башлады.
Бекки хажи, женглерин къайырып, балта
бла агъач жонады. Борча бла Огун, хажини
айтханын этип, керек затланы ташыйдыла,
дюгерлиле бла къабартылыла тытыр худурну хазырлагъандыла. Атабийланыкъыла
уа, узакътан, ташланы тапларын сюйремеле бла ташыйдыла.
Х аж и кешенени сыбабхасын хазырлагъандан сора, жырчы, къатына келип:
- Хажи, тюп ташын сен сал, сени къолунг бла башлансын, - деди да, арлахта
хазыр худурну къатылыгъын-хыралыгъын
кёрдю.
- Бир кесек юзмез, топуракъ да къошугъуз, ишлеп башлайбыз. Бюгюн, кешене
битип, Сууичмез асыралыргъа керехти, деди Зан-Тууду.
Къарыулу Бекки, Зан-Тууду сындыргъан ауур ташланы бир кере тизип бошагъанда, улхузусун, худурун да къуюп,
тёгерекке экинчи къаты сырып, сыбабха
да салына, хуна ёсюп тебреди. Сёлешхен,
сёз айтхан жокъту, хар ким этерин билип
кюрешеди. Юч къулач бийиклиги болгъан
кешене хазыр болду. Ол энди, киритли кюбюр кибик, не узакътан да эсленип баш­
лады. Ингнгир алагъа ичиндеги тыйгъыч
агъачларын да кетерип, Бекки ишлеген
эмен бешикни орнаттыла.
Бекки хажи, Сууичмезни къойнуна кётюрюп, кешенени арт жанында тешиги
бла киргизип, бешикке салгъанда, жаш ­
ланы кёллери толуп къалды. Тёбен-Тардан
кирген къалын туман жауарын билдирди.
294
Ашхам бла жасы ортасында жаууп башлады.
«Аллах, оноучу кесингсе, не этсенг да,
эркинсе. Бизни мадарыбызгъа ачыуланма, къорунг болайыкъ!», - деп тиледиле
жыйылгъанла.
Эртенликте барып къарагъанларында,
тынгнгылы ишленнген кешенени ичине
бир тамычы суу да акъмай, Сууичмез-ариу
да ёмюрлюк юйюнде жата эди.
Баззалада халкъ ол туруп, терен юйде
къатынланы сарнагъанларына тынгнгылайды. Сарнау жюреклени тарайды, жюрек жараланы ашландырады. Токъсанжыллыкъ къатынланы Сууичмезге эткен
кюйлери:
Эки тобугъумму да,
Тюйюп, жара салырма.
Сууичмез, аурунг, бизни
Къоюп, къалай кеткенсе?
Кешенени кесинге
Омакъ юйчюкмю эткенсе?
Мен да сени юйчюгюнге
Кирип, кече къаллыкъма.
Кёз аллыма да нарат
Чыракъны тап саллыкъма.
Ол акъ къолларынгнгы къан
Тамырлары къурурла,
Терезе тюбюнгде уа
Тау парий л е улурла...
Сууичмезни кешенеси сауду. Алай аны
сюеклерин, бешигин да, колхозла къурала башлагъан заманда, кечелени биринде
кимле эселе да, урлап кеткен эдиле... Биз­
ни айтхылыкъ къызыбызны сюеклерин
да къоймай, алып кеткендиле. Кимле?!
Жаханимлик итле!
Кешененгнги эшигинден
Кёп кюнлени къарарма.
Кирип, чилле чачынгнгы
Таракъ бла тарарма.
Къарагъаным сайын а,
Жыламухтан алырма,
ГУБУЗ-ТАШ
Шауурдаттан къарап, Чайнашкыны сол
жагъасындан эки жюз атлам ёргеракъта
«Губуз-Таш» турады. Ол тёрткюл, бир ке­
сек аккылыракъ, къаралдым ташты. Аны
иги кесеги жерге кирипти. Ортарагъында,
юч челек суу сыйынырча, чунгнгуру да
барды. Не жаз, не къыш, къургъакъ, жауунлу заманда да, таш къууушта суу таркъаймайды. Сууну бети сёлю да этмейди.
Тилге салсанг, сууну татыуу мыстыракъ
кёрюнеди, жарагъа жетсе да, терсейтмейди. Аны къатында къушла, чыпчыкъла да
кёрюнмейдиле, алайгъа къурт-къумурсха
да сюркелмейди. Сууну бети жарыкъты,
терен л иги бир къарыдан эркиниректи.
Ташны юсю, жумдурукъ тенгли, андан
да уллуракъ, кенгден атып жабыштырылгъанча, губузла кибик, таш бокъурладан
толупту...
Эртте, нартланы заманында, Сюнгнгюлчю деп жаш болгъанды. Сары шилли, жугъурбет, бойну, къоллары, аякъ­
лары да губуздан толу нартны тенглери
оюннга, тойгъа да къошмай, ырыкъ этип
болгъандыла. «Хар кимгедаэршши кёрюнюп жашагъандан эсе, ёлген ахшыды», деп, Сюнгнгюлчю, кесин къайда, къалай
жояргъа билмей болгъанды. Таудан кесин
атаргъа сюймейди. Суугъа кирип, аны тюбюнде ёлюп къалыргъа десе, бол ал май,
башына чыгъып къалады. Ашсыз-суусуз
кёп кюнлени айлана кетсе да, ёлалмайды.
Алай бла, Сюнгнгюлчю таулагъа чыгъаргъа уста болады. Ол чыкъмагъан къая,
тау, аны тыйгъан аууш да жокъ. Аманны
кебинде жашай келген Сюнгнгюлчю, не
къыйынлыкъкъа да тёзерге, суудан жюзюп ётерге, тамыр, хане да ашап турургъа
юйреннгенди.
«А-а-а, былай кюн ёттюре турсам, не
таудан кетип ёлюрме, не жаныуар ашап
кетер, не да жар оюлуп басар», - деп, Сюнг­
нгюлчю «Губуз-Таш» къатына келгенди.
Сора, алайда жукълап, тюш кёргенди. Таш
юсюнде бир киши, Сюнгнгюлчюча, жугъур, сары бетин жууа болгъанды. Тюшюне
да бюсюремей, кюндюз ханс-хунс ашай
кетип, биягъы таш къатында жатып, нарт
жангнгыдан къалкъыгъанды. Тюшюнде
биягъы сары, жугъур кишини бетин жууа
кёргенди.
- Бу не этиуюнгдю? Ташны кир сууу
сени ж угъур бетингнги сыйдам этерми
дейсе? - дегенни айтханды Сюнгнгюлчю
кишиге.
- Айхай, болушур, нек болушмайды? деп жууаплагъанды бетин жуугъан да.
Нарт, сескенип уяннганды: «Маржама
мен, бу ташны башында, неси бар эсе да
кёрмей къойсам», - деп, мынип къара295
гъанды да, базыкъ билегине дери теренлиги болгъан тешикте сууну кёрюп, сейир эткенди. Мычымайын суудан тилине
салгъанды, бетин, къолларын да жуууп,
алайда къалкъыгъанды. Биягъы сарыбет,
жугъур кишини тюшюнде кёргенди.
- Ийнанмай эдинг да! Сен да жууундунг, Тейри. Ма алай, иги сууду бу.
Жуууна-жуууна турчу бир, - дегенди тюшюндеги.
Энди Сюнгнгюлчю жырлагъан да эте,
госук, штанкъул да къазып ашай башлагъанды. Кюн сайын жууунуп, бетин сууда кёре болгъанды. Алайда жаз кечинип,
къыш келгенди. Болсада, Сюнгнгюлчю
таштагъы сууну не аз болуп, не бузлап кёрмегенди. Къыш кюнде жылыннган мытыл
суу, жаздача, бетке хычыуун кёрюнюп,
аны кёлюне хошлукъ келе башлагъанды.
Бир жол Сюнгнгюлчю бетин жууа болады
да, дубурларын сезмей къалады. Кёлчюкню сабырландырып, бетине иги да тюре леи
къарагъанды.
«О, Тейри! Бу не аламатты! Губузларым
кетип, бетиме къан келип, адам къатына
барсам, уялмазча болуп турама да!» - деп,
къууаннганды.
Алайдан Сюнгнгюлчю, кетип, бир
узакъ элге баргъанды. Анда биреуленде
той болгъанын эшткенди да, кесин сынар
мурат эткенди.
Жангнгы къонакъкъа жарыкъ бо­
луп, ашаргъа-ичерге чакъыргъандыла.
Андан жырларын, тепсерин тилегендиле.
Сюнгнгюлчю ол элде бир адам да эштмеген жырны айтханды, ала бир заманда да
кёрмегенча тепсегенди. Аны терлеген бе­
тин ариу къызла къол жаулукълары бла
сыйпагъандыла, къатына жууукъ олтургъандыла.
Жугъур бети сыйдам болуп, сан ларына
къууат келип, къаракёз къызла, къатына
жанлагъанларына Сюнгнгюлчю къууанн­
ганды.
Экинчи жыл нарт, «Губуз-Ташха»
къатында къала иш леп, узакъдагъыла
да келип, солуп, жууунуп кетерча эткен­
ди. Аллайладан малый, ашын да аямай,
къайдагъыла да аны хапарын айтып тургъандыла...
Бир жол беш нёгери бла, Сюнгнгюлчю
келип, «Карка-Таш» къатындатохтагъанды. Алайда:
Бир урдум да,
Сыналмады,
Экинчи урумгъа
Чыдамады.
«Эй!» - дедим да,
Сескендирдим,
Чайыр ташны
Бёлюндюрдюм!
- деп, хар айтханы сайын, ташны ууатып,
тап ишлеп, бир жанына сала тургъан къартны кёргендиле.
- Иш къолай болсун! - дегенни айтхан­
ды да, Сюнгнгюлчю къартны къолунда таш
сындырыучугъа къарагъанды.
- Къолайлы бол да, сау кел, Нарт улусу
Нарт бий! - деп жууаплагъанды къарт.
- Бу ташладан не ишлериксе? Сындырыучунгнгу да аты неди? - деп соргъанды
да, Сюнгнгюлчю ханкютей саплы адырны
къолу на алып кёргенди.
- Таш къуууш этебиз. Адырны аты у а
«салтады». Женгнгилирегине уа, узун сап
салып, жаныуар, хайыуан ёлтюрюрге да
барабыз, - деп жууаплагъанды къарт.
«Карка-Ташны» къатында ол къарт
нарт жашланы къонакъ этип, сыйлагъанды.
...Шауай, Созукку, Боюлду, Сибилчи,
Гилястан да, атларына мынип, Сюнгнгюлчюню ызындан тебрегендиле. Барышларын Гюлчю-бойнуна бургъандыла. Сора,
арлахтан къарап, салтасын да алып, кетип
баргъан Баланы кёргендиле.
«Аланды улу! Сау къал!» - деп къычыргъанды Сюнгнгюлчю. Салтасын эки къолу
блакётюрюп: «Ахшы жолгъа!» - дегенди
Бала да...
Сюнгнгюлчю «Губуз-Ташны» къатын­
да жашап кеткенли кёп заман озгъанды.
Алай, эл ючюн, жамауат ючюн жашагъан
адамны аты бир заманда да унутулмайды.
Ичер сууу таркъайса да, аны юсюнден айтылгъан сёз ёлмейди, аны сыфаты мудахлыкъкъа жол бермейди.
Ш ауурдатлы, зарашкылы, къоспартылы, мукушлу къызла «Губуз-Ташны»
сууундан ичип, тепсеп, ойнап, кюлюп
болгъандыла, жашла да алгъыш эте тургъандыла.
«Губуз-Ташны» къара бюрчюк тамгъалары,
Къулдасыны суу ызлагъан тырмылары.
Узакъ кёкню теренлиги кёрюннгенди,
Аны эслеген адам, къоркъуп, элгеннгенди.
Ташны эни эки къулач жетмезчады,
Бийик лиги адам секирип ётмезчады.
Къырлауатны юсюн мурса басмазчады,
- Къыйып алдым
Зууа башны,
Ура салдым
Ала ташны.
296
•к к к
Жатхан жери мулдах сюрген сабанчады,
«Губуз-Таштан» тилегенинг къабыл бола,
Ариу къызны жюрек сыры ачыкъ тола,
Тюш кёрюнсе, мысты аузунг ачылмайын,
Кёрюк басхан кибик, таууш тохтамайын,
Турады «Губуз-Таш». Ёмюрледенбери
аны суууну кёклюгю бир да тюрленмейди.
Таш жаратылгъан замандагъы биринчи
тамычы жугъусу бюгюн-бюгече да кетмегенди, дейдиле.
Бу таурух Улбашланы Къайыр-Бек
айтханча жазылгъанды.
деп, жыр айтып, къайта болгъандыла.
ЖЮЗОКЪ-КЪАБАКЪ
Тау эллени тарыхларын тохташтырыр ючюн, не ары-бери буруп кюрешсек
да, халкъны аузунда жюрюп келген тау­
рух л аны магъаналарына, тауушларына
тынгнгыламай амалыбыз жокъту. Бизде
къагъыт сакъланмагъанды!?
Баракъланы Жюзокъ деген биреу, атларын урлап кеткен тёртеуленни ызларын­
дан тюшюп, Холамдан Думалагъа тигелеп,
андан а Кийикчи суу бойнуна жетгенлей,
уручуланы юслерине къарап къалады.
- Тейри арада болсун, сыйсыз иш эткенсиз. Айып болсун сизни къалын бетигизге! - деп, Жюзокъ, бир жанына бурулуп,
жерге тюкюргенди.
Аны алай эткени, къама бла ургъандан да ачы тийип, уручуланы таматалары, жерленип тургъан ушкогун чыгъарып, Жюзокъну ургъанды. Ушкок таууш
узакъгъа барады. Аны тауушун эштип,
уучу-Элмырза бла нёгери жетип келселе ёле тургъан Баракъ улуну кёргенде, ишни
болушун толу ангнгылап, атышхандыла.
Уручуладан бирин ёлтюрюп, къалгъан
ючюсюн кери къыстап, атланы сыйыргъандыла.
Бюгюн окъуна, Баракъ улу Жюзокъну
къабырына келип, эллижыллыкъ чегемлиле дууа тутуп кетедиле. «Аны къабырыны тёгерегине салыннган къайын ташланы, журт ишлерге алып кеткен адам,