Асмаран - 44

Алай артыкъ жайылгъан тукъум а болмагъанды. Къайсы аталарыны заманын­
да эсе да: «Бирге эки къошулмасын, къошулса да, онгмасын», - деп, Агъач киши
къаргъагъанды. «Бай-Болатны малындан,
Агъач кишиге деп, юлюш чыгъарып бол­
гъандыла. Андан сора, къызла, жашла да
туууп, кёбее башлагъандыла», - деген ха­
парны алай къоюп, былтыр мангнга биреу
келип:
- Мен Айдаболланы Исмаилма, Барамтада жашайма. Мени сангнга жиберген а Мусукаланы Ахматты. Аны таный
эсенг, бизни тукъумну юсюнден хапарны
сенден толуракъ адам айталмаз сунуп,
ышанып келеме, - деп, Айдаболланы Азнорну 1890 жылда 50-жыллыкъ заманын­
да тюшюрюлген суратын да берип, кеси
билген, эшткенинден хапар айтып, кетти
(1999 ж.).
Американы Патерсон шахарында
жашап (анда къарачай-малкъарлыла
600 юйюр бардыла), 1994 жылда ёлюп кет­
кен Зауур-Хан жазып къойгъан (женнетли
болсун) къагъытха кёре, аны атасы Мухтар
(чам аты Таттиука), Мухтарны атасы Азнор, 1915 жылда (65-жыллыкъ заманын­
да) ёлюп, Къоспартыда асыралгъанды. Азнорну Зауур-Бек, Къайсын деген белгили
къарындашлары болгъандыла.
Юч жашны да аталары Минг-Болат,
батырлыгъы, айтырыгъы да эсленнген
326
Сары-Бийден - Чокка, Чоккадан - ОрусБий, андан а Аслан жайылгъандыла. Пашадан Солтан туугъанды да, андан ары Ай­
даболланы ол бутагъы ёчюлюп къалады.
- Сау бол, Исмаил. Энди биздеги хапарлагъа тынгнгыла. Айдаболланы юсюн­
ден Атабийланы Махамет-Герий айтханны
1982 жылда «Таурухла» деген китапха
салгъан эдим да, анда уа Зан-Туудудан
огъаргъы аталарыгъыз саналадыла. Тау
Артындан сабий урлап келе, Уруш-Умур
чучхуруну къатында, Бек-Мырза бла Къай­
сын жоюлгъандыла. Зан-Тууду ол эки
кишиден къайсысыны жашы болгъанын
хапарчы тюзеталмагъанды.
Забока ол экисини аталарыды. Тазрет
батырны, Забоканы атасын, халкъ ючюн
къайгъыргъан, этерин, айтырын да билген адамны, Къарачайда, Малкъарда да
аты чыкъкъанды. Къарындашы Арттутай
да, къайда болса да айлана кетип, думп
болуп къалгъанды да (1657 ж. Теймураз
бла бирге Москвагъа, орус патчахха жолугъургъа баргъанды), тукъум тюп болуп
къалады деп къоркъуп, Дюгерге барып,
жыр такъдырыргъа къаст этеди. Алай,
дюгерли назмучула: «Тазрет бий, А йда­
болланы жашау жолларыны юсюнден кесигизни жырчыладан уста айталлыкъ адам
табаллыкъ тюйюлсе! «Иер аурутханны ат
биледи» деген сёзню унутма. Сени ахшылыгъынг, аманлыгъынг да халкъынг бла
белгили болмай, аладан бёлек айырылып
къаллыкъ тюйюлдюле», - деп, билгенлерича, жюрегин жапсарып, къайтаргъандыла.
Дюгерлиле ол заманда тауча уста эдиле.
Алай, Тазрет-бий, Ахмат-Хан улу, бир
ай чакълы заманны Дюгерде айланып, жыр
такътыралмай, кёп ырысхысын да къоратып, Къабартыгъа къайтып, белгили
такъкъычлагъа (сочинители) ишини болушун айтханды.
Ана къарындашындан туугъанла, Жанхотланы Кючюк да (Ж анхот-Къабакъ):
«Тели болуп айланма. Малкъарда Айда­
болланы юсюнден жыр жараштыраллыкъ
адам табылыр. Биз да тау эллеге ышанып
турабыз», - деп, арсарсыз айтхандыла.
Ж аз башында кеткен Тазрет, кюз артында Къоспарты ныгъышында аттан тю­
шюп, къартла бла саламлашханда, Каркаланы Улдар (Къыденни аппасы):
- Къалай болуп къайттынг, Айдабол
улу? Зырны такътырдынгмы? - деп сор­
гъанды.
Асыры ачыуундан, сёз къайтаралмай,
Тазрет, башын булгъап, угъайлагъанды.
- Хо, асыры бек кесингнги кюйдюрме.
Мокъаланы Зан-Тууду зыр кибик такъкъанды да, ангнга бир тынгнгыла. Ахшы
болса - заратырса, аман болса уа - сюйгенинглей этерсе, - деп, алайыракъ, сёгерек
этип, айтханды Улдар.
- Узунмуду зыр, кёпмюдю? - деп, алай
болгъанды сорууу Тазретни.
- Узунлугъун, энин да кесинг хыйсап
эт: ашхам дулдуз (жулдуз) цыкъкъанлай
жырлап башласа, цолфан (чолпан) дулдуз
батхынцы тауусулмаз, - деген Карка улуну
къолун тутуп:
- Къысыр ийнек союгъуз. Зырцыланы,
эзиуцюлени цакъырыгъыз да, зыргъа тынгнгылайыкъ, - деп, Айдобол улу алайда
окъуна оноу эткенди.
Атабий улу шагъатлыкъ эткеннге кёре,
Тазретни атасы Ахмат-Хан, аны атасы БийБолат, аны атасы Ота, дагъыда Ай-Солтан,
жырда жер лерин тапхандыла.
Жырда жортууулчулукъкъа, къыйын
салмай байыгъыугъа, уллу кёллюлюкке,
адамлыкъ даражагъа эс бурулгъанды,
аман къылыкъла сёгюлгендиле. Дастанны халкъкъа юйретиу магъанасы ачыкъ
айтылгъанды.
Къазан улу Жабагъы, Къайтыкъ улу
Аслан-Бек, Биттир улу Болат-Бек (Болака)
кибик белгили кишилени тенгнги, Мокъа­
ланы Зан-Тууду айтхан «Тазрет батыр»,
«Сары Аслан-Бек», деген эки тауушлукъ
затны дуниягъа ачыкълагъан адам, ЗанТууду Мокъа улу болгъанын хазна адам
билмейди.
«Тазрет, Тазрет», - дейле да, къоймайла,
Ой-й-й! Ой-й-й! Ой-й-й!
Таулада айланнган батыргъа.
Тазрет къалгъанды да айтылып
Шу жыргъа бла жомакъкъа.
Ой-й-й! Ой-й-й! Ой-й-й!
Атына да къаратон киши аталла,
Ой-й-й! Ой-й! Ой-й-й!
Тазретни батырлыгъы къайдады?
Ай, Тазрет а жууугъун, тенгнгин жыйгъанды,
Ой-й-й! Ой-й! Ой-й-й!
Тёртюнчю кере да къатын алгъанды...
- деп ол халда жырланып барады да, АйСолтандан Бек-Мырзагъа, Къайсыннга
дери аталаны атлары сагъынылып, Рахайланы Токъну, Орусбийланы Кючюкню да
адамлыкъ даражалары сакъланнган хапар
айтылады.
Жырны биз Атабий улудан алгъан
тизмеси жарым сагъатха окъулады. Кече
узуну жырланнган дастанны къалгъаны
олду. Жырчылааны тюрлендирген, къысхартхан да этедиле.
327
к к к
- Махамет-Герий, «Жырчылагъа мал
бергенлей», —деп нек айтадыла? —де­
дим.
- Тейри, бирле ол сёзню «байтамал,
тынч табылгъан ырысхы» деп ангнгылатыргъа кюрешедиле. Алай Айдаболланы
Тазрет, сёз устаны хакъын тюз ангнгылап,
ыразы этер ючюн къалмагъанды. Жери,
кереги бла мынерге ат, сауаргъа ийнек бергенден сора да: «Тынчайып, элде олтур,
айланып турма», - деп, юй ишлеткенди,
къатын алыргъа болушханды, - деп, мени
кёзюме къарады.
- Зан-Тууду бу затны жазыпмы къойгъан болур эди? Сора кесине да «Тазрет
батыр» деп нек айтханды? - деп, экили
сордум.
- Мен зырны Каркаланы Къыденден
эшткенме. 165 жыл зашап, 1936 зылда ёл­
ген киши айтып башласа, таууса билмеуцю
эди. Ол къадар зыр къагъытха тюшмесе,
кёпле аны кёлден билмеселе, бюгюннге
дери бир харфы да къалмаз эди.
- Тейри, Мокъа улу зырны эзигин араб
харфла бла тамамлагъан болур эди. Ансы
кече узуну, зангнгылмагъанлай, халкъ­
ны аузуна къаратып, кюлдюрген да эте,
зырлап турмазе. Зан-Туудуну зырына тынгнгылап о л тургъан Айдабол улу Тазрет,
сексенжыллыкъ киши, орус патчахны
аскеринде къуллукъ эткенди. Сюлесиннге,
айыугъа къоркъмай барып, хорлап къоя
болгъанды. Арттутайны тамата къарында­
шы Тазрет, батыр болмаса, сексен зылдан
ётхенден сора, тёртюнчю къатын алмазе, деп, татыулу кюлдю. Тепсидеги жауурунну
къолуна алып, къарай кетти да: - Тёгерекбаш ариу кёрюнелле. Эндиги тёлюге тынчлыкъ Аллах берсин! - деп, кенг жанын
кез этип, аллыма салды.
Къарачай-малкъар халкъны айтхылыкъ кишилери, Айдаболланы Тазретни
(Азрет), Азнорну, аны жашы Мухтарны
(Таттиука), ж аш ау жолларын сурат л ар
ючюн да батырлыкъ. сабырлыкъ эм чыдамлыкъ керекдиле, сиз да чыдагъыз.
Буруннгу жыл (1980 ж.), 50-жыллыкъ
Исмаил, Айдаболланы Наурузну жашы,
мангнга берген суратха къарай кетип,
Атабий улу айтхан да эсиме тюшюп, Азнор уллу санлы экенлигин ангнгыладым.
Бюгюн, Айдабол улу Азноргъа 150 жыл
тола эсе, аны 40-жы ллы къ заманында
тюшюрюлген суратына да къарап, аз ке­
сек заманны сагъышланыгъыз. Азнорну
ёшюнюндеги белгиледен мен ангнгылагъан «Анна на шее» деген орденди. Кёкюрегиндегиле, ёшюнюндегиле да бошунагъа
берилген болмазла!
Малкъар аузунда талай жылны къул­
лукъ этип (старшина), ахшы, аман сёзлерин да эштип: «Къарахалкъ (уллу, сыйлы
деген магъанада), атхан ташынг къалайгъа
тиеригин да бил. Бёлек адам бара эселе,
башчы ким болгъанын да билсинле. Тыякъны узунун къой да, бёкемын сайла», деген сёз лени да ол къойгъанды. Къарачайны бир уллу элинде межгит ишлеткен
хапары да барды. Ол къайсы эл болур?
Айдаболлагъа алгъыш да айтылгъанды, аланы къаргъагъан да эткендиле.
Болсада, халкъ эсинде сакълап, ахшы,
ариу адамларыны сартындан назмула да
такъкъандыла. «Ат да турмайды бир териде», - дейдиле, халкъ алайды - минг бет­
ли. Айдаболланы тамырлары бек болсун,
бетлеринде ариулукъ сакъласын!
К Ъ О БУ ЗЧ У Б И Л Я Л А ЗН О РН У КЁРГЕН ДИ
Къыркъынчы жылладан бери (1940 ж.)
Къазийланы Билял эсимден кетмейди.
Окъуп дабошагъынчы, «школ», «билим»,
«жазыу» кибик сёз лени магъаналарын
ангнгылап тебрегинчи, Ш ауурдат табадан келе, Кюннюм кёпюрден ётюп, уллу
межгитни (Верхне-балкарская соборная
мечеть) аллында экеулен атладан тюшхенде: «Билял келди! Билял келди! Ой, той
болады!» - деп къычырдыла, аны кёрюп,
уллуракъла, аны къобуз сокъкъанын эшткенле.
Кертиси бла да, къарап-къарагъынчы,
межгит аллы адамдан толду. Не эсе да бир
уллу къууанч башланыры бизге, сабийлеге,
белгили болду.
Туугъан л ы бери, къобуз ауазны эшткенимден бери, ол тауушну татлылыгъы,
алай айтыргъа жарай эсе, къулагъымдан
кетмейди. «Сёлештирипкъоядыда, кюню
къурумагъан! Иги Сагъан, тангнга дери согъуп турсаэди!» - дегенлени бир-бирлери
саудула. «Не сукъланчлы кийим да, жыртылып тауусулмаса да, эски болуп, атылып
къалады. Не татлы азыкъ да, жангнгыртыла турмаса, кёлюнгнгю къачырады.
Алай, ёмюрлюк таууш - Билялны къобуз
ауазы, ёмюрде да эскирмез!» - деп, Мамай328
ланы Османны 1950 жылда Къазахстанда
айтханын да унутмагъанма. Жаланнгачлыкъны, ачлыкъны, унугъуулукъну да
кёрюп къайтхан малкъарлыла Бабугентте
Билялгъа къобуз сокътуруп жашагъанларын кёргенме.
«Быллай адамны жырын, къобуз тауушун эштмегенлей, бу арт жыл лад а биз къа­
лай жашагъанбыз? Аллахха шукур болсун!
энди жырыбыз, жомагъыбыз, Билялыбыз
да ёлмезле!» - деген Тюменланы Омакъ да
ол дуниягъа кеткенди. Алай, халкъ, жыр,
Билялны ауазы да ёлмезликлерине ийнанып айтхан эди ол. Андан сора да, Къазий
улуна жолугъуп, бир бёлек зат жазгъанма.
Аладан бири:
тырмай къоймай эсенг, ала «нёгер» деген
сёзню билген окъуна этмейдиле. Бизни
халкъта бирлик жокъту. Жамауатны иши
ючюн жанларын берлик кишиле алкъа
жаратылмагъандыла. Аллайлагъа: «Суу
кётюрмеген гыржынлыкъ», - дейдиле.
Халкъ къарангнгыды. Билими, окъууу
жокъту! Аланы, бюгюн бери келгенде,
халкъны юсюнден оюмлары ж окъ эди.
Сени «нёгерлеринг», кеслерини баш лары
ючюн къайгъырып, бир хайыр тюшерми,
деп келген эдиле. Ала халкъ адамлары
тюйюлдюле. Туура кесинг ючюн не тилесенг да, берейим, алай, бюгюн сени:
«Халкъ ючюн», - дегенингнги магъанасы ж окъту. Сен айтхан халкъ алкъын
уянып: «Аталарыбызны ж уртун сакълайыкъ», - деген акъылгъа келаллыкъ
тюйюлдю. Жолда гыржын ашай барыргъа
уялмагъан, атасы сёлешхенде, аны сёзюн
бёлюрге базыннган, биреуню малый урлап, ашаргъа къоркъмагъан жашланы
ёстюргенибизге уа не айтырыкъса? Динни
атаргъа, тилни ууатыргъа хазыр болуп
турабыз! - деди Азнор.
Азнорну ол сёзюн эштип, Шауай, бурулуп, кетип башлагъанды. Дагъыда, тохтап,
инбашы бла артха къарай:
- Биз а кёпюрню юсюнден сёлеширге
келе эдик. Бу сёзюнге у а бюсюремедим, деди.
- Угъай, кёпюрню аллай адамла бла
ишлеяллыкъ тюйюлбюз. Ала сени нёгер­
леринг болсала эди, не болса да, сёзню,
ишни ахырын биле барыр эдиле. Кёремисе,
ала уа, гыржындан ёпкелеген къонакъла
кибик, сени жангнгыз кесингнги къоюп
кетмедилеми?!
- Не болса да, сени сёзюнгнгю жаратмадыкъ. Бу сёзюнгнгю эшткен халкъ бир жюз
жылдан сора не айтыр? - деди Шауай.
- Ол заманда халкъ бюгюнден акъыллы, билимли да болур, сора, бу сёзюбюзню
унутмаса уа, мени тюзге санап да къояр, деп жууаплагъанды Азнор.
Кертиси бла уа, эки айдан сора, Хашхисууну къаты бла Мухолгъа ёткен кёпюрню
Айдаболланы Азнор ишлеткенди. Аны ызы
энтта да турады.
- «Халкъ аллында ишлеп, ахшы, аман
сёзлени да эштип, хар кимни да бир кибик
ыразы этип, байгъамбар да кеталмагъанды
дуниядан», - деген Айдабол улу тюз болур
эди Шауайдан, - деген Билялгъа тынгнгылап, ол кюн аны сёзюне ийнанмай къалгъан
мен а, бюгюн Азнор жанлыма. Бирликни
биз шёндю да кёрмейбиз.
«Х А Л К Ъ Н Е А Й Т Ы Р ?»
Сегиз нёгери бла Тюменланы Шауай,
Айдаболланы Азноргъа халкъны жарсыуун
айтыргъа тебрегенди. Ангнга жолугъурдан
алгъа, ол, сёзню неден башларын оюмлап,
хазырланып баргъанды.
- Ассаламу алейкум, Азнор! - дегенди
Шауай, жууугъуракъ келип, нёгерлеринден он атлам да алгъаракъ болуп.
Азнорну бети жарыгъанды. Эше тур­
гъан чалманын да къоюп:
- Алейкум ассалам, Шауай! - де­
генди.
- Да, биз тогъузоулан болабыз да, жалан мени атым бла салам бериуюнгнгю уа
къалай ангнгыларгъа боллукъту, Азнор? дейди Ш ауай, жюреги къыйналып, бет
къаны да тюрленип.
Ишини болмазлыгъын алайчыкътан
окъуна ангнгылайды Шауай.
- Ж ангнгыз кесим угъай, тогъузоу­
лан болабызмы дейсе? Артынга къарачы,
тогъузоулан эсегиз! - деп, Шауайны артха
бурултханды да, кетип баргъан нёгерлерин
кёргюзткенди.
- Мени атыммы айтып саламлашханлай
окъуна, аланы жюреклерин къыйнагъан
эдинг сора, кетмей не этерик эдиле. Киши
алаймы этеди да! - деп, Шауай уллуракъ
сёлешхенди.
- Сангнга алаймы кёрюндю? Сунма
алай. Ала ахшы нёгерлеринг болсала эди,
ишни къалай бошалгъанын кёрмей, кетмез
эдиле.
- Биринчи сёзюнг бла окъуна сен аланы
сындырып ууаттынг сора! - деялды Шау­
ай, кеси айтханны тюз сунуп, жеринде да
тепчий.
- Мангнга уа, А зноргъа, бир самаркъау сёз айтыргъа да жарамаймыды? айт329
Айдаболланы Азнор, жюз къыркъ жыл
мындан бурун (1859 ж.) айтхан сёзюню кертилигин биз бюгюн да кёребиз. Айдаболла­
ны Азнорну сёзлерин халкъ къатлагъанды,
ансы, аны кеси кёзю бла кёрюп, къулагъы
бла эшткен болмаз эди Билял.
Сабий заманымдан бери кёрген Билял­
ны сюйдюмлю бети, кюле, ойнай туруучусунлай, аны мен 1960 жылда кёрюп, бу
жазыуланы эткен заманда да алай эследим.
Ашыкъмай, хапарны ангнгылашыныулу,
адам кёлюн берип тынгнгыларча, «сонгра»,
«билемен», «болдуртхан», «дум», «дюрмет» дегенча сёз лени къошуп айта эди.
«Жыладым» деген жырны жазып, тамам эткенден сора:
- «Медиан» деп не затха, неликден айт­
хан болур л а? - деп сордум.
- «Медиан тёбе» дегенлерин билеме. Ол
тёбе Жылгы тарны кюнчыгъыш жанындады. Андан ары уа мен да билмейме, - деп,
къоспартылы жарсыгъан этти.
Алай, ол сёзню этруск тилден латин
тилге, андан а орус тилге кёчюрюп, «ме­
диан» деген сёз ючмюйюшню бир заты
болгъанын бил дим. Ол тёбе кеси да юч
мюйюшлю, чаллыкъ жери болгъан, ариу
жерде, Бабугенттен къарагъаннга кёрюне
турады, тау кибик тёбе. Андан арлакъкъа
атлап, «Бай-Терек» деген жерде, колхозла
къурала башланнган жыллада, бичен да
ишлеп, къобуз согъуп, адамланы кёллерин
кётюрюучюсюн сагъынды Билял. Сора онжыллыкъ жаш: «Жашай баргъан заманда
бу халкъны къууандырыр», - деген Азнор
башын сылагъанын да унутмагъанды.
- Назмучуладан къайсылары бла шагъырей эдинг? - деп соргъан эдим.
- «Бу дунияны башында мен Мокъала­
ны Зан-Туудудан уллу назмучугъа бла жырчыгъа жолукъмагъанма. Ол сюймекликни,
таудан кетип ёлгенлени юсюнден такъкъан
жырлагъа, сарынлагъа тынгнгылагъанма.
Ол, 135 жыл жашап, 1840 жылда ёлгенди.
Сабий заманым эди мени», - деп, атаммы
атасы Созар алай айтхан эди. Алай, эгечимден туугъан Бёзюланы Жан-Бот бир мурдарны къолундан ажымлы жоюлгъанда,
Шыкъыгъабарып, Кязим хажиге «Нюрлю
Жан-Бот» деген сарынны жаздыргъандан
сора, мен ангнга эки-юч да жолукъкъанма. Ол тукъумда эм Тёбен Жемталада да
Кязимни жууукълары болгъанларын да
билеме. Артта мен Шахмырзаланы Саидге,
Улбашланы Мыстафагъа да жолугъа тур­
гъанма. Мени къобуз сокъкъаныма тынгнгыларгъа ашыгъып, Нохтар-Паша, Занкишиланы Исмаил (Хутай), Мечукъаланы
Ахмадия, Мокъаланы Тазрет, Улбашланы
Келлет келиучю эдиле.
Бу жырны 1960 жылда Бабугентте Би­
лялны аузундан эшткенимча жазгъанма.
Къалай жырлагъаны да эсимдеди.
ЖЫЛАДЫМ
Медиан-Тёбеге чыкъгъанма, жашла,
Андан Жалпакъкъа къарайма.
Тёгерегимде чёккен къушлагъа
Сёлешмей, жырлап къояма.
Жалпакъ башында къолан туманла
Черкесле таба аумайла.
Малкъаргъа аман кюн келгенди да,
Кесимми тыялмай жылайма.
Жылау этерге юйреннгенме, жашла,
Мен Чирик-Кёлню бойнунда.
Шу аман юнню кёрмегей эдим да,
Ёлюп къалгъы эдим Гъойдумда102.
Осуят эте турур эдим, жашла,
Ёлюр кюнюммю билмейме.
Кёчгюнчюлюкню отундан бери
Мен ойнамайма, кюлмейме.
Къамишли Мырыда черкес жашлагъа
Тюнене салам бергенме.
«Мен ёлгенликке, халкъ жашар», - деп,
Жюрек кюйюуюме тёзгенме.
Къолан туманла оздула, жашла,
Ынчытты-Кёлле артына.
Мен ёлюп кетсем да, салам беригиз
Къоспарты элни къартына.
Бу халда, жылагъан, жырлагъан да эте,
Айдаболланы баш кишилерин сагъына туруучудула, алгъышлагъанла да бардыла.
Сёз ючюн, Азнорну жашы Таттиуканы тюз аты Мухтар болгъанды. Асан л аны Хажи-Муратны тенг жашы, ол ангнга
къаллай жюрек тутханын ангнгылар
ючюн, Атабийланы Магомет (Социалист
Урунууну Жигити) айтханнга да тынгнгылагъыз.
- Бизни республикагъа, къызылла хорланып, акъла (1919 ж .) келип къалгъан
заманда, Хажи-Мурат, Тау Артындан аууп,
туугъан эли Мухолгъа келип къалады. Аны
уа акълагъа къоншулары билдирип къоядыла. Айдаболланы Мухтар (Таттиука),
кече келип: «Тенгнгим, ш уёхум, сюйюп
айтама, кет бир жерге. Ат, ашарыкъ, кийим, не керек эсе, аны таптырып турайым.
Бир юч айгъа сакълан, андан сора акъла,
къызылла да айырылырла. Акъланы хор102 Гъойдум - жер аты.
330
ланырыкъларын мен билеме. Сен халкъкъа
керек адамса, къолларына тюшюп къалсанг, жоярла», - деп, къаты тилегенди.
«Энди, мен къайры да бара турмайма.
Аякъларым, кёзлерим да юшюгендиле.
Сора, къолгъа тюшсем а, Даутокъ улу,
Мысакаланы киеую, жандан-жаннга тенгнгимди да, ол, мени халимми билир да,
жойдурмаз. Ангнга элт», - деп, Асан улуну
сёзю алай болады.
Даутокъ улуну Хажи-Муратха жолугъалмагъанын, акъ л а Асан улун асмакъ
эткен лерин халкъ биледи.
Алай, Айдаболланы Мухтаргъа (Таттиука), аны юйюрюне да аман сёзле айтылып, халкъ аллында аны толу терслеп,
жыр тагъылгъанды. Халкъ, эки айыры
болуп, терсни, тюзню да билирге кюрешмей, хорлагъан махталып, хорланнган а
сёгюлюп тургъан заманда, ол кёз къарамны
уллу палахындан бюгюн да къутулалмай
турабыз.
Энди Гермендеги хапарны айтама. Эки
черкесли, тёрт да таулу бир бай немислини
къолунда (1942-1943 ж .ж .) жалчыда бола­
дыла (пленде) да, олтургъан жерлеринде
узун тартып жырлайдыла (бакъкъан иги
этедиле), аны уа кенгиректен къарап тур­
гъан (немисли) биреу эштип, къатларына
келеди да: «БизОгъарыМалкъарданбыз», деп, тауча жууаплагъан сора, барысын да,
кезиу-кезиу къучакълап, алайда танг кесек
заманны олтуруп къалады.
Бу узун хапарды. Къысхасы, аланы
барысын да кесине алып, багъыуларын,
кийиулерин да кемсиз этип, юч жыл тутхандан сора, сюйген жерлерине ашырыргъа ол онг табады.
«Мен адамгъа ёмюрде да аманлыкъ
этмегенме. Кавказлылагъа уа, бютюнда.
Малкъарлыланы бизге такъкъан жырлары
уа тюз ниетден кериди», - деген Мухтар,
Патерсон шахаргъа кёчюп, туугъан эли
Къоспартыны кёралмай, къарт болуп ёлгенди, Женнетли болсун. Аны жашы ЗауурХан, Зауур-Ханны жашы Ж ан-Болат къолайлы жашагъан хапарлары барды.
- Азнорну жашы Мухтарны бла Асан
улу Хажи-Муратны араларындагъы хапар
кертимиди? - деп, мен Асанланы Ибрагимге да соргъан эдим.
- Экиси да тенгле, тохтамай жыгъыша, оюнлары, ашаулары да бирге болуп,
алай ёсхендиле. Къарыуларына кёре, чырайлы, уллу санлы жашла, граждан уруштан сора да, шуёхлукъну юзмегенлей тур­
гъандыла. Уруш а, ортагъа отну къуйду,
къарындашланы окъуна душман беттен
кёрюрча этти да къойду.
«Къызылла уа къызыл ала болсунла,
Тебалмазча, чангк болгъанды онглары.
Акъланы да къара къанды жоллары,
Адам улун ырысхысыз къойдула...
- деген сёзле Мухтарны ауузундан чыкъгъандыла», - деген Биттууланы ХажиБекирге тынгнгылагъанымда, дунияны
ёрюн, къырын да айланып чыкъкъан ахшы
адамланы ырысхыларын такка-талау эткенле кеслери да онгмадыла», - деди ол.
Бу тукъумну атын жюрюткен Айдабол Таш а, Патерсонда угъай, Къоспарты башындады. Аны хапарын а алкъын айтмагъанма.
ТУКЪУМ ЛА КЪАЛАЙ ТУУАДЫ ЛА
- Ачан, ненча атаны сагъыналлыкъса? - деп сордум Кёчменланы Харунну
жашына.
Ангнга (1994 ж .) бюгюн алтмыш алты
жыл толады. Ол ауур адам, Аббас, Абдул­
лах, Ануар, Адил-Герий атлы жашлары
бла Шхалукъада, кеслерини черкес жууукъларыны ичлеринде жашайды.
- Иса хажи - Харунну атасы.
Б о т а н а й - Исаны къолунда ёстюре:
«Жанынг дунияда кёп, аз жашарын ал­
къын мен билалмайма. Алай, бир къыйын
кюнюмде кётюргюч болурча жаш болалсанг - къыйыным тас болмаз», - деп айталгъан киши эди.
Ж ижиу, Ботанайдан сора да, Шауай,
Маске, Акка, Къойчу деген жашланы атасыды. Жижиуню къызындан, беш къарындашны жангнгыз эгечлери Кабадан, Холамханланы Хуштта туугъанды. Хуштта,
жюзжыллыкъ кюнюн 1970 жылда кёрюп,
дуниядан кеткенди.
Узал деп, Жижиуню атасы болгъанды.
Ол жыргъа, жомакъкъа бек уста, чамны,
лакъырданы да жеринде айта билген адам
болгъанды.
К ъ о з у , Д о т т у деп, эки къарындаш жашагъандыла. Узал, Къозудан туууп, жюз
къыркъ жыл жашап, Кёчменланы сегиз
юйлери Ш халукъагъа кёчкенден сора,
Исса хаж и Маккадан къайтхан заманда
ёлгенди. «Ай, сен кёп жашагъын! Тонгнгуз
этни харам этип, адамланы бел лерин къатыракъ тартыргъа юйреттинг», - деп, хажини кёзюне къарап айталгъанды. Къозуну гитче къарындашы Доттудан туугъанла
331
уа кеслери Доттулары деп, тукъум болуп
къалгъандыла.
Х а з а р Къозу бла Доттуну аталарыды.
Ол узун, эркин санлы адам ж ю з бла бир
ташны атларын билип, аланы сыйлылыкъларын, не затха жарарыкъларын халкъкъа
айталгъанды. Ташны, сындырмай, хунагъа
салгъан адамны кёрсе: «Улхузусуз хуна
кибик, ишинг а кёпке бармаз. Ай, аман,
ашыкъмай, ташланы сындырып, жонуп
салсанг эди у а? » - деялгъанды.
К ё ч м е н - Хазарны атасы, Гекки бла
Жаппуну тамата къарындашларыды. Геккилары бла Жаппулары да ол эки жаштан
башланып, бюгюн тукъумла болуп турадыла.
Т ё з ю - о л юч кишини аталары, багъыр эритип, темирден бычакъла ишлеп
жашагъанды. Бычакъны тап жюрюталмагъаннга: «Шуёхум, къынынга ушашлы
бычакъны бу халгъа къалай жеттиралгъанса?» - деп соргъанды.
Мени Ахмат, Мухаммат, Ачах, Асхат,
Исхакъ деген къарындашларымдан къатымда шёндю бири да жокъту.
- Ачан, сенден санап, тогъуз атангнгы
юсюнден бюгюн бизге ким хапарлаяллыкъ
болур? - деп соргъангымдан сора:
- Холамханланы Хуштта толуракъ,
теренирек да айтыр эди. Ол айтханлай,
Мокъаланы Нухтар билгенлей, бир белгили затны хапарлайым. 1890 жылда
мукушлу жаш , Мокъаланы Бекир-Бий,
айлана келип, Шхалукъада Кёчменланы
Шамайылда къонакълыкъта къалып, аны
атасыны къарындашы Солтанны къызын
кёрюп, юйюне алай къайтханды.
кёрмегенди. Ма алайда, арабча жазып,
къагъытны къоюп, къызны уа ат боюнуна
алып, Малкъаргъа келгенди. «Бекир-Бий,
бу уа къайсы эгечингди? » - деп соргъанда:
«Бу мени бек сюйген къызды. Энди бизде
турлукъду. Атам Чичиуанны келиниди», дегенинде, лакъырдачы, жырчы да Бекирге кюлалмагъандыла. «Тейри, алай да бо­
лур», - деп, ийнанып къалгъандыла.
- Хушттаны уа Кёчменлагъа не кары
барды? - деп, ийнаннгысыз сорсам:
- Холамханланы Хуштта уа Кёчменланы Жижиуню къызындан туугъан эди.
Беш къарындашны жангнгыз эгечи Сууа
Иссадан да гитчерек эди. Ботанай блаШауай туугъан лай, аналары ёлюп, аталары
экинчи къатын алгъанда, Ботанай къатын
аллыкъ болгъанды. Маске, Акка, Къойчу
эм эгечлери Сууа Жижиуню экинчи къатыныны сабийлери эдиле. Аланы маллары
Сурхда эдиле.
Шыкъыны башы бла аууп, танг кесек
баргъандан сора, Сурх деген жерге чыгъаса. Анда мен сабий заманымда Шауаланы
Таучу бла маллагъа къараучу эдим. Ол ман­
гнга бизни тукъумну юсюнден адам ийнаналмазча хапарла айтыучу эди. Сёз ючюн,
Ж ижиуню адамлыгъыны, ариулугъуну,
къарыууну юсюнден айтханларын бюгюн
да унутмагъанма. Кёчменланы жашлары,
къызлары да аланы эштип къалсала бек
сюеме.
- Ачан, аллай бир теренден къармап
айтырыкъ эсенг, атанг Харунну жашларыны туудукъларын эсхе сала бар. Бизни
хапарыбызгъа тынгнгыларыкъла аладыла, - деп, мен ангнга къулакъ салдым.
- Тамата къарындашым Ахмат аскерге
кетип, о л андан къайтмай къалгъанды.
Аны къатыны, Шауаланы Къазийни къы­
зы, Марзият эди. Сурат, Ауалият, Фати­
мат деген къызлары эм Кажок атлы жашы
бардыла.
Мухамматны юй бийчеси уа Шауаланы
Темирни къызы Шама эди. Мухамматны
Махти, Мыстафа деген жашлары юйюрлю,
юйдегили болгъандыла. Махтини, Мыстафаны да Расул, Тахир, Алийдар деген жаш­
лары, Ханипа деген къызы бардыла.
Атабыз Харун, Кязим хажиден аз таматаракъ киши, дин иеси адам, кюнден бол­
маса да, ыйыкъдан бир жолугъуп, хажиге
ушакъ нёгерлик этип, алай жашагъанды.
Кязим да бизге айдан бир келип, Харунну
атасы Иса хажи бла к енгнгешип, кече да
къалып кетиучю эди. Бекки хаж и Мек­
кагъа барып къайтхандан сора, Иса да кеси
жангнгыз лай хаж къылыргъа атланады.
Къызны аты Къыды болгъанды,
Башы акъыл дан толгъанды,
Ашап башлагъынчы соргъанды,
Чепкен сокъса, арымагъанды,
Чакъырмай, къонакъкъа бармагъанды,
Чагъыдыйгъа жер салалгъанды,
Жолоучуну ызындан чыгъып къарагъанды,
Акъылына кёре ат атагъанды,
Балыкъ суудан шорпа алгъанды,
Къазансызлай суу мажаргъанды,
Къонакъкъа жомакъ айталгъанды,
Баргъанны сюйюп къоймагъанды,
- деп, элде къызны юсюнден айта, бир
жылдан Ш халукъагъа дагъыда келген­
ди. Къыдыны гаммешле сауа тургъанын
кёрюп, узун чачыны къымылдагъанындан
эсе да, аны белини иничкелигине сейирсиннгенди.
Сауулгъан сютню алып, къыз бла бир­
ге юйге киргенди. Атасы Солтанны анда
332
Анда кёрген сейирликлерин айтып да бошагъынчы, Кязимни Меккагъа хазырлайдыла. Ол жыл окъуна, кюз артында,
Иса-хажи бла бирге Кязим ислам жолуна
экинчи кере кетедиле. Кёчменлары маллы,
мюлклю болмасала эди, Ботанай жашын,
Иса хажини, Меккагъа экинчи кере жиберирге амал тапмазлыгъы баянды.
Бу жол, мени аппам, жылгъа жууукъ
заманны туруп, Кязим бла бирге алай къай­
тып келеди.
Жолда келе, Кязим хажи Иса хажиге
назму тагъып къойгъанды. Аны бир кесеги
буду:
келгенди. Кязимни атасы Бекки хажи бла
тенг Меккагъа барып къайтхан Иса-хажи,
къуранны ариу ауаз бла окъугъаны ючюн,
аны къууанч, буш уу болгъан жерл еде
сыйлап, намысын кётюрюп, айтхан сёзюне ийнанып, оноугъа чакъырып, Тёреде
сёзюне тынгнгылагъандыла. Андан сора,
эки жылдан, алтмыш бешжыллыкъ Иса
Аллахны сыйлы юйюне ючюнчю кере ба­
рыргъа эсине тюшхенин Бекки-хажини
атасы Жашаргъа айтханда, ол, жюзжыллыкъ киши да, аны жолундан тыяргъа базынмай: «Иса хажи алай оюмлагъан эсе,
аны тыяр къарыу бизде ж ок ъ ту», - деп
жуу апл агъанды.
Ючюнчю кере, хаж къылыргъа къолундан, кючюнден да келген Иса-хажи анда
ёлюп, жерин тапханды. Женнетли болсун,
аны къабыры Меккадады.
- Аммин Аллах! Болсун женнетли Иса
хажи, саулай тукъумугъуз да унутмасын
аны, огъурлу сыфатын эсте тутсун! Мен
аны, сен айтхан хапаргъа кёре, къарыуу,
адамлыгъы, этимлилиги да болгъан сунуп
къойдум. Аллай инсанлыгъы болгъан кишими эди ол, огъесе мен жангылгъанмы
этеме?
- Акъылыма келгенни угъай, атамдан
эшткенимча, мен сагъыннган Хуштта айтыучулай хапарладым сангнга. Иса хажи
узун, бёкем, сыфатлы, къарыуу, акъылы
да болгъан адам эди. Аны кесине кёре къа­
рыуу болмаса, акъсакъ Кязимни Меккагъа
элтиргеми базынырыкъ эди? Атам Харун­
ну анасы, мени ыннам - Бийчоккуланы
Туппукъ, кёркемли, эшиую, бичиую да
болгъан къыз, Исагъа эрге баргъанда:
«Иса, чынар терек кибик, атлагъаны сай­
ын ш ууулдай, Бийчоккуланы къызына
ушайды», - дегендиле. Туппугъ а, тепсеую,
ийнары бла къарагъанланы булжутхан,
сукъланчлы къыз, адамгъа тёгерек сёзле
бла сёлешип (описательно) болгъанды.
- Узакъгъа кетип къалгъынчы, «Тёге­
рек сёз» дегенингнги ангнгылата бар.
- А-а-а, «Тёгерек сёзнюмю» билмейсе!
Да сен жолукъмагъан адам къалмагъанча
айтаса, аны уа къалай эштмегенсе?
- Оллахий, аллай сёзню сагъыннганнга
жолукъмагъанма.
- «Тёгерек сёз» - ол оюнду, адамны
акъылын, эсин ёнчелеген оюн. Бёлек адам
жыйылгъан жерде, жашла, къызла да болсунла, биреулен «Тёгерек сёз» оюнну башларгъа боллукъту. Сёз ючюн, мен «алма»,
«кертме», «турма», «хурма» дегенча сёзлени тизе эсем, ол сёзледе ортаны тутхан
таууш «м» болады. «Тёгерек сёзлю» оюнну
Иса хажи айтханды: «Меккагъа биз барайыкъ,
Мухаммат байгъамбаргъа салауатла
салайыкъ.
Уллу Аллахны жолунда тазаланып
къалайыкъ,
Жолукъсакъ, хар муслимге, тюз ниеттен
къарайыкъ».
Жолугъуп муслимлеге, саламлаша
баргъанбыз,
Аллах-Керим жолунда жаназыла
къылгъанбыз.
Иса хажи айтханды: «Биз Меккадан келебиз,
Жахиллени барына тюз шагъатлыкъ этербиз.
Ийнанмагъан болса да, Уллу Аллах кёреди,
Муслийманны барына шафауатын береди.
Адамла, уялмагъыз, сиз Меккагъа барыргъа,
Хутмучуну юйюнде сууаплыкъла алыргъа».
Иса хажи айтханды: «Биз Мисирге барайыкъ,