Асмаран - 29

бу халында ёссе - «ёссе» дегенимми тюз
ангнгылагъыз, ангнга алкъын жыйырма
эки жыл да толмагъанды, - кёплени жылатыр, кесини туугъан анасын сарнатханлай,
кёп аналаны, эгечлени тарыкътырыр...
Былайгъачыкъчы, Солтан, сени ким болгъанынгнгы кёрсюнле. (Солтан, эки инба-
Ол заманда жашланы аналары ортагъа чыгъадыла.
шы да энишге салынып, къоллары, бутлары да къалтырай, ортагъа чыгъады.) Ма
Оруслу тиишрыу. Мени эрим ичип, ба­
шын, аягъын да билмей, жашыны къайдагъысына да эс бурмай тургъанлы, юч
жыл болады. Амалыгъыз бар эсе, муну да
тюртюп къоймай, кесигизни адамыгъызныча, къолгъа алыгъыз... (Ол жылайды,
сытылып жылайды.) Аны тыяр мени адамым жокъту. Мени кюнюм къарангнгыды.
Башымдан акъылым кеткенди, къалай
этеримми билмейме. Мындан гитче бир
къызым барды да, аны да къаны бузулупту. «Тукъум-чёкню» къачы бла тилейме,
болушугъуз. (Жылап, бир жанына турады,
кёрюгюз! Бу адам бизни тукъумну бетин
жойгъанды. (Солтан башын кёкюрегине
сугъупту, бети къызарыпты.) Ючеулен
болуп, республиканы белгили спортчусун
тюйгендиле. Ол жигитни кючю, къарыуу
артыкъ болмасалаэди, ангнга сугъулгъан
алты бычакъ жараны хар бири ёлтюрюрча,
ауур эдиле. Аны саулай къалгъанын бюгюн
сизге къууанып айтама!
Ауазла. Харам тулукъ! Тас боллукъ!
Аман къая юлюшлю боллукъ! Кесинг да
не узунса. Бизни жашауубузну бузгъанла
ма быллайладыла. Быланы артларын эти­
гиз: была бизни тынчлыгъыбызны къурутурухтула.
Байро. «Солтан» деген ариу атны тас
этип, кесин ким эсе да бир сунуп, кеси
кибик, анашачылагъа къош улуп, эки
къалтырайды.)
Ауазла. Байро! Аланы адам этерик сенсе. Къолунгдан ычхындырма. Ары-бери
ата кетерле да, энтта да бир палах тууар.
Аланы хаталарын биз алкъын билмейбиз,
теренден къармада, бил, адамла тизгинине
да къош.
203
Байро. Ол къадар ауурлукъну кётюраллыгъыммы бла къаллыгъыммы юсюнден,
тукъум таматаларыбыз бла сёлешип кёрейим да, толу сёзню андан сора айтырма...
(Ачы кючсюнеди.) Аландыланы Таусону
жашы Солтанны уа - Азретни, Мекени,
Ай-Солтанны, Асланны къолларына береме. Ол аланы къатларындан узакъ кетмез. (Солтан ёлген ёлю болупту, Муридин,
Огъурсузну къара къанын тёктюрген.
О-о-о-о, хо-хо-у-у, о-о-оту-у!
Жан-Болатны къара къапталы,
Аны сегиз къаты чалыу тюймеси.
Бир тюймеси кюмюш къатыш эшилип,
Экинчиси алтын шынжыр аякълы.
О-о-о, хо-хо-у-у, о-о-о-у-у!
Атлагъанда, жел этеди этеги,
Къапталына кёре къара кёнчеги.
Аны къызыл-ала ариу кёлеги,
Жан-Болатны аты чапхыч чагъыдый.
О-о-о, хо-хо-у-у, о-о-о-у-у!
Ой-й, атланайыкъ, биз а кетейик,
Биргебизге эл жаныуун элтейик.
Жол азыкъкъа тары къууут этейик.
Эрикмезге, чалыу къобуз берейик.
О-о-о, хо-хо-у-у, о-о-о-у-у1
Ой, атлан, атлан а, батыр Жан-Болат,
Тюп жолланы барыр эдик, унасанг.
Ол къурурукъ чибин болур, хане болур,
Баш жолланы барырбыз хо, болмасанг.
О-о-о, хо-хо-у-у, о-о-о-у-у!
Баш жолланы бара кетип, тохталла,
Атларына кишен салып къойдула.
Ай къарасы къара ташха жолукъсун,
Жолукъмаса, жол жанында сорукъсун.
О-о-о, хо-хо-у-у, о-о-о-у-у!
Жол узакъда тохтап, бир суу ичтиле,
Кетип бара, бир пелиуан кёрдюле.
Ай къарасы къара ташха жолукъту,
Жолукъту да, жол жанында сорукъту.
О-о-о, хо-хо-у-у, о-о-о-уу
Александр да андан аламат тюйюлдюле,
терлегенлери агъадыла.)
Ауазла. Быланы ары-бери эте да турмай,
энтта да бир башханы жанын къыйнагъынчы, жер башындан жокъ этип къояргъа
жарамаймыды?..
Байро. Адамла! Къол аязда «урходук
ташны» тютюнюнчыгъаргъан кишилени
жашлары! Биз, бирден къолгъа алсакъ,
былагъа ушагъанланы башларына акъылларын жыяллыкъбыз. Юйретиу иште
ашыгъышлыкъ да артта жарсыу туудурлукъту. Тюз ниетли адамла быллай бузукъбашладан онглу болургъа керектиле.
Айлели. Э-э, жаш , ол бизни аман сени
сёзюнге бойсунурму дейсе?..
Байро. Келин, аны ючюн энди сен жюрегингнги къыйнама. Солтан энди биз айт­
хан сёзден тайса, ма бу тилимми кестирип
атарма. Аландылары, терс атлагъан бир
жашларын тыялмасала, кеслерин адамла
сунуп турурламы? (Теренден кючсюнеди.)
Адамла! Бёрк тюбюнде ёсхен кишилени
жашлары! Сиз Аландыланы «Тукъумчёгюнде» айтылгъан сёзлени эшттигиз.
Тукъумла, жыл сайын жыйылып, оноу
этип, ол оноуларын а «Уллу Голлуда» билдирип болгъандыла. Голлулада уа адам
ёлтюргенлени, уручуланы, адам урлагъанланы хутмуларын этип, амалы болгъан
къадар бир, ажаш хан инсанланы дуния
жашаууна къайтарып тургъандыла. Биз­
ни ахшы тёрелерибиз унутулмагъанлай,
халкъкъа къуллукъ этерге керекдиле.
«Тукъум-чёгюбюзню» билгенибизча бардырыргъа кюрештик. Аламей, энди ЖанБолат батырны жырын айтчы ахырында!
Аны бла, ишибизни бошайыкъ. Келир жыл
«тукъум-чёгюбюзге» къууанч бла жолугъайыкъ!
Байро. Аланла! «Жырны айта билип,
айтмагъан сунуп, кёлюгюзге тийип кетмесин. Мен эткен алгъышла, айлана ке­
лип, сизден башхагъа жетмесинле!» - деп,
халкъ ариу сёзюн хар заманда да алай бошагъанды. Бизни айтырыгъыбыз да ма
олду. Келир жыл биз энтта да «тукъумчёкге» ма былайда жыйыллыкъбыз да,
сизни анда сау-саламат кёрейим. Бизден
тап бардыраллыкъ эселе, быллай оюнланы
энди бирси тукъум л агъа берейим. Ахшы
жолгъа, кёп малгъа! Дуниябыз жарыкъ
болсун, токъ болсун, Къыралыбыз энди
аманлыкътан кери болсун.
(Ахыры )
Аламей. (Ашыкъмай, бир кесек ёре сюе­
леди, сора,Дых-Тау жанына къарап, жырлайды.)
Ж ырла Тетиуланы М ухажир бла
(1964 ж .) Ачабайланы Жамал айтханлай,
жазылгъандыла. Арттаракъ, айлана кетип,
ала, «Ол жырла», МокъаЗан-Туудунукъула
болгъанларын тохташтыргъанма.
Ой атлан, атлан а, батыр Жан-Болат!
Атланнганда, ат арбала жектирген,
Урушханда, уллу тюзле тептирген,
(Т.Д.)
204
ШИММАХАТ-КЪАДИ
Къылчаланы Мухаммат Уллу Ата журт
уруш ха къатышхан таулуладан бириди. Андан сау-саламат къайтханды. «Ол
азды» - дегенча, къадар ангнга, башха таулулагъача, кёчкюнчюлюкню къыйынлыгъын да сынатханды. Азиядан къайтхандан
сора, кёп жылланы бухгалтерлик эткенди.
Коммунистлени къан къайнатхан заманларында, жашыртын Къуран окъуп, Аллах­
ны жо лунда барыргъа кюрешхенди.
Женнетли болсун, бу хапарны тилибизге
кёчюрюп къойгъан Мухаммат, динибизни
бу халда ёсе барлыгъын билалмагъан эсе
да, Хусейинни хапары, эртте-кеч болсада,
адамланы кёллерине жол табарыгъын ангнгылагъан болур эди.
Къарачай, малкъар, къумукъ, татар,
къарайым тиллени жууукълукълары н
сакълай, «айтханд», «къойгъанд», «сонг»,
«бакъ» дегенча эрттегили сёзле бла сёз тутушла, хапарны тынч, эригиусюз окъургъа
онг бергендиле. Ол а Мухамматны жырдан,
жомакътан, назму тагъыудан да уллу ангнгылауу болгъанына шагъатлыкъ этеди.
Сарынны Ш иммахат-къади жазгъанын
тохташтыргъанбыз. Дагъстанда Эрфен элде
жашагъанды ол.
«Бисмиллах бла баш л ап,
Бу сёзлени мен жаздым.
Хусейинни хапарын
Эзиги бла тиздим»,
- деп, Шиммахат-Къади бизни Фурат (Еврат) сууну къатында болгъан уллу къаугъагъа тынгнгылатып баш лайды.
Окъуп, ахырына чыгъып кеткинчи, жыларыгъынг да келе, айырылалмайса.
Алф кибик, батыр-Хусейинни адамлыгъын, аны диннге, Аллахха берилгенлигин назмучу тийишли сёзле бла суратлайды.
Дастанда къыркътан артыкъ адамны сыфатлары, акъыл лары, адамлыкълары, бир
бирлерини уа адамсызлыкълары окъуна
эсте къалырча суратланнгандыла.
Бу затха, назму халда жазылгъан зикирге (юч мингден артыкъ сырыу болады)
«дуудар, поэма» дерге боллукъту.
Дастанны (эрфен) къумукъ тилден
Къылчаланы Барисни жашы Мухаммат
кёчюргенди. Ол аны бешжыллыкъ къыйыныды. Къол жазманы бизге Къылчаланы
Мухаммат бергенди.
АЛИЙ-ХАЛИФНИ ЖАШЫ ХУСЕЙИННИ САРЫНЫ
•к к к
Бисмиллах бла башлап,
Бу сёзлени мен жаздым,
Хусейинни хапарын
Эзиги бла тиздим.
Хасукта Хусейиннге
Кёп хурметле да болгъан.
А хл усу23бла элтип,
Арбазында сакълагъан.
Жюреклеге балхамды,
Кёргенлеге палахны,
Окъуп туруп, эштсин
Хапарын Керболаны.
Бу кюйледе тапбурлу,24
Бираз заманла кетип.
Мугъабия ауругъан,
Ёлмеге заман жетип.
Айтайым, тынгнгылагъыз,
Хусейинни хапарын.
Ахлусуну, дунияда,
Кёрген къыйын л ыкъларын.
Сонг уланы Язитни:
«Муна кел, - деп чакъыргъан.
Айтхан: - Сенсе менден сонг
Халифалыкъ болалгъан.
(«Я, Аллаху, я, Аллах! Хусейиннге сен
болуш!» - деп, хар тёрт сырыдан сора, эжиу
этилип барады).
Зулмуну кери урурса,
Адыллагъа ахшы бол.
Хусейиннге да бар да,
Ахлубиятха 25къошул, -
***
Зулмуну кери ургъан,
Ады л низам жюрюткен,
Расулну ахлусуна
Кёп ахшылыкъла эткен.
23 Язит.
24 Тапбурлу - бир халда.
25Ахлубият - жамауат.
205
Быллай осуят этип,
Мугъабия ёлген сонг,
Язит тахтагъа олтуруп,
Хан-халифа болгъан сонг.
Язитни зулмулары
Белгили болгъан халкъта.
Бары ахлу жыйылып,
Уллу-гитче ойлашхан.
«Хусейин халифти», - деп,
Барысы да жарашхан.
Язит зулмулар эткен,
Фасыт ишле жюрюткен.
Сылтаусуз адам жоюп,
Къанларын да кёп тёккен.
Хусейиннге ант этип,
Бу жыйылып тургъанла,
Ишни халын билдирип,
Кёп къагъызла жаздыла.
Аракъы, чагъыр ичкен,
Эсирген, зыйна эткен.
Аман л ыкъ л аны къоймайын,
Муратына да жеткен.
Жюз кере къагъыз келген
Хусейиннге Куфадан:
«Кел да бизге, халиф бол,
Чыкъ, жюрю, - деп, - Маккадан».
Атасы этип кеткен
Осуятны тутмагъан.
Жууугъуна, тенгнгине
Тюз кёзден къарамагъан.
Хусейин, къабыл этмей,
Жазып жууап жиберген:
«Халифалыкъ арыдыр
Ахыратымдан», - деген.
Хусейин шу Язиттен
Бир ахшылыкъ кёрмеген.
Ахлусуна тийишли
Садакъасын бермеген.
Чинг артта къагъыз келген,
Аллахны атын салып:
«Язитни зулмуларын
Сен тайдыр!»- деп, жарбалып.
Язитни зулмуларын
Болмагъан кётюрмеге,
Къыз къардашы Сакинатха
Баргъанды билдирмеге.
«Бизни тилегибизни
Къабыл этсенг - этерсен.
Этмесенг, къыямат кюн
Сен жууабын берирсен!»
«Эй, Сакинат, кетейик,
Маккагъа, Мадинагъа.
Язитни жулмусуна
Болмазма чыдамагъа!»
Шу заманда Хусейин
Аллахтан уллу уялгъан.
Атасы Мухамматны
Юмметин багъалагъан.
Чыгъып, шунда жюрюген,
Мадинагъа жетишкен
Иниси 26Мухаммадул
Халифагъа да тюшхен.
Хусейин, къабыл этип,
Къагъыз жазып билдирген.
Къагъыз бла Куфагъа
Муслимни да жиберген.
Язит ёзюне эткен
Зулмулукъла азабын
Мухамматха айтханды,
Къалдырмай барысын.
«Мен келгинчи сизге,
Муслим намаз къылдырыр.
Нугъман хакимигиздир,
Хукмуланы билдирир».
Мадинада тохтамай,
Макка шахаргъа кеткен.
Макканы ахлулары
Мынгнга кёп хурмет эткен.
Бу къагъызны да алып,
Муслим Куфагъа баргъан.
Куфаны ахлусуна
Шу къагъызны окъугъан.
Бу заман Макка халиф
Ибн Зубейир экен.
Хусейин келмекликке
Кёп сюйюнюп, той эткен.
Шатлыкъны захир 27эткен,
Кёп сюйюннген адам л ар.
Сонг Нугъманны Куфада
Хаким этип къойгъанлар.
Ариу ашап, тынч жашап,
Тура болгъан Маккада.
26 Ини - гитче къарындашы.
27 Захир - къууанч.
206
Айтхан: «Къадар Аллахтан
Киши болмаз къутулуп».
Хусейин, туруп барып,
Сакинатны жанына,
Къагъыз жазгъанын айтхан,
Сюйген къыз-къардашына:
Ажал кюн артха турмаз,
Такъыйкъа алышынмаз.
Къадаруллахтан къоркъуп,
Юйде турмагъа жарамаз.
«Энди биз баражакъбыз,
Барыбыз да Куфагъа,
Керек затланы алып.
Сен къара онгнгармагъа».
Хусейин юйде турса,
Къоркъуп къадаруллахтан.
Мени юмметим уялтыр
Къыямат кюн Аллахтан.
Сакинат шу хапарны
Сюймегенин билдирген:
«Мухарам ай кеткинчи
Сабыр эт, - деп, тилеген. -
Дагъыда жылай туруп,
Сакинат айтхан кирип:
«Абдуллахны жанындан
Хей бизни Макка шариф.
Уллу атам Мухаммат
Айтханды, деп, эшткенмен:
«Мухарамда тёгюлюр
Хусейинни къаны», - деп.
Эр къардашым Хусейин
Куфагъа бара тура.
Мен айтханны этмейин,
Жюрегимми жара тура».
Эр къардашым, Хусейин,
Бир къоркъуу салдынг магъа.
Къоркъама шу душман ладан,
Сарын салдырла магъа».
Абдуллах туруп баргъан,
Кёз жашлары да агъа.
Тилеген Хусейинден:
«Сен барма, - деп, - Куфагъа».
«Эй, Сакинат, къадаргъа
Ыразы бол магъа керек.
Ыразы болмагъан киши
Болур Аллахтан арек28.
Хусейин тынгнгыламагъан,
Чыкъкъан Маккадан жолгъа,
Жетмиш жети жан бла
Жетишхен Мадинагъа.
Сен Аллахха бойсун,
Ишни Аллахтан кёрюп.
Къадардан адам къутулмаз,
Сабырланып, сакъ туруп.
Хусейин улу халиф’а
Анасына баргъанды.
Тёшекте ауруп жатхан
Мухамматны тапханды.
Шу балчыкъны Жабраил
Келтирип мында салгъан.
Бу келген заманда
Къагъыз кибик акъ болгъан.
Мухаммат къарап, айтхан:
«Бу къатынла, бу жашла,
Бу не ишти, не хапар,
Бары да къардашла? »
Сени атанг Ахматха
Жабраил айтхан хакъ:
«Хусейинни ажалы
Шу топуракъта болажакъ».
Хусейин айтханды:
«Куфадан къагъыз келди.
Мени халиф этелле,
Барама мен Куфагъа!»
Хыйсап этип къарасанг,
Шунда аламатлыкъ бар.
Бу балчыкъ къызыл болуп,
Заман жетип, къан тамар».
Мухаммат кёп жылагъан:
«Барма, - деп, бек тилеген. Мени бла тур!» - деген,
Ангнга жууап бермеген.
Къызыл болуп кёргенде,
Сакинат шу балчыкъны,
Таууш этип жылагъан,
Билип къадар айтмакъны.
Сонг Мадинаны халкъы
Барысы да келгелле.
«Бизни бла мында тур,
Биз сакъларбыз, - дегелле. -
Хусейин ёрге тургъан,
Инш-Аллахийны окъуп,
28Арек - кери.
207
Сен бизни бийибизсе,
Сюйсенг - уруш, сюйсенг - ур.
Кёзюбюзге нюр болуп,
Ичибизге кел да тур.
Топуракъ тартып барама,
Магъа жазгъан ажалгъа. Мадинаны ахлусу
Жылай туруп къайтханла.
«Сен - Аллахха аманат,
Ахшы жолгъа!» - деп айтханла.
Халиф болургъа сюйсенг,
Биз халиф да этербиз.
Язит келип, дау этсе,
Сени ючюн жан берирбиз.
Х усейин Я зи т б ла уруш ургъа
барады
Куфаны гъаракъ29халкъы
Ышаннгылы тюйюлдю.
Сангнга эткен къахтыгъа
Адам тёзерге мукурду30.
Хусейинни хапары
Шу Язитке жетишхен.
Ол сагъат къагъыз жазып,
Найыбына билдирген.
Атанг, Аслан-Алийге,
Уллу агъанг Хасаннга
Тынгнгыламадынг, бармадынг,
Была тюйюл ыразы сангнга.
Куфаны жамауаты
Къагъызла да жиберген,
Хусейинден тилеген:
«Халиф бол бизге», - деген.
Нечик да турмай болсанг,
Шунда бармай, бийибиз,
Сен бизге изну бер,
Сени блан кетербиз».
«Хусейин жолгъа чыкъкъан,
Бармагъа деп Куфагъа.
Бизни тахтан тайдырып,
Ёзю халиф болмагъа.
Ёзю блан кетмеге,
Хусейин изну бермеген.
«Сау болугъуз, къайтыгъыз,
Келмегиз», - деп тилеген.
Аскер блан аллына чыкъ,
Буюрама мен сангнга.
Хусейинни башын кесип,
Терк жиберигиз мангнга».
Мухарамны тёрт кюнюн
Мадинада жиберип,
Бешинчи кюн Раузагъа
Зыяратха да кирип.
Ибн Зият Язитни
Къагъызына къарагъан.
Аскерни да онгнгарып,
Ал л ын Куфагъа бургъан.
К ёктен Х усейиннге болуш ургъа
м ёлекле тю ш хендиле
Куфаны ахлусуна да
Уллу къоркъуула салгъан:
«Хусейиннге сиз эткен
Антны бузугъуз», -деген.
Жетмиш жети жан бла
Хусейин мынип жюрюген.
Кёктен мёлекле келип,
Тюшюп, аллына жеткен.
Шу кюн эрле да болуп,
Ант къагъызны бузгъанла,
Ибн Зияттан къоркъуп,
Ахшы ишни ойгъанла.
- Аллах бизни жиберди,
Сангнга кёмек этмеге,
Сен баргъан Куфагъа
Сени блан кетмеге.
Мынафыкъ 32Ибн Зият
Кёп адамын жиберген.
«Теркирек ёлтюрюгюз
Муслимни», - деп билдирген.
Хусейин былай айтхан:
- Сизге хаж ат31тюйюлмен.
Бир Аллахтан ёзгеден,
Ёзюме кёмек тилемен.
Этеклерин да чалып,
Билек лерин бюйюрюп,
Муслим шу адамлагъа чапхан,
Къылычын да суууруп.
Мангнга киши дау этмез,
Мен да бармайма даугъа.
29 Гъаракъ - жарты дин.
30 М укур - хорлукъ.
31 Хажат - ыразы.
32 Мынафыкъ - Аллахха ийнанмагъан.
208
Халтаерин 33 ёлтюрген,
Шулардан къанын алгъан,
Сонг ёзюн да ёлтюртюп,
Былайда шейит болгъан.
Х усейин Ф уратн ы ж агъ асы н а
келгенди
Сегидин Хусейин
Мадинадан жюрюген.
Фуратны жагъасында
Бир журтха келип кирген.
И бн З и я т Х усейин б л а уруш ургъа
ч ы гъады
Бу журтну ахлусуна:
«Бу не жерди? » - деп соргъан.
«Кербола», - деп айтханда,
Хусейин тохтап къалгъан.
Сонг Зият Хусейинни
Жолун кесерге баргъан,
Мынафыкълардан жыйып,
Уллу аскер къурагъан.
Хусейин эслегенди,
Бу жерден балчыкъ алып,
Кесиникин да чыгъарып,
Къарагъанды бек жарсып.
Куфаны къуллуятларына34
Къагъыз ла айландыргъан,
Журтланы адамларына
Ачы-ачы къычыргъан:
Эки да балчыкъны тюз
Ийиси бир болгъанды.
Шу топуракъта къабыры
Болмакъны ангнгылагъанды.
«Хусейинни башын кесип,
Ким алып келсе мангнга,
Он жыл найып35 этерме
Шу кишини Уруягъа» 36.
Секирип аттан тюшюп,
Сёлешхенди: «Адамла!
Шу жерде мен ёллюкме,
Халым билинди мангнга».
Сагъытны уланы Омар Мен кесерме деп тургъан.
Атасы женнет ахлусу,
Уланын Аллах ургъан.
Ёзюню ахлусуна
Эткен кёп насийхатла.
«Чархыбыздан чыкъмазла
Шу жерде керти жолла,
Жети минг аскер блан
Талапсыз 37Омар чыкъкъан.
Хусейинни Фурат38 деген
Сууда жо лунда къыркъкъан.
Бизни батыр уланла
Бу жерде къаллыкътыла.
Къолу, аягъы къысхала
Мында жесир болурла.
Ажашхан ибн Хашим,
Шаммар ибн Лаууш Экиси да чыкъгъанла,
Эттиле уллу таууш.
Сакъал, къашым кесилип,
Мында алырла жаныммы,
Къой кибик, мени жыгъып,
Томурурла башыммы»
Мынафыкъланы башчысы
Хал тан - озуп ажашхан,
Минг атлыгъа ал болуп,
Ибн-Рабиягъа баргъан.
Къатынлагъа, жашлагъа
Чатырла къурагъандыла.
Чатырланы айланасын
Ёзлери алып тохтагъандыла.
Хурурдан туугъан Хажар
Эки минг атлы блан
Мынип чыкъкъан, жюрюген
Быланы арты блан.
Хусейин, кирип чатыргъа,
Сёлешхен Фатиматха,
Умулкюлсюм, Оркъуятха,
Сакинатха, Асиятха.
33 Халт аер - аскер башчы.
34 К ъуллуят ла - къулла.
35 Найып - башчы
36 Уруя - бёлек эл, шахар.
37 Талапсыз - ангылаусуз, огъурсуз.
38 Фурат - Евфрат.
14 Заказ № 131
«Мени къыз къардашларым,
Файгъамбарны къызлары!
Мен ёлгенде, чыкъмасын
Шуланы ауаз лары.
209
Бетигизни жыртмагъыз,
Тизгинигизни бузмагъыз.
Аллахыгъызгъа ассы
Мени ючюн болмагъыз».
«Къуллугъаламны 39 бийи,
Файхамбарны ахлусу,
Фатимат, Зухураны
Сыйлы болгъан наснусу 40.
Къатынла жылагъанла,
Уллу таууш л ар этип.
«Нек эттире турасыз
Бизге былайда айып?
Аллахны къадарына
Керти ыразы болугъуз.
Атабыз Мухамматны
Сюннетинде 41 туругъуз.
Сен ёлюп, биз дунияны
Не ючюн кёрюп турайыкъ?!
Аяулу юй ахлунга
Не бет блан къарайыкъ?
Аллах ючюн дуйнада
Чархын къыйнап, жан къыйгъан,
Бу хасанда42сукалсыз,
Женнетлеге жол салгъан.
Бу акъ чачларынга
Жазыкъсынып ким къарар?
Къыйын, тынч кюнюбюзде,
Жарсып, бизни ким сурар?»
Биз кёрген къыйынлыкъла,
Бизге келген рахматла,
Къыямат кюн болажакъ
Бизге уллу нагъматла».
Хусейин айтты туруп,
Сауутларын да тагъып,
Къаршы жууукъкъа келип,
Аскерни аллына чыгъып:
Ибн Зият-мынафыкъ Ётюрюк динни тутхан:
«Не эте турасыз?» - деп,
Омаргъа къагъыз жазгъан:
Къылычын да суууруп,
Хусейин къыргъа чыкъкъан.
Аскерлеге да багъып,
Къылычына тыяннган.
«Не ючюн дау43 этмейсиз?
Хусейинни ёлтюрмейсиз,
Башын да кесип, магъа
Терк неге жибермейсиз?» -
Айтхан: «Хейлер! Кимме мен?
Билмеймисиз мени сиз?
Не гюнахыммы билип,
Халал къаныммы тёгесиз? »
Омар туруп, аскерни
Аллында бакъыргъан.
Шу кюн мухарам айны
Алтынчы кюню болгъан.
Шулар айтхан: «Биз сени
Ким эсенг да билмейбиз,
Билсек да, амалыбыз жокъ,
Биз сени ёлтюребиз».
Х усейин уруш ха ч ы к ъ ты
Хусейин атха мыннген,
Сауутларын да тагъып,
Бычагъын да суууруп,
Чапханды аскерге, багъып.
Сора Хусейин бурулуп,
Къайтып чатыргъа кирген.
Мынафыкъланы сёзюн
Ахлусуна билдирген.
Къозу сюрюуге кирген,
Бёрю эткен ишни этип,
Жангнгыз кеси Хусейин
Шу аскерни седиреткен.
Жюрекле да тар заман,
Суусапдан халы биткен,
Ол заманда къатынла
Жылап, тауушла эткен.
Душман л а муну кёрген,
Аскерге жангнгыз кирген,
Аты чыкъкъан Алийни
Жашы болгъанын билген.
«Кёп сюйюннген юй ахлум!
Азиз къыз-къардашларым,
Чинг тарыхлы кюнюмде
Болдугъуз жолдашларым.
39 Къуллугъалам - дуния.
40 Н аснусу - жууукълары.
41 Сюннет - буйрукъ.
42 Х асан - ариулукъ.
43 Д ау - уруш, тюйюш, жыртыш.
Алкъын заман болмагъан
Сиз мангнга жыламагъа.
Сизге сёзле айтайым,
Ахшы тынгнгылагъыз магъа.
210
Хусейин къылыч уруп,
Минг аскерчини къырып,
Ахлуларына къайтхан,
Тили уусаптан жанып.
Сонг Хусейин аскерни
Ичине чабып кирген,
Бир минг бешжюз атлыны
Жыгъып, барын ёлтюрген.
Сонг уланланы бири,
Чыгъып буларгъа чапхан,
Кёп аскерни да къырып,
Ёзю да шейит болгъан.
Шаммар туруп къычыргъан:
«Жангнгыз да бир кишини
Арагъызгъа алалмайсыз!
Къалайды муну иши? »
Сонг Хусейин дагъыда
Чыгъып, чапхан оларгъа.
Олар да, быларгъа чабып,
Ж ууукъ келген чатыргъа.
Сонг аскерле барысы да
Хусейиннге чапхандыла.
Мынафыкъла жыйылып,
Аны арагъа алгъандыла.
Хусейин бу урушта
Бешжюз киши ёлтюрген.
Сонг Хусейиннге багъып,
Олардан биреу келген.
Хусейин, тёртаякъкъа минип,
Къылыч ургъан, талгъынчы,
Къыргъан Шаммарны аскерин,
Хар жерде бири къалгъынчы.
Айтхан: «Бийим, Хусейин!
Хурур улу Хаджарма.
Сени ючюн мен бюгюн
Азиз жаныммы къоярма».
Сонг къылычын къоюп,
Къоллары бла тутуп,
Экеуню бирге сызып,
Ёлтюре болгъан уруп.
Къайтып барып, дау эткен,
Кёп адамларын да къырып,
Ёзю да шейит болгъан,
Хусейин ючюн жан берип.
Сонг Хусейин уусаптан
Жанып, халы биткенди.
«Уссаптан ёлесе», - деп,
Къатыны да айтханы.
Хурур уланын кёрюп,
Аллахха махтау эткен:
«Уланым шейит болгъан,
Хусейин ючюн жан берген!».
14*
Х усейинни кичи к ъ ар ы н д аш ы А басны
К ерболада уруш ханы
Хурур, уланын кёрюп,
Айтхан: «Хусейин, бийим!
Сен изну бер мангнга,
Мен да аныча ёлейим».
Айтхан Хусейин Абасха:
«Мени аяулу къардашым,
Бар да, бир аз суу келтир,
Жеткенимми уруп къаплайым».
Хусейин изну берген,
Хурур къазаууат эткен.
Уланы Хаджар бла
Бирге жаннетке кеткен.
«Барайым», - деп жууап берип,
Абас аллына келген:
«Мени жаным Хусейиннге
Къурман», - деп, атха мыннген.
Хурурну къара аркъасы
Чанчылгъан окътан толгъан.
Кирпини юсюндеги
Тегенек кибик болгъан.
Аскер чыгъып, Абасны
Ал л ын алып тохтагъан.
Аскер эки бёлюнюп,
Абас Фуратха баргъан.
Сонг душманла Хурурну
Башын кесип алгъанла,
Келтирип Хусейиннге
Шу башны ташлагъанла.
Абас атындан тюшюп,
Шу Фураттан суу ичкен.
Хусейиннге суу ала,
Гыбытны ауузун ачхан.
Хусейин башны алып,
Къанын сылап, сыйпагъан.
Айтхан: «Сангнга бу атны
Нечик билип атагъан».
«Суу алыргъа къоймабыз!» - деп,
Аскер юсюне келген.
Булар бла дау этмей,
Абас атына миннген.
211
Абас мында дау этип,
Экеулерин ёлтюрген,
Шу майданда жыгъылып,
Къан ырхыла тёктюрген.
Марит малгъун, къоркъкъан,
Сыфаты аман кеткен.
Тюртюп Абас Маритни,
Тёнгнгеретип тюшюрген.
Марит деген бир душман,
Аскерге Абас салгъан
Халгъа къарап, бир жерде
Тохтап, кёрюп тургъан.
Семизлигинден Марит
Туруп онгнгаралмагъан.
Шаммар кёрюп, аскерге
Къычырып, къууугъун салгъан.
Хабашлыда бир улан,
Кёк ахшы аты блан,
Атына да минип бу,
Жел кибик, келе болгъан.
Аскерге ачыуланып,
Уллу бедишле эткен,
Абас бла демлеширге
Айырылып ёзю кеткен.
Марит кёрюп, къычыргъан:
«Атны мангнга келтир! - деп,
Атны да мангнга берип,
Сен Абасны ёлтюр!» - деп.
Кюбе, такъыя44 кийип,
Аллай атха да мынип,
Марит чыгъып, сёлешхен,
Абасха жууукъ келип:
Абас, келмеге къоюп,
Уруп, аттан тюшюрген.
Ёзюню атын къоюп,
Шуну атына миннген.
«Эй, жаш, бизни бла демлешме,
Сауутларынгнгы тай дыр,
Сени жашлыгъынг ючюн,
Сангнга хурмет этеллер».
Абас, къамичи уруп,
Шу атын тебиндирген.
Аскерни эки бёлюп,
Жан-Хусейиннге келген.
«Жаш эсем да, жюрегим - къаты,
Мен сангнга жазыкъсынмам.
Ёзгеле къойгъан сени,
Ала кибик мен къоймам, - деп.
Сонг аскерле хар къайдан,
Хусейиннге жюрюген.
Шу арада Маритни
Абас барып ёлтюрген.
Абас айтхан: - Эй, душман!
Керти, мен алкъын жашман.
Файдасыз сёзлени айтып,
Этмезсе мени фашман 45.
Муну башын да кесип,
Абас аскерге чапхан.
Кёп мынафыкъны къырып,
Юй ахлусуна къайтхан.
Файдасыз сёзле айтып,
Мангнга ауузунгнгу ачасан.
Хурметли жерни сюрюп,
Аман урлукъ чачасан.
Къатынына, жашына
Абас сёйлей кёрюннген.
«Терк-терк бол, Абас!» - деген
Бир таууш эшткен экен.
Мени гитчеге тергеп,
Аузунга женгнгил алма.
«Бу а мангнга не этер?» - деп,
Бирда парахат болма.
«Лаппакъ!» - деп, жууап берип,
Атына мынип чапхан,
Жап-жангнгыз Хусейинни
Уруш эте туруп тапхан.
Сен эштмегенмесен,
Алий атам болгъанын?
Аталаны бетлерин
Уланла сакъларларын?!»
Хусейин бла бирча
Абас мында дау эткен.
Абасны онг билегин
Зарарат да уруп кескен.
Марит Абасха чапхан,
Жууукъ келмеге къойгъан.
Абас сюнгнгюсюн тутуп,
Тартып, чыгъарып алгъан.
Билеги кесилгенликке,
Халы алышынмагъан.
Солакъай къолу блан
Кёп адамны къыралгъан.
44 Кюбе такъыя - темир бёрк.
45 Фашман - хайран.
212
Сонг келген бир мынафыкъ,
Аты Абдуллах экен,
Ол да кесип ташлагъан,
Абасны сол билегин.
Фатимат-бийчеден тапхан,
Арслан-Алийден туугъан.
Мухаммат байхамбарны
Кёзюню нюрю болгъан.
Сонг Хусейин Абасны
Сюегенди кётюрюп,
Ахлусуна келтирди,
Кёп адамны ёлтюрюп.
Хусейин къалгъан жангнгыз,
Къарындашлары къырылып.
Мынафыкъла чархына
Онгсуз жарала салып.
Бири сарнап, бири тынгнгылап,
Мынгнга кёп жылагъан л ар.
Сонг жылауну да къоюп,
Туруп, намаз къылгъанлар.
Халына къарап, айтты:
«Мангнга Язит жеттирди.
Къарындашым былайда
Мени ючюн жан берди».
Аллахха махтау бла
Хусейин тангнга чыкъкъан.
Эртен Абасны анасы
Эскерип кёп жылагъан.
Къарагъан, сёлешмеге,
Хеч46эр киши тапмагъан.
Сонг, башын да кётюрюп,
Къатынлагъа къарагъан.
Сонг Хусейин дау эткен,
Чыгъып, душманла бла.
«Бир Аллахтан башха
Болушлукъ жокъ деп, - мангнга».
Къолларын да кётюрюп,
Жарбалып дууа тутхан.
Хусейин кёп жылагъан,
Кёлюнден да зикир эткен.
Артта была бары да,
Чыгъып къазауат эткен.
Хусейинден къалгъанлары
Бары да къалмай биткен.
Жарлы жаны чархындан
Айырылмакъны сезгенди.
Бир гитче улан жашын
Кёзю кёрюрге сюйгенди.
Бары да шейит болуп,
Хусейин кеси къалгъан.
Адам лары жыйылып,
Тамашагъа къарагъан!
Къыз къардашы Зайнафха
Айтхан: «Жашны кётюр, - деп,
Бюгюнден сора кёрюшмек,
Жюрек сёзюме жара», - деп.
Къучагъында жаш блан
Хусейин чыкъкъан къыргъа.
«Эй, адамлар!» - деп Хусейин,
Къычыргъан душманларгъа.
Фатимат-бийчеден туугъан,
Мени къыз къардашларым,
Кёп сюйюннген юй бийчем,
Ахырат жолдашларым,
«Шу жаш уусапдан кюйюп,
Жанып барады ичи.
Мынгнга ичерге суу берлик
Жокъмуду бир киши? »
Артта сизни кёрмем мен,
Сизге туура къарайым,
Жюрек сырыммы айтыргъа
Къатыгъызгъа барайым.
Бир мынафыкъ садахын
Хусейиннге буруп атхан:
Огъу келип жашчыкъны
Кёкюрегине батхан.
Атабыз Хабийбуллах
Мангнга тюшюмде келди.
Дуниядан кетеримми
Айтып мангнга билдирди.
Сонг Хусейин къарагъан,
Къучагъында жаш ёлген.
Ёлген жашны келтирип,
Умулкюлсюмге берген.
Анам, Фатимат, келди:
«Сени сагъыннганма, - деп, Женнетни къафылары 47
Сени ючюн ачыкъ», - деп.
Умулкюлсюм Хусейинден
Жашны къолуна алгъан.
Араларына салып,
Барысы да жылагъан.
46 Хеч - бир.
47 Къафылары - эшиклери.
213
«Кёпге къалмай, терк кел», - деп,
Осуят да эттиле.
Мангнга быллайла айтып,
Къойдула да кеттиле.
Тюш болгъунчу, дау эткен,
Мынафыкъланы къыргъан.
Кёп жаралары бла
Хусейин уусаптан жаннган.
Тюгел заман жеткенди,