Асмаран - 16

«Ангнга уа сёз табал майма», - деп уручу
даулашыуну къоюп, Хабаздан Нарсанагъа
баргъан жол ну ишлерге къатышханды. Ол
жолну уа Ахыя-эфенди кесини мюлкюн,
акъчасын берип ишлеткенди. Жюзден ар­
тыкъ адам эки жылны ичинде жолну биттирип, арбала, атлыла жюрюрча эталгъандыла. Эки жылны Ахыяны айтханын этип
айланнган уручу: «Ахыя эфенди кибик
адамла кёп болсала эди, дунияда тюз люк
болур эди», - дегенди. Ахыя эфендини Хабазда, Нарсанада юйлерин да сыйырып, ку­
лак этип, коммунистле Ташкентке сюргендиле. Ол ахшы адам анда ёлгенди (1942 ж).
- Сау бол, Мусрат. Аны мен эштмеген
эдим. Ма алай, сени кибикле, Салли эфендиге тенг адамла, аллыма жолугъа кетип,
шёндю бери да аны ючюн келгенме, - деди
Элияс.
-Жолукъкъанларынгнгы,кёргенлерингнги сартындан айта келсенг да, бир жанына
бурулма, - деген Бекир жашлагъа шорпа
келтирмеге къойду.
* * *
—Ы хы. Ижевскеден къайтып келгенимде, экинчи китабым да чыгъып, танг
кесек къаражат къоллу болдукъ. «Элия
бутагъы, - деди Элеккуу къызы, - былай
бола турлукъ эсе уа, жашарбыз. Къонакъла
чакъырып, къурманлыкъ этер эдик, ангнга
къалай къарайса? »
«Сен сюйгенлей болсун», - дедим да,
къонакъла да келдиле, къурманлыкъта
алгъышла да айтылдыла. Къонакъла бла
салакъайын эте кетип: «Алан, Малбакъ
улуна барып, бир къуллукъ тилейим. Бермесе да, мени уа къайтарыр», - деп, эсиме
келди да, экинчи кюн Акъ Юйге бардым.
Аллах ючюн, аны тёкемыни (кабинет)
аллында сакълагъан ойматлы тиширыу
мени, тыя да кюрешмей, кирмеге къойду.
«Бисмилляхий, Аллах, сен болуш!» - деп,
арсарсыз ичине къутулдум.
109
ётюрюк айтып туралсам эди, тюшхен таш
жерде къалгъан лай, бир жылы жерчикке къысылып, кюн элтирик эдим, - деди
Элияс.
Республиканы башында жырны, жомакъны болдуруп, жыйырма жылдан
артыкъ заманны къуллукъ этип келген
адамгъа: «Ассаламу Алейкум!» - десем:
«Здрастте», - деп аллындагъы шиндикни
кёргюзттю. Мен аны арыкъ бетинден башлап, къарыусуз кёкюрегине дери ёнчелеп
чыкъкъынчы, мангнга тютюн узатты. «Сау
бол, мен тютюн ичмейме. Заманынгнгы
кёп алмам, бир ишим барды да, аны Сизге
билдирирге келгенме», - дедим, ары-бери
да къарамай.
«Айт. Къолубуздан келсе, болушургъа
кюреширбиз, биз аны ючюн олтурабыз
да», - деп, жарыды. Мен да жарыдым.
«Республиканы тау эллеринде къарыу­
суз колхозла, совхозла бардыла. Алада
башчылыкъ эткен адамланы сиз билип
окъуна салгъан болурсуз, алай алада иш
иги бармайды. Мал л аны урлап, мирзеуню чиритип къурутадыла. Аллай затланы
тюзетиу коммунистлени боюнларында сунама, - десем, карандаш тутхан къолуну
къалтырагъанын эследим. Аны терк жууапламагъаны мангнга: «Ол мюлкледен би­
рин мангнга ышансанг эди, анда низамны
тюзетип, ырысхыны кёбейтирге къолумдан
келир эди», - дерге онг берди. «Сени не
усталыгъынг барды? Жашагъан да къайда
этесе?» - деп, ол алай сёлешхенден сора,
ышаныулуракъ, батырыракъ: «Мениусталыгъым, билимим да бир колхозну аякъ
юсюне салыргъа жетерикти», - дедим.
«Ахшы. Сени жашагъан жерингнги биз
жазып алдыкъ. Керек болсанг - чакъырырбыз. Алай, эсингде болсун: коммунист
партия тилегенлеге колхозланы берип бар­
майды. Халкъны мюлкюне сугъаналыкъ
эткенлени юсюнден а жаза туругъуз», - дегенден сора, ушакъны бошагъаннга санадым, - деп, Элияс Къазийге къарагъанда,
ол киндигин тутуп кюлдю да:
- Коммунист партия эм аны колхозлары
уручулукъну, иесизликни хатасындан ёлгендиле да! Отузунчу жылладан бери урлау,
ётюрюк айтыу къыралны башчыларыны
жаш ау жорукълары эди. «Социализм»,
«коммунизм» деген сёзле ёмюрде да болдурулмазлыкъ затладыла. «Алгъыннгы
коммунистле бош эдиле, биз аладан баш­
ха тюрлю жол ну барлыкъбыз», - деп, ала
энтта да халкъны алдаргъа кюрешедиле, деди Къазий.
- Сен къуру коммунистле бла жулкъушуп жашагъан кёреме! - деген Бекир, Мусратны кёзюне къарады.
- Тынгнгылап: «Сиз ахшысыз: жолугъуз тюз, тенгликни къоруулайсыз», - деп,
* * *
- Къарачай-малкъар тилинде чыкъкъан
газетте ишлеучю заманымда, бир эртенликте: «Ассаламу Алейкум, Алий эфенди!» деп, редакторуну къолун туттум. Газетни
баш редакторуну экинчиси мени тёкемыне
телефон бла чакъырып, кюн жарымы ёткенден сора: «Элияс, эфенди л еге къалай
болуучусун унутханмы эткенсе?!» - деди,
иги да къызып. Ол заманда аны къоллары
къалтырай тургъанларын эследим да: «Не
болгъанды? Алай нек айтаса?» - дедим, ол
эртенликте ычхырдыргъан сёзюм ючюн.
«Мен эфенди къачан болгъанма? Нек айтханса мангнга алай?» - деп, керти кёлю
бла, башы да къалтырай, ол халда сёле­
ше ди. «Отузунчу жылланымы айтаса?..
Энтта да алай, арап тилинде дууа туттура
билгенлени къоз къабугъына жыйыштырыргъамы кюрешириксиз?! Угъай. Энди
алай а тюйюлдю!» - дедим, бюгюннгю кюн­
ню келлигин билгенча. «Да не сунаса да?
Жарым миллион дин иесин къырып атхан
партияны къолундан келмезми? » - деген
Алий ёрге турду. «Партия» деген сёзге
уллу магъана бергенин ангнгыладым да:
«Уллу Аллах сени партиянгнгы андан ары
ёстюрмей, жер тюбюне сугъуп къойса уа
не этерсе?» - дедим мен да. «Биз сени иштен къыстарбыз. Сени кибиклеге газетте
жер жокъту!» - деди ол, хар айтхан сёзюн
тенглештирип сала. «Партиянг Грасны
тешигине батсын, акъылсыздан туугъан
билимсиз!» - деп эшикни таууш эттирип,
чыгъып кеттим.
Ол кюнден сора, бир айдан, газетни
баш редактору Бёзюланы Ахмат, кесине
чакъырып: «Элияс, сени газетте ишлегенле сюймейдиле. Алийни да ёлтюрюрге
жеттиргенсе, партияны да къаргъагъанса.
Сангнга бизни арабызда жер жокъ. Кеси
«ыразылыгъынг» бла кет да къал », - деди,
сабырыракъ, хар зат да къолундан келликча. Арабызны алайгъа кетерин билип:
«Мени эркин эт!» - деп, жазып къойгъан
къагъытыммы, хуржунумдан чыгъарып,
аллына салдым да: «Сангнга да партияланы ауруулары тийип тура кёреме! Аллах
урсун барыгъызны да!» - дедим, ёнюммю
кётюрюрек, арталдабуюкъмай. Къагъыттагъы юч сёзню кёрюп: «Табыракъ, башха
тюрлю жаз», - деди Ахмат, кёзюме къарап.
110
«Ол юч сёз жетеди. Сизни арагъызда ишлеген тогъуз жылыма ачыу эттим. Аллах
онгдурмасын сизни!» - деп, эшикни тынчыракъ этип, чыкътым.
- Тюз сенича, кюйюп жашагъанма кесим. Тутмакълыкъ, сибирлик да болуп,
адамлыкътан чыгъарып жашатхандыла
коммунистле мени да - тюзлюгюм, халкъ
жанына тургъаным ючюн, - деди Боташ
улу, кёзлеринден жыламукълары саркъкъанларын эслеп, бир жанына бурула.
Алай, къозгъалгъанла халкъны къалай
элтирге боллукъларыны юсюнден оноу,
оюм болмагъанлай, бошунагъа кюнле
ётюп, къурау комитет кесин Кока улуна
алдатып къойду. Ансы, Мынистрлени советин жангнгыдан, алгъын (1922 жылдача)
жерлерине къайтарып, керти тенгликни,
тюзлюкню эм эркинликни сартындан къабартылыла, малкъарлыла кесилери сёле­
шип, бир оюмгъа келаллыкъ эдиле. Ортада къаугъа чыкъмаз ючюн а, Арисейден
Къазакъ, Къыргъыз, Татар, Азербайджан
республикаладан тюзлюкке къараучуланы
чакъырыргъа боллукъ эди.
Былтыр, 1994 жыл: «Малкъарлыла
алгъыннгы тёрт районларын жерлерине
къайтарырны излерикмидиле? Аны юсюн­
ден къол кётюрсюнле!» - деп, сёзню алай
салгъандан сора, Къабартугъ улу, Зумакъул улу, Будай улу, Атто улу, Черкес
улу эм аладан алашаракъ къуллукълада
олтургъан харипчикле окъуна, бир аууздан: «Ол жангылычды. Бизге район л аны
кереклери жокъду. Тынчайып, тап турабыз. Ансы къабартылыла бла малкъарлыланы араларында къаугъа чыгъып, адамла
ачыргъа боллукътула», - деп, малкъарлыланы къоркъуттула. Аброк улу, Кока улу
кибик къуллукъчула: «Алай этсегиз - суу
бермебиз, газны тыярбыз, электрокючню
жибермебиз, жолларыгъызны кесербиз,
ётмек ашамазсыз!» - деп къоркъуттула.
- Къой-къой, малкъарлыла алкъын миллет даражагъа келмегендиле. Адамлыкъ
жолда тас болуп турады, - деди Мусрат.
- Оллахий, тюз айтаса. Аллай бир сыныкълыкъны кётюрюп жашаяллыкъ малкъарлыгъа жаным ачыды, - деген Бекир
кючсюндю.
Кёкюрегин, белин сылап, темир таракъны алып, жалан башын тарады да:
- Жюрегим бир затха шургуланса, этим
кичип, тузгъа тюшхен къуртча болуп къалама, - деди, токъсанжыллыкъ къарт. Аны
къыркъма сакъалы бютюнда агъаргъанча
кёрюндю мангнга.
- Малкъарда шёндю уа хал къалайды?
Газетлеге, журналлагъа жазылыу да? Жазыучула магъаналы затла чыгъарамыдыла? - деп, эл бла бирни соргъан Къазий
базукну Элиясха узатты.
Ол а, аны сындырыргъа хазырланып:
- Малкъарда хал не боллукъ эди? Бекир
айтхан лай, сыртыбызны къашый турабыз.
Малкъар тил ёлюптю, деп къой.
- «Ассаламу Алейкум!» —деп, таулу
юйлеге ана тилинде чыкъкъан газети,
ккк
- «Кёрлюгюн кёрмей, адам жерге кирмез», - деген сёз керти кёреме. Таурухланы, жырланы жыйып, китапла чыгъарып
ТУРУР муратым бар эди да, 1991 жылны
август айы дунияны бетин тюрлендирди.
ГКЧП-гъа къаршы Къабарты-Малкъарда
черкеслиле бла малкъарлыла бирлешип
сюелдиле. Акъ Юйню аллында жыйыр­
ма минг адам жыйылып, обком партий­
ны, Баш Советни кетерлерин изледиле.
«Халкъны алдап, коммунизмни келтиребиз деп тургъаныгъыз тамамды! Кесибиз
салырбыз къуллукъчуланы!» - деген жазыула бла къызыл къумачны узун тартып
сюелдиле. Республиканы башчылары кеслери ыразылыкълары бла кетерлерин излеп, алтмыш адам ашха тиймей (къыркъ
сегиз черкесли, онсегиз таулу), кюндюз,
кече да Акъ Юйню аллында жети кюн тур­
ду къ. Ай таланнган, ол алтмыш адамны
арасында бир оруслу, келип: «Мен да сиз­
ни бла барама», - деп, сюелмеди. Алтынчы кюн Лениннге ишленнген сын ташны
кетерирге ол къадар адам къол кётюрюп:
«Уруш л аны болдургъан, ахшы адамланы
къыргъан, халкъланы бу аман чекке келтирген ол болгъанды! Ангнга жер жокъту
былайда!» - деп, алып кетердиле. «Ленинни жолу бла барыр адам улу!» - деп тургъан
мен да, халкъкъа къошулуп, ол огъурсуз
адамны аты ёчюлгенине ыразыма.
«Къозгъалыуугъуз бла сиз не келтирдигиз? Халкъ андан не кёрдю?!» - деп, шёндю
алай сорадыла. Аман-ахшы болса да, республикада уллу къуллукъладан бирине, мынистрлени кенгнгешини (совет) башчысына таулу салынады. Ол жер бизни адамгъа
ёмюрде да жетмеген эди. Халкъ бирлешсе,
бир акъыллы болса, къаллай властны да
тайдырлыгъын кёрдюк. Жети кюн угъай,
керек болса, адам он кюнню, андан да кёп
заманны, ашамай тургъанлыгъына, аны
саулугъуна заран болмазлыгъын билдик.
111
къалмагъан, уруш болгъунчу жарашып
тургъан Холам-Бызынгнгы, Черек, Чегем,
Элбрус (Желбруш) атлы тёрт район жерлеринде турсала, кимни журтуна огъурсузлукъ келтирлик болур эдиле? Быйыл
(1995 ж.) оналтынчы сентябрьде Арисейни
президенти Ельцинни унукъкъан халкъланы ариу атларын къайтарып, районларыны
бирликлерин сакълауну юсюнден экинчи
кере чыкъкъан Указын КъМР-да эслемеген кибик этип къойгъандыла. Малкъар
тилде чыкъкъан «Заман» газетни редак­
тору ол У казны басмалап, окъуучуланы
шагъырей этерге къоркъкъанды. «Арисей­
ни президентини Указын басмалар ючюн,
гитче президентчикке сорургъа керек эсе,
мен бюгюнден арысында малкъар газетни
къуллукъчусу тюйюлме», - деп, къатындагъылагъа билдирип, кетип къалса, ол
миллетни ыйнагъы болуп къаллыкъ эди, деп, Элияс базукну къыйналмай сынды­
рып, стол юсюне салды.
Тынгнгылагъанла аны къарыууна, хапарына да сейирсине тургъунчу, къоюн
хуржунундан чыгъарып, алтын чучхусу
бла къаламын:
- «Кёп жаш а, Къарыууунгнгу Аллах
къызгъанмасын!» - деп, Къазий Элиясха
узатты.
- Биргелей жашайыкъ! Аллахыбыз,
динибиз да, тилибиз, кюнюбюз да болуп
тургъанлай, базукча, бизни эки этип тур­
гъан президентни юсюнден жазарма, - деп,
Элияс къаламны терен асырады.
- Аллахха шукур, быйыл Къарачайда
малгъа жетер чакълы бичен ишленнгенди. Къара мал кёбейгенди, элледе ариу
къызла, жашла ёседиле. Жыр, жомакъ да
орунларына къайтхандыла. Тарларыбызда
ахшы жолла ишленнгендиле. Бир бёлек
кюн къал да, Доммайгъа элтип, тамашала
кёргюзтюп келейим - деди Къазий.
- Сау бол! Тамбла Хаджи-Омар бла Ж а­
нуккуну ташларын кёрюрге барлыкъма.
Андан сора Дуудаланы тукъумларына
къонакъгъа атланырыкъма, - деп, Элияс
муратын айтты.
Аны халы узакъ жолоучугъа ушай эди.
Аллах, болуш ангнга!
Болсада, Элияс, Дуудалагъа барырны
аллында, жашагъан элинде «Къара туман
басты башыбызны» деген аман хапарны
эштип, жамауатны бушуууна къошулду.
журналы, китабы да келип турургъа ке­
рек эдиле. Аланы юсюнден сагъынсанг, он
юйюрден жетиси: «Бизни сабийле тауча
окъуй билмейдиле. Сюйген да этмейдиле. Ачыу а этебиз», - дейдиле. «Орусча уа
сюйюп окъуймудула? » - деп, чынттылап
сорсанг а: «Да орус тилни окъуй а кюрешелле» , - деген юйюрлени сабийлери орус­
ча окъуна бек осал окъуйдула. «Китаплада
уа, бир затланы жазадыла да, окъусакъ
да, ангнгылаялмайбыз. Бир оруслу келип,
таулуланы ишлерге, ашаргъа, жашаргъа
да юйретип кетеди. Бир китапда уа, оруслу
аскерчи, таулу элге келип: «Мени таулу
нёгеримми юсюнден ётюрюк хапар айтханса», - деп, жууукълары, тенглери арасында биреуню тюйюп къояды. Жазгъан
хапарларында, башха миллетли жазыучулагъа ушатып сёлештиредиле. Сюймекликни, къатын алыуну, эрге барыуну тап
кёргюзталмайдыла. Таулулада сюймеклик
болмагъанча кёрюнюп къаладыла. Казим
хажини, Къайсын таулуну, Семенланы Сымайылны китапларын адамла къолларында айландырадыла. Айтмаз улу Чингизни,
Сулейман улу Олжасны таулулагъа санап
къоядыла. Къая кибик, Къайсын ёлгенде, кесини осуятында айтылгъан жеринде асыраргъа обкомну биринчи секретари
Малбакъ улу къоймай сюелгенде, Айтмат
улу Москвадан аны ючюн келип, халкъны
намысын сакълагъанын ёмюрде да унутургъа жарамаз! Къыргъыз, къазакъ, та­
тар, юзбек, тюркмен эллеге барып, аланы
жашаулары бла шагъырейлене жашаргъа
керекбиз», - деп бек эсли сёлешхенле да
бардыла. Былтыр референдум барырны
аллында: «Биз, малкъарлы жазыучула,
Къабарты-Малкъарны экиге бёлюу жанлы
тюйюлбюз. Къабартыдан айырылыу бизни
урушну жолуна чыгъарыргъа боллукъту.
Малкъарны миллет К енгнгешини айтханы
терсти», - деп, кеслерин Кока улуна ариу
кёргюзтюрден болгъандыла. Жазыучуланы
ол къауумуна къошулмай къалгъанланы
уа халкъ эсинде тутарыкъты.
«Къабарты-Малкъарны бирлигин сакълауда къыйынын къошханы ючюн», - деп,
Кока улу бир бирлеге саугъала береди.
Малкъар халкъны ыразылыгъы бла салынмагъан президент «малкъар халкъ­
ны» атындан саугъала берип, кётегетлик
этеди. Аллай ж азы учула уа: «Биз тенгликни, бирликни, ариулукъну сакълау
жанлыбыз», - деп сёлеше, халкъны бир
бёлегин алдап жашайдыла. Алай, келир
бек тап кюн, жарыкъ, алданмаучу кюн! Ол
заманда уа не айтырла ала? Юйю къуруп
***
Лаплас деген французлу алим (1 7 4 9 1997 ж .ж .): «Дуния тумандан жаратыл112
гъанды», - деген оюмун халкъкъа баян
этип къойгъанды. Ол оюмну тамырын а
«не бола» деген латин сёз бла ангнгылатыргъа кюрешхенди. Алай, «не бола» де­
ген сёз - туман эсе, ол сёз эрттедиги тюрк
сёз (къар.-малкъ.) болгъанын быллай бир
кюн ангнгыларгъа боллукъмуду? Сёз бизникиди!
Не болса да, окъуучу, тёзюмлюктен
юлюш алып, сёзюме тынгнгыла. Мени Ла­
плас бла ишим жокъту. Зокаланы Юсюпню
жашы Артурну 14-чю майда 2005 жылда
ёлтюргендиле да, ол бушууну юсюнден жазама. «Къалай болду бу аман иш? Нек ёлтюрдюле ахшы адамыбызны? Нек болады
бу? Бу къара туман башыбызны нек жапханды?» - деген соруулагъа жууап излей,
Бёзюланы Къарамайны къызы Малийка
жазгъан сарынны окъутама сангнга. Сёзюм
андан арыды.
Нарт-Уяны тёппесин
Къара туман басханды.
Сени ёлюмюнг элге
Кетмез жара салгъанды.
Ахыр сёзюнгнгю, хажи,
Эшталмады билегинг.
Армау болуп къалдыла
Сени сюйген тенглеринг.
Жюрегингден къан агъып,
Жуууп барад жол жанын.
Ким билир да, ким айтыр,
Мурдарлыкъны хапарын?
Окъла тешхен башынгнгы,
Туруп, ананг сыламаз.
Сууугъан санларынга
Атанг келип къапланмаз.
Жюрегингден сюйюучю,
Эгечинг ачыу тапты.
Кесим да ачыулума,
Сен а кёрмединг аны.
Аллаху тал аны сен,
Сюйген къулларынданенг,
Ахшыла арасында
Миллетинге жараренг.
Къуран - сени къолунгда,
Ийман сёзлю - ауазынг!
Жарлылагъа жараучу,
Сангнга мен сарын салдым!
Аллахны эсхериучю,
Къартланы сен сюйгененг,
Жашлагъа, билеклик да
Этип, жол кёргюзткененг.
Зокаланы Артурну аты ёмюрледе айты­
лып турур.
2005-чи жыл тауусулуп барады, бу затны
уа декабрьни ахыр кюнлеринде жазама.
«Биз мурдарны табарбыз!» - деген КокаМокала да кеттиле. Алай дунияны къара
туман басханды да, Лаплас айтханлай: «небола» гипотезаны къыйыры табыллыкъ
тюйюлдю». Аллах урлукъла!
Ким эди ол, Зокаланы Артур? Хасания
элни башчысыны орнунда жыл да турмай
ёлтюрюлген? Не керек эди ангнга?
Ёсюп келген жаш тёлюню тынчлыгъын,
уллайгъан адамла эрикмей кюн ёттюре
барырларын жалчытырны излей эди ол.
Жумдурукъ уруш спортну устасы, тютюнню къолгъа алмазгъа, аракъыны эрнине
да салмазгъа, намаз къылып, оразаны жорукъларын сакълап, бусурманчылыкъны
шартларын къаты жюрютюрге къаст эткен
45-жыллыкъ жаш адам, алты сабийни ата­
сы, Юсюп улу Артур эди ол!
Былтыр кюз артында (2004 ж .) экибиз
да жолугъуп, ушакъ эткенде, сорду манг­
нга Артур:
- Элибизни эстурун сен ж аза тургъан
хапар барды. Къаллай зат болур дейсе?
Къачан бошарыкъса аны? Уллу китап бол­
лукъмуду? Ненчанчы жылдан кёргюзтюрюксе элни туугъан кюнюн?
Аллынга баргъанланы
Намысларын этиученг.
Аналаны сен, хажи,
Анангнгыча сюйюученг!
Ишлединг, Артур хажи,
Хасаниягъа алчыенг.
Аз заманнга кесингнги
Элге къалай сюйдюрдюнг?!
Ахыр намазынгнгы да
Къылгъан эдинг межгитте,
Къабыл болуп тилегинг,
Рахат болгъун ёмюрде!
Малгъунла, сангнга келип,
Харам эшик ачтыла,
Къоргъашин окъланы уа
Тюз юсюнге къуйдула.
Мурдарла сени, сайлап,
Арабыздан алдыла,
Жамауатны эсине
Ачы жара салдыла.
Элге бушуу жайылып,
Ачы тангнгы атханды,
Нарт къопханлайын болуп,
Малкъар сагъышланнганды.
8 Заказ № 131
из
- «Эстурун» деп тюз айтханса. Исто­
рия, кертиси бла да, кёп адамланы эслеринде сакъланнган, бирден бирге къала
келген хапар юзюкчюкледен къуралып,
къоратылып да айтылгъан шартладанды.
Сени сорууларынга айтырым бы лайды:
халкъ билсин, ж ерлеге, суулагъа, жайлыкълагъа, чаллыкълагъа, таулагъа,
ауушлагъа, урушла баргъан жерлеге да
аталгъан атла бизни тилибизде жюрюген
сёзледиле. Ол сёзлени биринчи айтхан
адамла эсте сакъланмагъандыла. Алай,
Нарт-Уя, Нарт-Боран, Суу-Ара, БийчеКезлеу, Тёгерек-Тала деген атла айтылып
тургъанлы ж ю з жылла озгъандыла. Сёз
ючюн, элни баш жанында, кёлле къатларында, 1395 жылда, кюз артында Темир
уланны аскери бла бизникиле урушхан
жерни атына «Ас-Тала» деп болгъандыла.
«Ас-Талада танг атхынчы баргъан урушта
ёлгенлени къабырлары ол жердедиле», деп Жангнгоразланы Малик эфенди айтхынчы, мен да эштмегенме.
Ортабайланы Дукъа, 160 жыл жашап,
1942 жылда хасаниячыла уруштан агъачха
къачханда, ёлюп къалгъанды. Ол да мында
туугъанды. Сюйюнчланы Даулет а, атасы
бла бирге, Астанатта (Ас-Танат деген сёзден бурулуп къалгъаннга ушайды) малла
кютюп, алагъа багъып, этлерин, терилерин
сатып, алай бла байыкъкъан хапар барды.
Даулетаны таш юйю 30-чу жылладан (1930)
бери школ болуп, сабийле анда окъугъанларын унутургъа жарамаз, адам эсек биз!
Дукъаны жашы Омар, 100 жылдан артыгъыракъ жашап, 1971 жылда сыртта къабыр орнун тапханды. Ала эм Рахайлары,
Холамханлары, Хочулары, Деппулары,
Чочайлары, Аналары, Чапай лары кибик
тукъумла Бызынгнгыдан 200 жыл мындан алгъа кёчюп, Астанатта (Хасан-Уя деп
ангыларса) жангнгыдан жаш ап башлагъандыла. Арттаракъ, Малкъар ауузундан,
Чегем, Бахсандан да келип къоннгандыла да, ма бюгюннгю уллу, 12 минг адам
жашагъан Хасания алай къуралгъанды.
Сора Астанат деген эл ал айда болгъан эсе,
андан башха эллени да излейик. Алайладан
арлакъта «Кенжели къыргъан» деген жер
аты барды. «Ол не магъананы тутады?» деп кёплеге соргъанма. Гадийланы МатГерий Кенже деп бир батыр адам Темирни
аскери бла къаты урушханын айтхан эди.
Алай а болмазмы? Не да болсун, XIII ёмюр­
де Астанат тамырланнган эл болгъанын
мен базынып айталлыкъма. Аны ючюн
къууаныргъа керекти!
Мен ол сёзлени кескин айтханлай, Эл
советни депутатларыны экиси-ючюсю,
ышармыш этип:
- Да, алай а къоярламы да? - дедиле бир
аууздан.
- Эстурубузну жазаргъа да, кимден бол­
са, эркинликми сурап турлукъбуз?! - деди
Артур, менден да алгъаракъ.
- Хау, арсарлы болуп, биз Акъ Юйге,
профессорлагъа да къарайбыз. Андан да
ачы чимдигенле уа кесибизни маскечилерибиздиле. «Мен этмеген эсем, ол да этмесин», - дегенле шуёхлукъну, адамлыкъны
да бузадыла.
Китапны жаза тургъаныммы уа мен Темиржанланы Махтиге, аны ызындан кел­
ген Холамханланы Мухтаргъа да айтып
тургъанма. Китапны жазып, хазырлап,
басмалап чыгъарыр ючюн, бир талай акъча
керек болгъанын билип, ала да тынгнгылауну басып къоя эдиле. Аланы аллай онглары у а бар эди.
Шахар таматала унамай тургъанлай, Ха­
саниячыла кеслери къол кётюрюп, бирча
ыразылыкъ бла Зокаланы Артурну элни
башчысына айыргъан эдиле. Ол кюн Зо­
каланы Артургъа:
- Ким билсин, сангнга къысыулукъ
этерге болурла. Элни намысын сакълап,
башынга къаты болургъа кюреш. Керек ли
ж ерде халкъны сейирлерин къоруулап,
аны жумушун тынгнгылы тамамлар ючюн,
билимингнги ёстюре бар, - деп, биринчи
ушагъыбыз алай бошалгъан эди.
2005 жылны март айыны ал кюнлеринде
мен Артургъа дагъыда тюбеп, ишни, жашауну сартындан сордум да, сёзюн бёлмей
тынгнгыладым.
- Аман къысыулукъ этелле мангнга.
«Ваххабизмни», «экстремизмни», «муслийман фунтаментализмни» да бизге тигип, башыбызны хайран эткендиле. Онгнгумму алгъандыла, - деди ол.
- Кимле? - деп, кесим билип тургъанлай
сордум.
- Валерий Коков, Хачим Шогенов,
Хазрет-Алий Бердов,—деп, кючсюндю
Артур.
Сёз да къошмай, тынгнгылайма, кёлюм
къысылады, кётюрюледи.
- Ала суратлагъаннга кёре, республиканы халкълары къаллай терс жолну барсала
да, алагъа аллай бир тынчлыкъ келлик
сунадыла. Къуран окъуу, Аллахны жолу
бла барыу, къууанып жашау этиу угъай,
уручулукъну, ултхачылыкъны къурау
алагъа керек болуп турады, - деди халкъ
ёкюлю.
114
- Не болса да, тёзген эт, къагъынып, къабынып къалмай, Россияны конституциясыны жорукъларына тыянып, халкъны эркинлигин, сейирин къорууларгъа кюреш.
Алкъа малкъар халкъны акълау (реабилитациялау), 1944 жылда халына келтириу
бошалмагъанды. Акъ-Суу элни бла Хасанияны бирге къошуп, Холам-Бызынгнгы
районну къурап, Долинскеде район ара болгъанлыкъкъа, бир кишини къарны аурурукъ тюйюлдю. Андан сора агъачыбызны,
сууубузну да сакълап, ишсизликни оноуун
да кесибиз эталлыкъбыз. Эт, сют, картош,
башха азыкъ-тюлюк сатхан базар ачып,
тёгеректеги эллени сейирлерин сакъларгъа
кюреш. Кёремисе Налжикдеги базарлада
тау элледен келген затланы гурттумуллай
алыучула не халгъа келтиргендиле? Картошну, этни, терини, хобустаны, быхыны, алманы да учуз багъалары бла алып,
кеслери сюйгенлей сатхан барышчыланы
жолларын тыяргъа керекти, - десем, Артур
жарыкъ ауаз бла:
- Ол затла мени да эсимдедиле. Гайы
улуну мекямлары, Носту улуну жем чыгъаргъан тирменлери да бизни оноуубуз
бла онгнгарыла барадыла, - деди.
Алай, аны жюрегини бир къыйналгъан жерчигин сезип, сорургъа базынмай
къойгъан эдим. Аны ючюн шёндю сокъуранама, кюеме.
- Долинскедеги 8-чи, элибиздеги
16-чы школлагъа жюрюмей, бизни сабийле
шахарны школларына барып окъугъанлары мени жюрегимми къыйнайды. Ала
жоллада хатагъа тюберге боллухтула. Акъ­
ча, кийим да кёбюрек къоратыргъа тюшеди. Бизге ол бетлик тюйюлдю. Ангнга биз
къалай мадар этерге боллукъбуз? - деп,
кёзюме къарады Артур.
- Тюз эслеп тураса. Бизни школлада
окъутуу, юйретиу жаны бла хал тап къуралса, сабийлени ата-аналары аланы элибизде окъумагъа къояр эдиле. Сёз ючюн,
бу элде школ жашауну жарты жерлерин
кёрюп тургъан 7 -8 жазыучу, 9 -1 0 ж ур­
налист айдан бир кере чакъырылып, конференцияла, ушакъла бардырсала окъуна,
хата болмаз эди. Неда, тамата класс л аны
окъуучуларын Огъары Чегемде, Бызынгнгыгъа, Зына Ёзенине, Хабазгъа элтип,
кёллерин кётюрюп къайтарыргъа жарамаймыды? Бизни эл Огъары, Тёбен, Орта
Мара элле бла шуёхлукъ жюрютюп баш­
лагъанлы онбеш жылдан озгъанды. Къарачайны ол эллери бла бизни сабийлени жууукълаштыра, шагъырей эте билиуню мен
ахшы ишхе санайма. Сен аны да унутма.
8*
Не кючюнгнгю да салып, Маданият Юйню
къысха заманны ичинде ишлетип бошамай, бизни элде культура, спорт айнырыкъ
тюйюлдюле. Къыркъ беш жылдан бери:
«Нек жокъту бизни бир жыйылыр жерибиз?» - деп къычырып, жылап тургъан
халкъны ауазына жарсып, тынгнгыларча
бир депутат табылмай къалды да! - десем,
Артурну мудахлыгъы келип къалды.
- «Скверы и парки в действии» деген
алдау сёзню ортагъа салып, тау элледеги
тозурап баргъан культура жашауну уа жер
тюбюне сугъуп къойгъан президентни мен
бир да ангнгыламайма. Малкъар халыкъына сюймеклик анда болса, ол кемчилик
тюзелир эди. Бирде, айта кетип, тюйюшюп
да къалырма деп къоркъама. «Хасаниягъа
мен бир ахшылыкъ этмем», - деп Малбакъ
улу айтхан эди», - деген сёзню сабий заманымда эшткен эдим да, шёндю уа, ачыкъ
айтмай эселе да, оюмлары алаймы болур? деген Юсюп улу ышарыргъа кюрешсе да,
ол ачыусуннганын билдирген эди.
- Жер лени, чек лени сартындан а не зат
айталлыкъса? - деп сордум.
- Аны да мен алдаугъа санайма. Кийик хайыуаннгачаллыкъланы, кютюллюк
жайлыкъланы атап, атала ёмюрледен бери
хайырланып тургъан жерлени уа сатаргъады муратлары. Ол ючюсю, кезиу-кезиу
чакъырып, соруу эткенлей, онгнгумму алгъанлай турадыла, межгитлеге омончуланы жиберип, намазгъа чёгюп тургъанланы
табанлары бла тюйдюргенлерин, юйлеге
соруусуз кирип, сауутла излеп айланнганларын кёрмеймисиз? Тюз ниетли жаш тёлюню ёстюрюрге къоярыкъ тюйюлдюле.
Ангнга къоркъама.
- Референдум бардырлыгъынгнгы, къара
халкъны майданнга чакъырлыгъынгнгы да
билебиз. Тутхан ызынгнгы бузмагъанлай,
къаты турургъа кюреш. Алай, ол ючюсю
тюйюш-уруш (провокация) къураргъа да
боллукътула. Сенитобукъландырып, къал­
гъан район, эл башчыланы да бурум-чурум
этип, 1991 жылда 26 апрельден Президент­
ни халкъланы акълау указын хурулагъа
атып къояр чекке жеттирликтиле. Жолла­
да, къоллада да кесинге сакъ бол, - дедим,
арттан келликни билгенча.
Тамам бир айдан, 14 майны эртенлигинде: «Зокаланы Артурну ёлтюргендиле!» деген ачы хапар элге жайылды. Уллу эл
тенгнгизни тузлу сууу къуюлгъанча болуп,
Зокаланы арбазына жыйылгъан жамауат
бир аууздан: «Мурдарлыкъ иш болду! Ол
Акъ Юйню оноуу бла эти л ген ди. Ангнга
115
бир адам да шекли болмасын!» - деген
эди.
Отузунчу жыллада мукъутлукъ Къалмукъ улуну буйругъу бла ёлтюрюлген Гемуланы Акону, Акайланы Хажи-Мырзаны,
Мисирланы Ж амалны, Ацыкъанланы
Нохтар-Пашаны, Энейланы Магометни,
Хучиналаны Алий-эфендини, Жангнгоразланы Ахы я-хажини, Мокъаланы Тазиретни сагъындыла.
Артурну ёлтюрген кюн, аууштан тигелеп, къыр ладан, къол ладан ётюп, адамла
юч кюнню сарнагъанлай турдула. Аракъы,
тютюн ичиучюле да орамладан тайып, мугурайып къалдыла. Назмучулукъ бла ар­
талда иши болмагъан биреу а:
- Мен сизни ангнгыладым. Сиз ючюгюз: Президент, Шоген улу Хачим, сен,
реабилитацияны атын-чууун да къурутуп,
бизни кесигизге къул этерге кюрешесиз.
Аузундан сёз чыгъарыргъа кюрешхенни
уа ёлтюрюп барлыкъсыз. Олмуду адамлыгъыгъыз? Мен абери ангнгылай эсем, сиз­
ни, республиканы оноучу къуллукъчуларыны, акъыллары, ишлери да адыгланы
ичинде малкъарлыланы тунчукътуруп жашатыргъа бурулупту. Аны уа биз унарыкъ
тюйюлбюз! Сиз мени ёлтюрюрге боллукъсуз, алай халкъны бирден къырыб а баралмазсыз. Хар таулу минг болуп сюелир!
«Биз кёппюз, оноу, тоноу да биз айтханлай
болургъа керекти!» - деп, сиз ол затха базынасыз. Къабартылылагъа жазылып къал­
гъан 130 минг таулуну малкъарлылагъа
къошугъуз да, тепе-тенг болуп къаллыкъбыз. Калмыковну заманында акъылы, эси
болгъан адамыбызны къырып, тюрмелеге
атып чириттигиз. Кумеховну башчылыгъы
бла уа, бандитизмни таулулагъа тигип,
саулай халкъны Азиягъа къыстатдыгъыз.
Коковну хунерини хайырындан а Россия
бизге берген акъча Къабарты эллеге юлешинди. Энди уа не зат къалгъанды биз­
ге? Тауларыбызны, жайлыкъларыбызны,
сууларыбызнымы къызгъанасыз?! Таулу­
лагъа болушлукъкъа берилген акъчагъа
республикада 311 мекям ишленнгенди.
Тау элледе аладан хужум 4-сю этилгенди.
«Труд» газетни корреспонденти Владимир
Смирнов 1997 жылда 23-чю февральда Ко­
ков президентни къуллугъуна экинчи кере
айырылып, бир жыл озгъандан сора, ол затланы юслеринден жазгъанды. 1996 жыл­
ны ноябрь айындан баш л ап, сиз бизни ыркъыфлап келесиз. Айып болсун бетигизге!
Коков президентке алдау бла айырылгъанды - таулула ангнга къол кётюрмеген эди­
ле. Сейирлери эске алынмагъан республи­
када малкъарлыла жашаяллыкъмыдыла?
Аны унутмагъыз. «ваххабизм», «фунда­
ментализм», «экстремизм» деген сёзле­
ни терс жанындан ангнгылап, Москвагъа
къагъытла жазгъанлай турасыз. Энди уа
«жерлени муниципализациялау» дегенни
айтып, таулуланы, къабартылыланы да