LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Асмаран - 38
Total number of words is 3869
Total number of unique words is 2017
34.9 of words are in the 2000 most common words
49.3 of words are in the 5000 most common words
57.1 of words are in the 8000 most common words
сормагъанлай, сабаммы алып къолума да
бермегенлей, ёлтюрюп къояргъамы кюрешесиз? Юзгю сизге жангнгыз кёрюннгенликке, бир секиргенде тёртеу болур,
экинчи секиргенде уа сегиз болуп кёрюнюр. Кёрчюгюз бир урушуп!
Юзгюню аякълары, къоллары да тенг
тебип, жангнгыз къылычы ж ети болуп
ойнады, къарап-къарагъынчы жетисин
да шылдым этип салады.
- Энди уа не айтырыкъсыз, акъылсызла? Таныгъан болурсуз мени ким болгъа
ныммы? Энди уа, Уллу Тейри, эркин эт бу
масхабсызланы ёлтюрюрге, была адам л а
тюйюл, жаныуарладыла, - деп, Тейриден
тилеп, ёлтюрюрге башлагъанлай:
- деп, къаты ти легенд и къарындаш л аны
таматасы.
Алай къаты тилегенден сора, сёзлерин
къуру къоймай, Юзгю эгечи бла бирге тебрегенди антлагъа къонакъкъа. Атлыла
тогъуз кече бла тогъуз кюн баргъандыла
да, антланы жашагъан жерлерине жеткендиле.
Юзгю, сары шилли адамланы жаш а
гъан ларына сейирсиннгенди, оюн ларына
къарагъанды, малларын, ырысхыларын да
санагъанды да, бек сыйлы жерде олтуруп:
«Энди уа была не затла кёргюзтюрюк болурла?» - деп, къарай болгъанды.
Келгендиле, Юзгюню кёре, ариу къызла, соргъандыл а саулугъун-сал аматл ыгъын
да, ойнагъандыла бурулушуп-чырмашып,
ауузлары бла къобуз согъуп, Суузанны да
ортагъа алып, ийнакълагъандыла, уппауккаш этип, сыйлагъандыла.
- Сизни жангнгыз эгечигиз къайдады?
Нек кёрмедим мен аны бюгюн былайда? деп, соргъанды Юзгю жашлагъа ингнгирде.
- Да не этесе сен аны кёрюп. Ангнга
кётюрем ауруу тийгенди да, жатады, этижени да эрип. Аны кёрсек, жерге кирлик
болабыз, дунияда жашагъаныбызны унутабыз. Къатына барсакъ, кёзюн ачып, бизге
къарамайды, ышармайды, адам, жан сартындан хапар сормайды, - деп таматалары
хапарлагъанд ы.
- Не да болсун, сиз аны мангнга кёргюзтюгюз. Ол къызны мен былтыр тюшюмде
кёргенме. Аны аты Дюнай болургъа керекти. Тилейме сизден, бухтурмагъыз аны
менден. Ким биледи, ол да, биреуню тюшюнде кёрюп, термиле тура эсе уа? - деп,
къаты ти легенд и.
- Атын сен тюз айтханса. Алай, сен,
аны кёрсенг, кёлюнг чыгъып, къачып кетериксе. Андан эсе, кёрмей къоярмы эдинг? деп, тамата къарындашы кёргюзтмезге
къаты болгъанды.
- Угъай, не да болсун, мен аны кёр
мей кетерик тюйюлме. Тап, былайда
ёлюп къаллыкъ болсам да, аны сиз мен
ден букъдурмагъыз, - деп, Юзгю да къаты
болгъанды.
- Къоярыкъ тюйюлсе, болсун сен айт
ханлай. Не болса да, эгечибизни къолун
тутмай чыкъма. Ай насыпсыз, Дюнай
а! - деп, биягъы къарындашы кючсюннгенди.
Юзгю алларында, жети къарындаш аны
ызындан, Суузан дабиргелерине, кётюрем
ауруу тийип, къуруй тургъан къызгъа кирип барадыла.
- Къой, къарындашым, ёлтюрме!
Атынга «мурдар» дерле.
Къара-суугъа къызыл къанла элттирме,
Башыбызгъа бедишликле келтирме!
-д еп , эгечи, секирип, аллыначыкъкъанда,
къарындашы арсар болуп тохтады.
- Жаныгъыз Уллу Тейриге къурман
болсун! Эгечимми башындан бир тюгю тюшюп кёрсем эди, биригизни саулай къоймаз эдим. Энди уа барыгъыз, къайры сюйсегиз, ары. Нартла ачыулансала жетиге
дери санайдыла, ол бизге тёреди. Сиз а,
нартла тюйюл - антласыз, чола ырысхы
кёрсегиз, кесигизни атасыз! - деп, Юзгю
кетерге тебргенлей:
- Тохта, батыр, тохта! Тынгнгыла сёзге,
Биз эткен къыйын кёрюнеди кёзге.
Ангнгыладыкъ биз: адамлыкъ - сенде,
Айып этме да, къонакъ бол сен бизге.
Биз тилеген олду бюгюн былайда,
Бизни ким болгъаныбызны билирсе анда.
Энди сен харамлыкъны унут да,
Барышыбызны бурайыкъ жолгъа,
283
Юзгюню кёргенлей окъуна, Дюнайны
кёзлери жарыгъандыла, бет къаны да тап
болуп, къоллары къымылдагъандыла, юч
жылдан бери сёлешмеген:
- Юзгю, андан бери нек келмей тургъанса!? Мени къуруй баргъаныммы нек
билмегенсе? Мени сен тюшюнге бешжыллыкъ заманынгда окъуна кёрген эдинг
да? - деп, салам бетли узун чачын бир ж а
нына тёгюп, Дюнай ёрге туруп, Юзгюге
къолун узатты.
Къызны арыкъ къолун «эзип къоярма»
деп, къоркъуп, Юзгю, не этерге билмей,
бираз къарап турду.
- Юзгю! Къоркъма мени къолларымдан,
ала сени ючюн жаратылгъандыла, къаты
къысып, ариу эринлеринге жеттирсенг, ан
дан ахшы дарман мангнга керек тюйюлдю.
Кёремисе, мангнга хар такъыйкъадан эс
кире, къарыу келе баргъанын! Сау тюйюл
эсе да, сени тапхан ананг, ёмюрледе унутулмай, аууздан-ауузгъа кёче жашасын! деп, къууанчлы бети бла тёнгнгереп келген
кёз жашларын чачы бла сюрткенди.
Дюнай бла Юзгюню алай къоюп, жети
къарындаш отоудан чыкъкъандыла.
- Дюнай, сени былай кёргениме бек
къууандым. Онэки жыл мындан алгъа тюшюмде кёрюннген къыз сенсе! Сени бла
бирге уллу сууну бойнунда олтуруп тургъаныммы да унутмагъанма. Сени гюлмендингнги жел суугъа атханда, чабып ба
рып, секирип, суудан чыгъарып, башынга
къысханым эсинге тюштюмю?
- Ой, сюйгеним! Аны мен сенден эсе, бир
жыл алгъа кёрген эдим. Ол тюш сангнга
артта кёрюннген эди, артта! Андан бери
мен сени хар атламынгнгы санап тургъанма. Сени мен кёп хатадан сакълагъанма.
Былтыр къаядан кетерге аз къалгъанда
да, къолунгнгу ташха илиндирген да мен
болгъанма, - деп, Дюнай къаты кюлдю.
- Тейриге шукур болсун! Юч жылдан
бери сёзюн эшталмагъан эгечибизни къонгнгуроу ауазлы кюлгенин эшттик! - деп,
къарындашла тышында къууанадыла.
- Юзгю, сиз, нартла, батырлыкъкъа
асыры эсигиз кеткенден, сюймекликни
унутуп къоючусуз, мени былай къоюп,
кетип иш къалма! Бир ыйыхтан турурма
мен. Хайда, бар энди, къарындашларым
сени сакълап тура болурла. Тамбла уа,
кюн тийгинчи мангнга келме. Босагъадан
аягъынгнгы ичине атлатханлай, нартланы
сёзлерин, къалдырмай, барын къатлап кел.
Бюгюн а сен аланы унутуп къойгъанса, деп, Дюнай, «тырман» да этип, Юзгюню
кёзлери бла ашырды.
Юзгю, отоудан чыгъарыгъы келмей,
атларгъа онгнгу болмай, сёлеширге аузу
ачылмай, къолларындагъы къызыл-ала
гюлмендини да алай салалмай, сюелгенлей иги кесек заманны турду. Къарангнгы
отоуну ичи жарыгъанча, ол жарыкъ бла
бирге Дюнай учуп айланнганча, бир бёлек
жылдан бери Юзгю да мында жашагъанча,
хар зат да таулада болгъанча, алай кёрюн
дю.
- Дюнай, акъыллы Дюнай, Юзгюню
сюйюп, аны ючюн болгъан кёреме, харип, юзмезде эгелген чабакъ кибик. Къадар адамны ычхындырмай кёреме! Бизни
сюймегенни къадарына мадар болмасын!
Асто-о! Кёрдюгюзмю? Узакъ тауладан,
Къаф-Тау аллындан, Дюнайны сюйген
жашы аллына келип, сау этип къойгъанын? Къалай чырайлы, сюйдюмлю, ариу
сёзлю, огъур кёзлю жашты кеси да, - деп,
хапар арбазда, андан сора уа халкъкъа
жайылды.
Эртенликде антла уллу тойгъа, Дюнай
ны саулугъу ючюн, Юзгюню келгенине
аталып бардырыллыкъ къууанчха, хазырланадыла. Антлада жюрюген тёреге кёре,
пелиуанла жыгъышырыхтыла, сёз усталары айтышырыхтыла, ат чариш боллукъту. Ашау-ичиу а жети кюн бла жети кече
бардырыллыкъты. Дюнайны жети къарындашыны аякъ тюплеринде чёп сынмай,
хар затны мажарып, къонакъла олтурлукъ
жерлени жараштырып, жууукъларынатенглерине оноууну къоюп, сууукъ жумуртхагъа жан салгъан Тейриге махтау
эте, тангнга чыкътыла.
Барысындан да уллу къууанч Юзгю
ню жюрегиндеди. Танг атар, кюнню нюрю
дуниягъа жайылыр, сора Дюнай уяныр,
дум къара кёзлери кюле-ойнай туралла,
жюрегинде сюймеклик оту жанады, ол,
саулай дунияны къучакълаялмаса да, Юз
гюню бойнуна тагъылаллыхты, тюнене
айталмагъан сёз къурашларын шыбырдаяллыхты. Алай, Юзгю аныча омакъ айталмаса, ант элинде туугъан узунчач къызгъа
тынгнгылап, къымылдагъанларына къа
рап турса да, боллукъту.
Танг атты. Юзгюге, кюн терк чыкъмагъанча, солтюшюн булутлуракъ, онгтюшюн ачыгъыракъ кёрюндюле. Жарыкъ
кюн жерни бетине жайыла тебреди. А р
базда Юзгюден башха къымылдагъан кёрюнмейди. Хоразла, къычыргъанларын
тохтатып, тауукъланы алларында уллу
арбазгъа жайылдыла.
Юзгю, нарт батыр, сабий жашчыкъ
кибик, уяла-уяла, Дюнайны отоууна те284
бреди. «Уялгъан ырысхыгъа жарымлыкъты», - деп нарт л а бы л лай бир кюн ючюн
айтхан кереме. Нарт улу, уялма», - деп,
ол кеси кесин бегитти. - Я, Тейри, сен болуш! Дюнайны ариу нюрю орнуна келип,
акъ бетинде адам кеси сыфатын кёрюрча
халгъа жетип кёрейим!» - деп, босагъадан
атлады.
- Кюнюнг ахшы болсун, жети батырны жангнгыз эгечи! Нарт улусу Тейриден
сангнга саулукъ тилейди!
- Сау бол, кюнюммю жарыгъы! Нарт
улусу мангнга Тейриден саулукъ тилей эсе,
ол, аны эштип, мени санларыммы тирилткенди, суууп тургъан къаныммы жылытханды. Сени бери келтирген Тейриге мен
къор болайым! Аллай бир мен ангнга не
ахшылыкъ этерме? Кел, олтур къатыма! деп, Дюнай кётюртмесин кёргюзттю.
Экинчи сёлешсе — учуп кетерикча,
къатына олтурса - кёралмай къаллыкъча, ючюнчю сёлешсе - кюн озуп кетерик
ча, Дюнайдан ургъан жылыугъа къууана,
азчыкъ-азчыкъ атлай, къатына келди.
Нарт-Юзгюню къатында Дюнай, къамил
къашыкъ кибик, гитчечик, эртен жулдуз
кибик жарыкъ, суу къызы кибик, айбат
кёрюндю.
- Юзгю, мени дуния кюзгюм, оюнумму, оюмумму да уятхан, юч жылдан бери
кел ал май, аллына къаратып таралтхан,
айып этме бюгюн сен мангнга, къучакъларыкъма сени мен, Уллу Тейри кёре тур
гъанлай! - деп, Дюнай Юзгюню бойнуна
тагъылды.
Бюгюннге дери, къыз къолун тутмагъан нарт, антлыланы сайлаулу къызларын къойнуна къысып, аузундан сёз
чыгъаралмай, шошайды. Ол халда кёпмюазмы турдула, Дюнай, къалкъыгъан нартны уятмай, юсюне къапланнганлай тургъанда, кеч болуп, тойчула-оюнчула да
кеткен эдиле.
Эй, кечени бир заманында тышына
чыгъып, Дюнай бла Юзгю Алауганны тебиуюн башладыла. Кюнча жарыкъ Ай согъуп, Ж улдузла - къарс уруп, къайын
агъач - шууулдап, табийгъат саулай къууанады.
Алайынлай, танг атып, Чолпан жулдуз
дабатып, кюнчыгъыш жарып къалды. Тюненеги тойчула жыйылдыла, андан-мындан
сабийчикле къычырышып-чабышып,
уллу гюрен къурдула, къарт къатынла,
къарт кишиле жангнгы тойгъа къошулдула. Былайчыкъта Суузан, тойгъа къууат
сала, жыр айтты. Дюнай а тынгнгылап
болады.
- Келгенибиз, билгенибиз ма буду,
Къыза кетсе, терен суу да къуруйду.
Элигизде аман ит улумасын,
Не къызса да, терен суу къурумасын.
Ол тёбеден жашчыкъ сизге къарасын,
Ариу Дюнай чачын кече тарасын.
Тарагъанда, бир тюгю да тюшмесин,
Бошунагъа ойнамасын-кюлмесин.
Уллу ёзен ортасындан бёлюнсюн,
Буз къаясы мындан къарап кёрюнсюн,
Чаре туманла чачылмайын турсунла,
Ант къызлары монглу жашау къурсунла!
Биз келгенбиз узакъ элден къонакъкъа,
Къарагъыз сиз жыйылышып омакъкъа,
Олтурасыз, жашау ючюн жарсымай,
Ойнайсыз сиз бизни бла арымай.
Нарт уланы сизге къонакъ болгъанды,
Эсигизде жарыкълыкъны къойгъанды.
Аман къушу сизде уя салалмаз,
Билмегенлей ахшылагъа саналмаз.
Къарачыгъыз уллу сууну бойнуна,
Къыз ойнайды сюйгенини къойнунда.
Биз келгенбиз сизге жумуш айтыргъа,
Ойнап-кюлюп, элибизге къайтыргъа.
Уллу суугъа кёп къарама, къоркъурса,
Сюймегенлей эрге баргъан, сокъурса.
Жыйылыгъыз, «тёгерекке» барайыкъ,
Онгсузлагъа тергеу этип къарайыкъ.
Кюзгю жел и сизни аман апчытмаз,
Нарт къонагъы, кёпке къалып, жарсытмаз.
Жолоучубуз, жол хыжыбыз хазырды,
Нарт къонакъны сау эл бирге ашырды.
Суузанны жырына антла уллу магъана
бергендиле, кесин да сыйлап, уллу тахлыкъ эткендиле. Тутушханда, Юзгюню
киши хорламагъанды, айтышында ангнга
адам жетмегенди, ат чаришхе у а ол къатышмагъанды. Дюнай нартха бек ыразы
болгъанды, аны юсюнден ма былай айтханды:
- Антла! Айып этмегиз мангнга. Жаратылгъынчы окъуна да, Уллу Тейри экибизни къадарыбызны да бирге буюргъан бо
лур эди. Мен излеген сюймеклик эди да, ол
аллыма келди. Мангнга бу дунияда андан
башха бир зат да керек тюйюлдю. Сюйме
клик болса, эркегырыу бла тышырыугъа не
жетмейди? Кетейик биз энди нартла элине!
Къадар алай болур, аны мадарын Тейри
эткенди, махтау болсун аны кесине! Ант
ла! Сиз нартла бла уруша да тургъансыз,
бир бирге уллу халеклик салгъансыз. Къоюгъуз энди аны. Аны ючюн нартла сизге
«урушханла», «урушхандан тоймагъанла»
деп атагъандыла. Жерни, сууну юлешип,
бир адам да тауусалмагъанды. Ёлген жер
тюбюне кете, саула жер сюрюп, жашау эте
баргъандыла. Жер бузулуп, адам, мал да
жокъ болуп, таула, суула да къатыш болуп
285
ни къадарын Тейри къалайгъа, не хал бла
жашаргъа буюрса, алайда юйюр жайып
турургъа керекти. Суузанны уа биз мында
къоймайбыз, биргебизге ала кетебиз. Аны
къадарыны юсюнден да Тейри кеси оноу
этер. Аны сюйген, батыр нартлагъа барып,
анда из лесин.
Алайынлай, учуп келип, бир чыпчыкъчыкъ Суузанны къатында тюшюп: «Ципцип», - деп, ёлюп къалгъанды. Аны къо
лу на алып Суузан:
- Ашыгъыргъа керекти. Бизни элибизге къара къайгъы келгенди. Юзгю, бу
чыпчыкъчыкъ ол сен къутхаргъанладан
эди, - деп, чыпчыкъчыкъны къойнуна
салып, атына мыннгенди.
Элден чыкъкъынчы тынч барып, эл
аягъында ала атлагъа къатылгъандыла.
Бираздан кёзкёргенден аугъандыла.
Жашар хапарын бошагъанда кюн батып, сериуюн желчик ура баш лады.
- Сора, ол нартла шёндю сизни ичигизде нек жокътула? Аллай къарыулу кишиле нек ёсмейдиле? - деп, сорду Сууичмез,
алгъындан эсе таукел, ариу узун бойнун
да бир жанына этип.
- Сууичмез, сен кёп суу ичхин! Нартла
энди аргъы дуниядадыла. Аланы таууш ла
ры бизге эштиледиле. Ала болгъан заманда
тенглик, тюзлюк жюрютюлгенди, бир бирни ийнакълап жашагъандыла. «Къарыулу
кишиле уа къайдалла? » - дейсе. Ма, сени
атанг, Огун, Борча къарыусуз адамламыдыла? Тёммектен балтаны тартып алгъан
Базза нартха саналады. Алай, жашай тур
гъан заманда, адам баласы ууакъкъа айланып барлыкъты. Адам урлугъу ууакъкъа,
къарыусузгъа айланмаз ючюн а, таулула
кеси араларындан узакъ жерледе къатын
алып, къыз л аны да кенгнге берирге керектиле.
- Бюгюн-тамбла, Дюнайны къабырын,
Юзгюню обасын кёрюрге боллукъмуду?
- Къызым, атха мыннгенингча, сен
сорургъа да уста кёреме! Тамбла ала жатхан жерни да, Тепсеучю секиртмелини да
кёрлюкбюз. Сау бол, эсибизге тюшюргенингнги ахшы эттинг. Ёлгенлени тергеп,
атларын сагъына турургъа, саулагъа борчду. Гъилмугъа жол салып, къара таный
башлагъанбыз. Алгъын хар адамгъа кесини ата-бабаларыны атларын тогъуз атагъа
дери эсте тутаргъа борч эди. Энди биз ала
ны, къагъытха жазып, бизден туугъанла да
унутмазча этип къоялабыз, - деп, Жашар
араб элибле бла жазылгъан, тёрт бюкленнген, уллу къагъытны кийизде жайып:
- Сау-Дюгер, деп биреу Арауан тамагъында жашагъанды. Ол Юрх-Сууну бойну
бла энишхе барып, сатыу-алыу этип тургъанды. Сау-Дюгерни Артыкъ, Сыллы,
Гёнлю атлы юч жашы къолайлы киш и
ле болгъандыла. Агъачда таш тузакъ бла
айыуну тутуп, юйге келтирип, къолгъа
юйреталгъандыла. Аладан бек къарыулусу, акъыллысы, Артыкъ айтханды: «Дуния былай турмаз! Адамла бир бирлерин
алдаргъа кюрешип, къарынларына керек
азыкъны юлеширле. Аны да тенг эталмай,
сангнга кёп, мангнга аз жетти деп, даулашырла. Тюйюшюрле, къарыулу онгсузну
ёлтюрюр халгъа жетерле. Эринчекле кёп
болуп, ашарыкъ жетишмей да баш л ар».
Артыкъны тёрт жашындан бири —
Эген - сау къалып, ючюсю къанчаудан
ауруп ёлгендиле. Эген сау къалып, андан
тукъум жайылмаса, биз къуруп да къаллыкъ болур эдик.
•к$: к
Ж ю з минг жылладан бери, кюнле
къыза да суууй, жауунла жауа да къуруй
келген Шыкъыда, Мёчюланы Эннеу улу
Жашарны юйюнде Сюйюншланы Мусос,
Атабийланы Базза Сууичмез атлы къызы
бла, Огун эм Борча къонакъ къангнганы
тёгерегиндедиле. Юч кюнню ж укъусуз
айланнган чаришчиле солургъа ыразы
болсала да:
- Эген, сен айтхан хапар керти эсе,
Юзгю бла Дюнай къалайлада жашагъан дыла? Бармыды аладан чирчик? - деп,
сорду Сууичмез, айтханына уялып, жети
кере тюрленип, ауазы да ёзгерип.
- Ариу къыз, сен кёп жашагъын! Ма
былайда, онг жанымда олтургъан Мусосну
тогъуз атагъа айланнган ата-бабасы - Юзгюдю. Юзгюню жашы Борандан Сюйюнш
туугъанды. Сюйюнш а бы л аны тукъум
атларыды. Боранны жашы Сюйюнш аркъасында да жугъутур мыллыгы бла КезТаладан тюшалгъан, Юзгюча, къарыулу,
сары шилли, сюйдюмлю тюгю болгъан
адам эди, деучю эдиле. Жетмиш жылына
жууукълашханда, уллу анасыны къарындашларындан туугъанлагъа барып-келип
тургъан, Мусосну уа кёресе, алтмышынчы
жылында Къатын-Таугъа чыгъып, тюш
намазны анда этип, экиндиге юйге келалгъанды. Бу сен кёрген таулада аны аягъы
жетмеген жер жокъту. Таусуз, кийиксиз,
буз таулагъа ёрлемей, жашаяллыкъ тюйюлдю ол.
286
Эген жырчы болгъанды. Аны макъа
мы туман л аны чачханды, жылагъанланы
тохтатханды, адамны эсине ахшылыкъ
салгъанды. Жырчы ёмюрюнде адамны
уруп ачытмагъанды. Ол элден элге бар
са - дуния ангнга къарагъанды, жырына
кёре махталгъанды, андан уллугъа бир иш
да саналмагъанды. Жырчы ёлгенликке,
аны ауазы жел бла бирге, сууну агъыуунда,
кёкню кюкюрегенинде жашагъанды. Ал
лай ауазны ёсюп келген жырчыла хауадан
туталгъандыла.
ныны белгисича кёрюне эди. Ол заманда
Бекки,кирип:
- Ата, хар зат да хазыр болгъанды, деп билдирди.
- Алай эсе, энди хапардан къурманлыкъкъа кёчейик. Андан сора, сорууунга
жууабын да айтырма, Борча, - деди Ж а
шар.
Къарап-къарагъынчы эт хычынла, мижаги, къош къалачла, жумуш акъ бишхен эт, агъач чырчала бла келип, къангнга
юсюнде кёрюндюле.
- Мусос, былайда сенден тамата жокъ
ту, боза аякъны ал да, аланла алгъышын
эт. Алгъышсыз болмайыкъ. Сени алгъышынгнгы къонакъла да эштсинле, - деди
Жашар.
Эген жырчыны жашы - Азырды,
Ахшылыкъ этерге хазырды.
Ол намысына къатыды,
Хар айтхан сёзю акъылды,
- Къолумдагъы боза аякъ,
Аякъ тюйюл - доммакъты.
Жюрегинге асыу болгъан,
Жанынг сюйген къонакъты.
Эй, жанларым, бу дуния
Саула ючюн омакъты.
Берекетни токъ къазанда
Айландыргъан къалакъты.
Къазаныбыз толу-толу
Къайнап турсун, жанларым!
Алан халкъы бюгюндеча,
Ойнап турсун ханларым!
Къуругъан чёпню башыды,
Насыплыны ашыды,
Чаришледе озуп келген
Баззаны ариу «жашыды»,
- деп, ангнга да алай айтхандыла.
Азырны жашы Табана,
Халкъына болду багъана,
Барды сёзюнде магъана,
- деп, ол халда аны уланын да эслегендиле.
Ол кеси да уллу санлы киши болгъанды.
Табананы жашы Санор къылычла ишлеп сатханды. Къылычлыкъ темирни отта
къыздыргъан заманда, аны солууун билгенди. Аны созуп, былхымын чыгъарып
башлардан алгъа: «Тейри, сен болуш, бу
къылыч тюзлюкке къуллукъ этсин!» - деп
тилегенди. Мёчю Санорну жашыды. Аны
усталыгъы атасыны фахмусун да озгъанды. Ол алтын, окъа созгъанды. Къапханла салып, асланланы тутханды. Мёчюню
жашы Сюйюнч болгъанын да айтайым.
Сюйюнч да темирчи эди. Къууушханла,
аталгъыла, керкиле, мужурала, къашыкъ
къазгъычла ишлегенди. Мени атам Эннеудю. Энли угъай, назик адам эди. Темир
чи лик ангнга да жеткенди. Ол а андан эсе
тепсеуню, оюнну сайлагъанды. Хар керек
затын ишлеп, къолуна алгъанды, ансы ол
иш бла артыкъ къазанлашмагъанды. Те
мир тюерге уа мангнга кёп тюшхенди. Ай
сайын Къарачайгъа жюз балта, жюз бычакъ жибереме.
- Кёп жаша, уста! Ахшы хапарла айттынг. Сени сёзюнг бизге акъыл, эс да берир. Бизни жашауубуз мындан ары къа
лай барыр, деп оюм этесе? - деген Борча
Жашарны онг жыягъында, кёз тюбюнден
башлап, энишге дери тартылгъан жара табын эследи.
Кюлгени сайын тартылып, ол заманында аны чёрчеклиги, кишилиги да болгъа-
- деп, Мусос алгъыш эткенде, жашла, ёрге
туруп, Сууичмезге къарадыла.
- Жарагъан алгъыш эттинг, сау къалгъын! Бу алгъышынгнгы уа бир да эштмеген эдим. Хайдагъыз, энди Тейри берген
хантыбызны кёрейик, - деп, Жашар сыйлы
къонакълагъа ай ланды.
Арлахта тийре къызла Сууичмез бла
олтурдула. Ж умушакъ бишхен къочхар
эт татыулу эди. Айран тузлукъ бла аллай
эт ашамагъан биллик тюйюлдю бу ашны
ал амат л ыгъын.
- Мусос, - деди Борча, - атам, сабий
заманымда: «Жашы, эуел болуп турма да,
къоншуладан тамызыкъ алып кел!» - дегенин бир да унутмайма. Аны магъанасын
мангнга бир ангнгылатсанг, бек ыразы этериксе.
- Ол сёзде уа уллу магъана барды.
«Эуел» деп, ж ауунну, желни да болдургъан, къарны, сууукъну да келтирген
Тейри барды да, ангнга айтадыла. «Эуел,
желинг, жауунунг жетсе да, жолда къалдырма, къорунг болайым!» - деп тилегенди
таулу киши.
287
- Ол Эуелни бир хапары иш бармыды? деп Борча дагъыда сорду.
- Барды, жаныммы къыйыры. Тей
ри бла Апсаты, оноулашхандыла да, дунияны юлешип, хар ким кесине керегин
алгъанды. Тейриге кёк, ж улдузла жеткендиле. Апсаты тауланы, анда тургъан
хайыуанланы, жаныуарланы къоруучусу
болгъанды. Эуелни уа киши сагъынмагъанды, барын-жогъун да къулакъламай
къойгъандыла.
- Желни болдургъан, жауунну, къарны
да жаудургъан мен эсем, сиз экигиз, мени
атыммы да сагъынмай, дунияны башын,
тюбюн да юлешип нек къойдугъуз? - деп,
Эуел Тейриге ауаз жибергенди.
- Биз къуру сени угъай, Же л анасын,
Аймушну, Байчыны, Элияны да сагъынмагъанбыз. Аны ючюн не ёпкелериги бар
ды? - деп, Тейри Эуелни ауузсундурурдан
болгъанды.
- Ол тюз тюйюлдю, Тейри! Бизни арабызда келишимсизлик тууса, адам улусуна къыйын кюн келир. Жети къат кёкке,
жети къат жерге, хайыуанлагъа, жаныуарлагъа, къурт-къумурчхагъа, къамыжакъкъа да жан-къан бергенле биз эсек, аланы
акъыллары, эслери да ангнга кёре боллукъ
сунама. Кел, этме былай. Биз, сенден алашаракъ эсек да, дунияны бирер чархын
бурургъа жаратылгъанбыз, - деп, Эуел,
кёлюндегин айтханды да, Тейрини ауазына
тынгнгыларгъа хазырланнганды.
- Сен неле жаншай тураса? Экибизни
магъанабыз бир кибик болмагъанын билирге уа заманынг эди! Керек болса, жаууннга, желге да мен сенсиз оноу эталлыкъма!
Аланы да, сюйсем жаудуруп, сюймесем а
тыйып турлукъма, - деп, бийикден ауаз
келгенди.
Андан сора, Эуел жауунну тыйгъанды,
Аймуш байлыкъны къурутханды, Ж ел
анасы желни жокъ эткенди, Байчы да адам
улусуну арасында келишимсизликни туудургъанды да, къуртла, къумурчхала думп
болуп, агъачла къуруп, суула тыйылып,
мирзеуле битмей, жаныуарла да къырылып башлагъандыла.
Ол заманда адам л а жылап, дунияны
тауушха алдырып, къурманлыкъла союп:
«Тейри, Элия, Эуел, Апсаты, Аймуш, Бай
чы, Ж ел анасы, къоругъуз болайыкъ,
дунияны ёксюз этип, адамны, малны да
къырып къоясыз!» - деп тилегенден сора,
жети къат кёкню, жерни да жаратханла
келишхендиле да, дуния жангнгыдан чагъып башлагъанды.
- Тейри, кёрдюнгмю, мен аякъ тиреп
тохтасам къалай болады! Андан эсе, келишип оноулашайыкъ да, агъачла чагъып,
суула агъып, къуртла, къамыжакъла да
ж ерни чучхуп, ж ауунла, къарла да тёгюлюп, адамла, жаныуарла да къозлап
турсунла. Эл тамашагъа уа биз къарап,
къууанып олтурайыкъ, - дегенди Эуел,
кеси айтханын болдургъанына ёхтемлене.
«Эуел болуп, къаты болуп турма да, адам
айтханны эт!», - деп, атала жашларына
тырман эткендиле, ныгъышлада къартла
жашланы юйреткендиле. Кесигиз хыйсап
этигиз: Элия кёкню кюкюретип тургъанлыкъкъа, Эуел жауунну жибермесе, агъач
ла къуруп, жаныуарла ёлюп къалмазла
мы? Андан сора Апсатыгъа да иш жокъ,
Аймушну да кюню батады, жер къургъакъсып, чачылып кетер. Жер бузулса, айдан,
жулдузладан да магъана къалмаз. Ма ол
халда, дунияда не аз, магъанасыз затчыкъ
да, бири-бири бла байланып, келишип жашайдыла, не гитче затчыкъда да, уллу тебиу эсленеди.
- Мусос, сора биз шёндю жангнгы
диннге нек кёчдюк? Тейриден, Элиядан,
Эуелден, Суу анасындан артыкъ ол бизге не
берир дейсе? - деп теренден сорду Огун.
- Иги жаш, - деди Мусос, терен сагъышланып, - адам улуну ташлагъа, тереклеге,
жаныуарлагъа табынып жашагъан заманы
да болгъанды. Ма бюгюн да шауурдатлыла
Раубазы терекке ийнанып, ангнга къуллукъ этип жашайдыла. Ацыкъанланы ЧёкЮйлери Къуру-Къолда бюгюн да сауду.
Ол тукъум Чёк-Юйде тилегенлери къабыл болгъанды. Бёзюлары уа Кёк-Ташха
къуллукъ эткендиле. Эшта да, бизни ташха
тобукъланып тургъаныбыздан эсе, Тейри
уллуракъ болур. Тюко деген биреу —ол
кеси да бу ауузданды - токъсан тогъуз
айыу ёлтюрген эди. Ахыр жолда ёлтюрген
айыуну тёрт хуболчугъун да ёксюз къоюп
келген ингиринде, тюшюнде тёртчюгюн
да жылай тургъанлай кёргенди. Аланы
уа Агъач-Киши, кеси тургъан жерине элтип бакъкъанды да, хуболчукъла уллу,
ариу айыула болгъандыла. Агъач-Киши
балачыкъланы адам тил билирге юйреткенди. Бир кюн ол алагъа былай айтхан
ды: «Балаларым, барыгъыз энди. Къайда
айлансагъыз да, адамлагъа кёрюнмегиз.
Ала тургъан жерден кенгде болугъуз. Дерт
жеттирирге да кюрешмегиз. Аланы Апсаты
кеси къаргъар».
Тюко элгенип уяннганда - тёрт хуболчукъ да эшик аллында жылай тура эдиле.
Терк окъуна кийинип, хуболчукъланы
эшекке жюклеп, куркаларына элткенди
да, алайда хуболчукълагъа бакъгъандан
башха иш этмей, жашап башлагъанды. Тюшюнде кёргенича, биржыллыкъларында
айыучукъла Тюкону тилин билип, айтханын этип тургъандыла.
Кюз арты эди... Бир ингнгирде, Хуболланы бири (айыу балаланы жыллыкъ заманларына айтадыла алай) келмей, ючюсю
муштухул болуп жетедиле. Къарындашларын ючеулен тутуп, алып кеткенлерин
айтадыла. Аланы да куркада къоюп, Тюко,
аркъанын, бычагъын да алып, уучуланы
ызларындан болады. Хуболну кезиу-кезиу
кётюре, ала артыкъ терк баралмайдыла.
Элге эки къычырым ж ол къалгъанлай,
Тюко, жетип:
- Айып тюйюлмюдю бетигизге, быланы
мен жылдан бери багъып тургъаныммы
биле, бу ишигиз неге ушайды? - деген
ди.
Ючюсю да:
- Кесинг токъсан тогъузун ёлтюргенде, бизге уа биринми къызгъанаса? - деп,
бычакъларын чыгъарып, Тюкону юсюне
атылгъандыла.
- Мен сизни бла адамча сёлеширге келе
эдим. Башыгъызгъа келирни билмей эсегиз
а, магъыз! - деп, ючюсюн да тюйюп, къара
кюлтюм этип, хуболчукъну да ычхындырып, олтуруп тургъанлай, Агъач-Киши,
къатына келгенди да:
- Ахшы эткенсе, Тюко! Мен сизге къа
рап тургъанма. Апсаты сангнга ыразыды.
Быланы уа ёлтюрме, мурдарлыкъкъа кирме. Сени къанынг энди тазалана барады, дегенди да, Тюкону къучакълагъанды.
- Бар, къарындашчыкъларынгнгы къууандыр. Мен эртен бла къайтырма, - деп,
хуболчукъну агъачха жиберип, Тюко ол юч
кишини да байлап, элге алып келгенди.
Халкъны жыйгъанды да, айтханды:
- Адамла! Дунияны биз кесибиз буза
турабыз. Кийиклени, жаныуарланы да
къырып, бошап барабыз. Этмейик былай.
Апсатыны айтханына тынгнгылайыкъ,
тауланы жылаулукъкъа къалдырмайыкъ!
Мени сиз таныйсыз. Энди мен къайтыштым, къайтышыгъыз сиз да. Бизден сора,
туууп ёсериклеге келлик кюнню да эсибизге тюшюрейик. Была уа адамла тюйюлдюле, къатыракъ да къакъкъан болурма,
алай, багъылсала, сау болурла. Экинчи
агъачха кирмесинле.
Андан сора Тюко агъачха къайтханды
да, айыула бла жашап тургъанды. Къартлыкъ келип, Тюкогъа дунияны къояргъа
тюшхенде, айыула, жыйылып, адамлача
19 Заказ № 131
жылагъандыла, къаяны жарып, Тюкону
да анда асырагъандыла. «Апсаты бизни урлугъубуз ёчюлмезин сюйсе, энтта да Тюко,
сау болуп, бизге къайтыр. Ансыз бизге дунияда жашау боллукъ тюйюлдю», - деп,
айыула бюгюн да ийнанып жашайдыла.
- Сау бол, акъсакъал, жангнгы динингден айырылмай, кёп жаша! Алай энди сен
бизге Къатын-Тауну хапарын айтсанг эди,
бек разы этерик эдинг, - деп, Борча Сюй
юнч улудан тиледи.
-Д а , айтайыкъ, къарачайлы, КъатынТауну хапарын да. Мени атам Юркек, аны
атасы Шёттю болгъанды. Сабий Шёттю
бла бирге бизни тукъумдан Айза атлы бир
къызчыкъ ойнай боладыла. Экиси да эл
къыйырында, отчукъ этип, жылына тур
гъанлай, экеулен, келип, къатларында чёккендиле да, хапар айтхан кибик эте кетип,
экисин да алып, къачып кеткендиле.
Кюзню заманы болады да, халкъ биченде, кечке дери сабийле къайгъылы киши
болмайды. Ингнгирде уа ары-бери чабадыла, алай табалмайдыла. Жанлы элткен
сунуп, къайгъыгъа къалдыла. Экинчи кюн
эртенликте, урлаучуланы къолларындан
ычхынып, ёле-къала, бешжыллыкъ Шёттючюк юйге кирип келеди. «Айзаны уа
кёрдюнгмю, къайдады ол? » - деп, соргъанларында, уручуланы къайсы жанына кет
кен лерин айтады. Шёттюню атасы Кёгюрчюнню, къолундан келген заманы болады.
Эки нёгери бла, жигит Кёгюрчюн, атлагъа
минип, уручуланы ызларындан къуууладыла. Ол кюн окъуна Тау Артына аугъан
жерге жеткендиле. Тёгерекке-башха къа
рап, къымылдагъан кёрмегендиле. Ачыусунуп, къызчыкъдан да бошап, ючюнчю
кюн къайтхандыла. «Да не этейик, суугъа
балта бламы чабайыкъ? Тейри болушса,
Айзачыкъ къайтып келир. Къайры элтгенлерин билмегенлей, биз къайда излейик?» - деп, эллиле тюнгнгюлгендиле.
Заман ёте, жашау кете, сабий Шёттю
да къая кибик киши болады. Башы да
акъылдан толуп, къатын аллыкъ заманы
жетеди. Таугъа эрленча ёрлеген Шёттю,
атха жигитча миннген жаш, гитче Айзачыкъны алып къачханларын унуталмайды. Тау-Артындан, кийик атаргъа келген
эбзе шуёхларына да сорады. Ала да бир
къыргъау билмейдиле.
«A -а, Шёттю, сен бюгюн жыйырма бла
бешинчи жазны кёресе, мени къызым Айза
уа, гурттумуллай тас болду. Ол къатынгда болса эди, тоюнгда тепсеп, къууаныр
эди», - деп, Айзаны анасы жылап-жылап
кетеди.
289
нына керкинсе: «Учупмукетедибу?!» - дер
эдинг. Бурулуп, чулгъанып тепсегенди.
Адамла Айзагъа бла аны ёлюмден
къутхаргъан жашха тенг къарап: «Бу дунияда аллай къарындашы болгъан неден
да ахшыды». Адамны быллай бир кюню
ёмюрю багъасы барды», - деп, къууаннгандыла...
бермегенлей, ёлтюрюп къояргъамы кюрешесиз? Юзгю сизге жангнгыз кёрюннгенликке, бир секиргенде тёртеу болур,
экинчи секиргенде уа сегиз болуп кёрюнюр. Кёрчюгюз бир урушуп!
Юзгюню аякълары, къоллары да тенг
тебип, жангнгыз къылычы ж ети болуп
ойнады, къарап-къарагъынчы жетисин
да шылдым этип салады.
- Энди уа не айтырыкъсыз, акъылсызла? Таныгъан болурсуз мени ким болгъа
ныммы? Энди уа, Уллу Тейри, эркин эт бу
масхабсызланы ёлтюрюрге, была адам л а
тюйюл, жаныуарладыла, - деп, Тейриден
тилеп, ёлтюрюрге башлагъанлай:
- деп, къаты ти легенд и къарындаш л аны
таматасы.
Алай къаты тилегенден сора, сёзлерин
къуру къоймай, Юзгю эгечи бла бирге тебрегенди антлагъа къонакъкъа. Атлыла
тогъуз кече бла тогъуз кюн баргъандыла
да, антланы жашагъан жерлерине жеткендиле.
Юзгю, сары шилли адамланы жаш а
гъан ларына сейирсиннгенди, оюн ларына
къарагъанды, малларын, ырысхыларын да
санагъанды да, бек сыйлы жерде олтуруп:
«Энди уа была не затла кёргюзтюрюк болурла?» - деп, къарай болгъанды.
Келгендиле, Юзгюню кёре, ариу къызла, соргъандыл а саулугъун-сал аматл ыгъын
да, ойнагъандыла бурулушуп-чырмашып,
ауузлары бла къобуз согъуп, Суузанны да
ортагъа алып, ийнакълагъандыла, уппауккаш этип, сыйлагъандыла.
- Сизни жангнгыз эгечигиз къайдады?
Нек кёрмедим мен аны бюгюн былайда? деп, соргъанды Юзгю жашлагъа ингнгирде.
- Да не этесе сен аны кёрюп. Ангнга
кётюрем ауруу тийгенди да, жатады, этижени да эрип. Аны кёрсек, жерге кирлик
болабыз, дунияда жашагъаныбызны унутабыз. Къатына барсакъ, кёзюн ачып, бизге
къарамайды, ышармайды, адам, жан сартындан хапар сормайды, - деп таматалары
хапарлагъанд ы.
- Не да болсун, сиз аны мангнга кёргюзтюгюз. Ол къызны мен былтыр тюшюмде
кёргенме. Аны аты Дюнай болургъа керекти. Тилейме сизден, бухтурмагъыз аны
менден. Ким биледи, ол да, биреуню тюшюнде кёрюп, термиле тура эсе уа? - деп,
къаты ти легенд и.
- Атын сен тюз айтханса. Алай, сен,
аны кёрсенг, кёлюнг чыгъып, къачып кетериксе. Андан эсе, кёрмей къоярмы эдинг? деп, тамата къарындашы кёргюзтмезге
къаты болгъанды.
- Угъай, не да болсун, мен аны кёр
мей кетерик тюйюлме. Тап, былайда
ёлюп къаллыкъ болсам да, аны сиз мен
ден букъдурмагъыз, - деп, Юзгю да къаты
болгъанды.
- Къоярыкъ тюйюлсе, болсун сен айт
ханлай. Не болса да, эгечибизни къолун
тутмай чыкъма. Ай насыпсыз, Дюнай
а! - деп, биягъы къарындашы кючсюннгенди.
Юзгю алларында, жети къарындаш аны
ызындан, Суузан дабиргелерине, кётюрем
ауруу тийип, къуруй тургъан къызгъа кирип барадыла.
- Къой, къарындашым, ёлтюрме!
Атынга «мурдар» дерле.
Къара-суугъа къызыл къанла элттирме,
Башыбызгъа бедишликле келтирме!
-д еп , эгечи, секирип, аллыначыкъкъанда,
къарындашы арсар болуп тохтады.
- Жаныгъыз Уллу Тейриге къурман
болсун! Эгечимми башындан бир тюгю тюшюп кёрсем эди, биригизни саулай къоймаз эдим. Энди уа барыгъыз, къайры сюйсегиз, ары. Нартла ачыулансала жетиге
дери санайдыла, ол бизге тёреди. Сиз а,
нартла тюйюл - антласыз, чола ырысхы
кёрсегиз, кесигизни атасыз! - деп, Юзгю
кетерге тебргенлей:
- Тохта, батыр, тохта! Тынгнгыла сёзге,
Биз эткен къыйын кёрюнеди кёзге.
Ангнгыладыкъ биз: адамлыкъ - сенде,
Айып этме да, къонакъ бол сен бизге.
Биз тилеген олду бюгюн былайда,
Бизни ким болгъаныбызны билирсе анда.
Энди сен харамлыкъны унут да,
Барышыбызны бурайыкъ жолгъа,
283
Юзгюню кёргенлей окъуна, Дюнайны
кёзлери жарыгъандыла, бет къаны да тап
болуп, къоллары къымылдагъандыла, юч
жылдан бери сёлешмеген:
- Юзгю, андан бери нек келмей тургъанса!? Мени къуруй баргъаныммы нек
билмегенсе? Мени сен тюшюнге бешжыллыкъ заманынгда окъуна кёрген эдинг
да? - деп, салам бетли узун чачын бир ж а
нына тёгюп, Дюнай ёрге туруп, Юзгюге
къолун узатты.
Къызны арыкъ къолун «эзип къоярма»
деп, къоркъуп, Юзгю, не этерге билмей,
бираз къарап турду.
- Юзгю! Къоркъма мени къолларымдан,
ала сени ючюн жаратылгъандыла, къаты
къысып, ариу эринлеринге жеттирсенг, ан
дан ахшы дарман мангнга керек тюйюлдю.
Кёремисе, мангнга хар такъыйкъадан эс
кире, къарыу келе баргъанын! Сау тюйюл
эсе да, сени тапхан ананг, ёмюрледе унутулмай, аууздан-ауузгъа кёче жашасын! деп, къууанчлы бети бла тёнгнгереп келген
кёз жашларын чачы бла сюрткенди.
Дюнай бла Юзгюню алай къоюп, жети
къарындаш отоудан чыкъкъандыла.
- Дюнай, сени былай кёргениме бек
къууандым. Онэки жыл мындан алгъа тюшюмде кёрюннген къыз сенсе! Сени бла
бирге уллу сууну бойнунда олтуруп тургъаныммы да унутмагъанма. Сени гюлмендингнги жел суугъа атханда, чабып ба
рып, секирип, суудан чыгъарып, башынга
къысханым эсинге тюштюмю?
- Ой, сюйгеним! Аны мен сенден эсе, бир
жыл алгъа кёрген эдим. Ол тюш сангнга
артта кёрюннген эди, артта! Андан бери
мен сени хар атламынгнгы санап тургъанма. Сени мен кёп хатадан сакълагъанма.
Былтыр къаядан кетерге аз къалгъанда
да, къолунгнгу ташха илиндирген да мен
болгъанма, - деп, Дюнай къаты кюлдю.
- Тейриге шукур болсун! Юч жылдан
бери сёзюн эшталмагъан эгечибизни къонгнгуроу ауазлы кюлгенин эшттик! - деп,
къарындашла тышында къууанадыла.
- Юзгю, сиз, нартла, батырлыкъкъа
асыры эсигиз кеткенден, сюймекликни
унутуп къоючусуз, мени былай къоюп,
кетип иш къалма! Бир ыйыхтан турурма
мен. Хайда, бар энди, къарындашларым
сени сакълап тура болурла. Тамбла уа,
кюн тийгинчи мангнга келме. Босагъадан
аягъынгнгы ичине атлатханлай, нартланы
сёзлерин, къалдырмай, барын къатлап кел.
Бюгюн а сен аланы унутуп къойгъанса, деп, Дюнай, «тырман» да этип, Юзгюню
кёзлери бла ашырды.
Юзгю, отоудан чыгъарыгъы келмей,
атларгъа онгнгу болмай, сёлеширге аузу
ачылмай, къолларындагъы къызыл-ала
гюлмендини да алай салалмай, сюелгенлей иги кесек заманны турду. Къарангнгы
отоуну ичи жарыгъанча, ол жарыкъ бла
бирге Дюнай учуп айланнганча, бир бёлек
жылдан бери Юзгю да мында жашагъанча,
хар зат да таулада болгъанча, алай кёрюн
дю.
- Дюнай, акъыллы Дюнай, Юзгюню
сюйюп, аны ючюн болгъан кёреме, харип, юзмезде эгелген чабакъ кибик. Къадар адамны ычхындырмай кёреме! Бизни
сюймегенни къадарына мадар болмасын!
Асто-о! Кёрдюгюзмю? Узакъ тауладан,
Къаф-Тау аллындан, Дюнайны сюйген
жашы аллына келип, сау этип къойгъанын? Къалай чырайлы, сюйдюмлю, ариу
сёзлю, огъур кёзлю жашты кеси да, - деп,
хапар арбазда, андан сора уа халкъкъа
жайылды.
Эртенликде антла уллу тойгъа, Дюнай
ны саулугъу ючюн, Юзгюню келгенине
аталып бардырыллыкъ къууанчха, хазырланадыла. Антлада жюрюген тёреге кёре,
пелиуанла жыгъышырыхтыла, сёз усталары айтышырыхтыла, ат чариш боллукъту. Ашау-ичиу а жети кюн бла жети кече
бардырыллыкъты. Дюнайны жети къарындашыны аякъ тюплеринде чёп сынмай,
хар затны мажарып, къонакъла олтурлукъ
жерлени жараштырып, жууукъларынатенглерине оноууну къоюп, сууукъ жумуртхагъа жан салгъан Тейриге махтау
эте, тангнга чыкътыла.
Барысындан да уллу къууанч Юзгю
ню жюрегиндеди. Танг атар, кюнню нюрю
дуниягъа жайылыр, сора Дюнай уяныр,
дум къара кёзлери кюле-ойнай туралла,
жюрегинде сюймеклик оту жанады, ол,
саулай дунияны къучакълаялмаса да, Юз
гюню бойнуна тагъылаллыхты, тюнене
айталмагъан сёз къурашларын шыбырдаяллыхты. Алай, Юзгю аныча омакъ айталмаса, ант элинде туугъан узунчач къызгъа
тынгнгылап, къымылдагъанларына къа
рап турса да, боллукъту.
Танг атты. Юзгюге, кюн терк чыкъмагъанча, солтюшюн булутлуракъ, онгтюшюн ачыгъыракъ кёрюндюле. Жарыкъ
кюн жерни бетине жайыла тебреди. А р
базда Юзгюден башха къымылдагъан кёрюнмейди. Хоразла, къычыргъанларын
тохтатып, тауукъланы алларында уллу
арбазгъа жайылдыла.
Юзгю, нарт батыр, сабий жашчыкъ
кибик, уяла-уяла, Дюнайны отоууна те284
бреди. «Уялгъан ырысхыгъа жарымлыкъты», - деп нарт л а бы л лай бир кюн ючюн
айтхан кереме. Нарт улу, уялма», - деп,
ол кеси кесин бегитти. - Я, Тейри, сен болуш! Дюнайны ариу нюрю орнуна келип,
акъ бетинде адам кеси сыфатын кёрюрча
халгъа жетип кёрейим!» - деп, босагъадан
атлады.
- Кюнюнг ахшы болсун, жети батырны жангнгыз эгечи! Нарт улусу Тейриден
сангнга саулукъ тилейди!
- Сау бол, кюнюммю жарыгъы! Нарт
улусу мангнга Тейриден саулукъ тилей эсе,
ол, аны эштип, мени санларыммы тирилткенди, суууп тургъан къаныммы жылытханды. Сени бери келтирген Тейриге мен
къор болайым! Аллай бир мен ангнга не
ахшылыкъ этерме? Кел, олтур къатыма! деп, Дюнай кётюртмесин кёргюзттю.
Экинчи сёлешсе — учуп кетерикча,
къатына олтурса - кёралмай къаллыкъча, ючюнчю сёлешсе - кюн озуп кетерик
ча, Дюнайдан ургъан жылыугъа къууана,
азчыкъ-азчыкъ атлай, къатына келди.
Нарт-Юзгюню къатында Дюнай, къамил
къашыкъ кибик, гитчечик, эртен жулдуз
кибик жарыкъ, суу къызы кибик, айбат
кёрюндю.
- Юзгю, мени дуния кюзгюм, оюнумму, оюмумму да уятхан, юч жылдан бери
кел ал май, аллына къаратып таралтхан,
айып этме бюгюн сен мангнга, къучакъларыкъма сени мен, Уллу Тейри кёре тур
гъанлай! - деп, Дюнай Юзгюню бойнуна
тагъылды.
Бюгюннге дери, къыз къолун тутмагъан нарт, антлыланы сайлаулу къызларын къойнуна къысып, аузундан сёз
чыгъаралмай, шошайды. Ол халда кёпмюазмы турдула, Дюнай, къалкъыгъан нартны уятмай, юсюне къапланнганлай тургъанда, кеч болуп, тойчула-оюнчула да
кеткен эдиле.
Эй, кечени бир заманында тышына
чыгъып, Дюнай бла Юзгю Алауганны тебиуюн башладыла. Кюнча жарыкъ Ай согъуп, Ж улдузла - къарс уруп, къайын
агъач - шууулдап, табийгъат саулай къууанады.
Алайынлай, танг атып, Чолпан жулдуз
дабатып, кюнчыгъыш жарып къалды. Тюненеги тойчула жыйылдыла, андан-мындан
сабийчикле къычырышып-чабышып,
уллу гюрен къурдула, къарт къатынла,
къарт кишиле жангнгы тойгъа къошулдула. Былайчыкъта Суузан, тойгъа къууат
сала, жыр айтты. Дюнай а тынгнгылап
болады.
- Келгенибиз, билгенибиз ма буду,
Къыза кетсе, терен суу да къуруйду.
Элигизде аман ит улумасын,
Не къызса да, терен суу къурумасын.
Ол тёбеден жашчыкъ сизге къарасын,
Ариу Дюнай чачын кече тарасын.
Тарагъанда, бир тюгю да тюшмесин,
Бошунагъа ойнамасын-кюлмесин.
Уллу ёзен ортасындан бёлюнсюн,
Буз къаясы мындан къарап кёрюнсюн,
Чаре туманла чачылмайын турсунла,
Ант къызлары монглу жашау къурсунла!
Биз келгенбиз узакъ элден къонакъкъа,
Къарагъыз сиз жыйылышып омакъкъа,
Олтурасыз, жашау ючюн жарсымай,
Ойнайсыз сиз бизни бла арымай.
Нарт уланы сизге къонакъ болгъанды,
Эсигизде жарыкълыкъны къойгъанды.
Аман къушу сизде уя салалмаз,
Билмегенлей ахшылагъа саналмаз.
Къарачыгъыз уллу сууну бойнуна,
Къыз ойнайды сюйгенини къойнунда.
Биз келгенбиз сизге жумуш айтыргъа,
Ойнап-кюлюп, элибизге къайтыргъа.
Уллу суугъа кёп къарама, къоркъурса,
Сюймегенлей эрге баргъан, сокъурса.
Жыйылыгъыз, «тёгерекке» барайыкъ,
Онгсузлагъа тергеу этип къарайыкъ.
Кюзгю жел и сизни аман апчытмаз,
Нарт къонагъы, кёпке къалып, жарсытмаз.
Жолоучубуз, жол хыжыбыз хазырды,
Нарт къонакъны сау эл бирге ашырды.
Суузанны жырына антла уллу магъана
бергендиле, кесин да сыйлап, уллу тахлыкъ эткендиле. Тутушханда, Юзгюню
киши хорламагъанды, айтышында ангнга
адам жетмегенди, ат чаришхе у а ол къатышмагъанды. Дюнай нартха бек ыразы
болгъанды, аны юсюнден ма былай айтханды:
- Антла! Айып этмегиз мангнга. Жаратылгъынчы окъуна да, Уллу Тейри экибизни къадарыбызны да бирге буюргъан бо
лур эди. Мен излеген сюймеклик эди да, ол
аллыма келди. Мангнга бу дунияда андан
башха бир зат да керек тюйюлдю. Сюйме
клик болса, эркегырыу бла тышырыугъа не
жетмейди? Кетейик биз энди нартла элине!
Къадар алай болур, аны мадарын Тейри
эткенди, махтау болсун аны кесине! Ант
ла! Сиз нартла бла уруша да тургъансыз,
бир бирге уллу халеклик салгъансыз. Къоюгъуз энди аны. Аны ючюн нартла сизге
«урушханла», «урушхандан тоймагъанла»
деп атагъандыла. Жерни, сууну юлешип,
бир адам да тауусалмагъанды. Ёлген жер
тюбюне кете, саула жер сюрюп, жашау эте
баргъандыла. Жер бузулуп, адам, мал да
жокъ болуп, таула, суула да къатыш болуп
285
ни къадарын Тейри къалайгъа, не хал бла
жашаргъа буюрса, алайда юйюр жайып
турургъа керекти. Суузанны уа биз мында
къоймайбыз, биргебизге ала кетебиз. Аны
къадарыны юсюнден да Тейри кеси оноу
этер. Аны сюйген, батыр нартлагъа барып,
анда из лесин.
Алайынлай, учуп келип, бир чыпчыкъчыкъ Суузанны къатында тюшюп: «Ципцип», - деп, ёлюп къалгъанды. Аны къо
лу на алып Суузан:
- Ашыгъыргъа керекти. Бизни элибизге къара къайгъы келгенди. Юзгю, бу
чыпчыкъчыкъ ол сен къутхаргъанладан
эди, - деп, чыпчыкъчыкъны къойнуна
салып, атына мыннгенди.
Элден чыкъкъынчы тынч барып, эл
аягъында ала атлагъа къатылгъандыла.
Бираздан кёзкёргенден аугъандыла.
Жашар хапарын бошагъанда кюн батып, сериуюн желчик ура баш лады.
- Сора, ол нартла шёндю сизни ичигизде нек жокътула? Аллай къарыулу кишиле нек ёсмейдиле? - деп, сорду Сууичмез,
алгъындан эсе таукел, ариу узун бойнун
да бир жанына этип.
- Сууичмез, сен кёп суу ичхин! Нартла
энди аргъы дуниядадыла. Аланы таууш ла
ры бизге эштиледиле. Ала болгъан заманда
тенглик, тюзлюк жюрютюлгенди, бир бирни ийнакълап жашагъандыла. «Къарыулу
кишиле уа къайдалла? » - дейсе. Ма, сени
атанг, Огун, Борча къарыусуз адамламыдыла? Тёммектен балтаны тартып алгъан
Базза нартха саналады. Алай, жашай тур
гъан заманда, адам баласы ууакъкъа айланып барлыкъты. Адам урлугъу ууакъкъа,
къарыусузгъа айланмаз ючюн а, таулула
кеси араларындан узакъ жерледе къатын
алып, къыз л аны да кенгнге берирге керектиле.
- Бюгюн-тамбла, Дюнайны къабырын,
Юзгюню обасын кёрюрге боллукъмуду?
- Къызым, атха мыннгенингча, сен
сорургъа да уста кёреме! Тамбла ала жатхан жерни да, Тепсеучю секиртмелини да
кёрлюкбюз. Сау бол, эсибизге тюшюргенингнги ахшы эттинг. Ёлгенлени тергеп,
атларын сагъына турургъа, саулагъа борчду. Гъилмугъа жол салып, къара таный
башлагъанбыз. Алгъын хар адамгъа кесини ата-бабаларыны атларын тогъуз атагъа
дери эсте тутаргъа борч эди. Энди биз ала
ны, къагъытха жазып, бизден туугъанла да
унутмазча этип къоялабыз, - деп, Жашар
араб элибле бла жазылгъан, тёрт бюкленнген, уллу къагъытны кийизде жайып:
- Сау-Дюгер, деп биреу Арауан тамагъында жашагъанды. Ол Юрх-Сууну бойну
бла энишхе барып, сатыу-алыу этип тургъанды. Сау-Дюгерни Артыкъ, Сыллы,
Гёнлю атлы юч жашы къолайлы киш и
ле болгъандыла. Агъачда таш тузакъ бла
айыуну тутуп, юйге келтирип, къолгъа
юйреталгъандыла. Аладан бек къарыулусу, акъыллысы, Артыкъ айтханды: «Дуния былай турмаз! Адамла бир бирлерин
алдаргъа кюрешип, къарынларына керек
азыкъны юлеширле. Аны да тенг эталмай,
сангнга кёп, мангнга аз жетти деп, даулашырла. Тюйюшюрле, къарыулу онгсузну
ёлтюрюр халгъа жетерле. Эринчекле кёп
болуп, ашарыкъ жетишмей да баш л ар».
Артыкъны тёрт жашындан бири —
Эген - сау къалып, ючюсю къанчаудан
ауруп ёлгендиле. Эген сау къалып, андан
тукъум жайылмаса, биз къуруп да къаллыкъ болур эдик.
•к$: к
Ж ю з минг жылладан бери, кюнле
къыза да суууй, жауунла жауа да къуруй
келген Шыкъыда, Мёчюланы Эннеу улу
Жашарны юйюнде Сюйюншланы Мусос,
Атабийланы Базза Сууичмез атлы къызы
бла, Огун эм Борча къонакъ къангнганы
тёгерегиндедиле. Юч кюнню ж укъусуз
айланнган чаришчиле солургъа ыразы
болсала да:
- Эген, сен айтхан хапар керти эсе,
Юзгю бла Дюнай къалайлада жашагъан дыла? Бармыды аладан чирчик? - деп,
сорду Сууичмез, айтханына уялып, жети
кере тюрленип, ауазы да ёзгерип.
- Ариу къыз, сен кёп жашагъын! Ма
былайда, онг жанымда олтургъан Мусосну
тогъуз атагъа айланнган ата-бабасы - Юзгюдю. Юзгюню жашы Борандан Сюйюнш
туугъанды. Сюйюнш а бы л аны тукъум
атларыды. Боранны жашы Сюйюнш аркъасында да жугъутур мыллыгы бла КезТаладан тюшалгъан, Юзгюча, къарыулу,
сары шилли, сюйдюмлю тюгю болгъан
адам эди, деучю эдиле. Жетмиш жылына
жууукълашханда, уллу анасыны къарындашларындан туугъанлагъа барып-келип
тургъан, Мусосну уа кёресе, алтмышынчы
жылында Къатын-Таугъа чыгъып, тюш
намазны анда этип, экиндиге юйге келалгъанды. Бу сен кёрген таулада аны аягъы
жетмеген жер жокъту. Таусуз, кийиксиз,
буз таулагъа ёрлемей, жашаяллыкъ тюйюлдю ол.
286
Эген жырчы болгъанды. Аны макъа
мы туман л аны чачханды, жылагъанланы
тохтатханды, адамны эсине ахшылыкъ
салгъанды. Жырчы ёмюрюнде адамны
уруп ачытмагъанды. Ол элден элге бар
са - дуния ангнга къарагъанды, жырына
кёре махталгъанды, андан уллугъа бир иш
да саналмагъанды. Жырчы ёлгенликке,
аны ауазы жел бла бирге, сууну агъыуунда,
кёкню кюкюрегенинде жашагъанды. Ал
лай ауазны ёсюп келген жырчыла хауадан
туталгъандыла.
ныны белгисича кёрюне эди. Ол заманда
Бекки,кирип:
- Ата, хар зат да хазыр болгъанды, деп билдирди.
- Алай эсе, энди хапардан къурманлыкъкъа кёчейик. Андан сора, сорууунга
жууабын да айтырма, Борча, - деди Ж а
шар.
Къарап-къарагъынчы эт хычынла, мижаги, къош къалачла, жумуш акъ бишхен эт, агъач чырчала бла келип, къангнга
юсюнде кёрюндюле.
- Мусос, былайда сенден тамата жокъ
ту, боза аякъны ал да, аланла алгъышын
эт. Алгъышсыз болмайыкъ. Сени алгъышынгнгы къонакъла да эштсинле, - деди
Жашар.
Эген жырчыны жашы - Азырды,
Ахшылыкъ этерге хазырды.
Ол намысына къатыды,
Хар айтхан сёзю акъылды,
- Къолумдагъы боза аякъ,
Аякъ тюйюл - доммакъты.
Жюрегинге асыу болгъан,
Жанынг сюйген къонакъты.
Эй, жанларым, бу дуния
Саула ючюн омакъты.
Берекетни токъ къазанда
Айландыргъан къалакъты.
Къазаныбыз толу-толу
Къайнап турсун, жанларым!
Алан халкъы бюгюндеча,
Ойнап турсун ханларым!
Къуругъан чёпню башыды,
Насыплыны ашыды,
Чаришледе озуп келген
Баззаны ариу «жашыды»,
- деп, ангнга да алай айтхандыла.
Азырны жашы Табана,
Халкъына болду багъана,
Барды сёзюнде магъана,
- деп, ол халда аны уланын да эслегендиле.
Ол кеси да уллу санлы киши болгъанды.
Табананы жашы Санор къылычла ишлеп сатханды. Къылычлыкъ темирни отта
къыздыргъан заманда, аны солууун билгенди. Аны созуп, былхымын чыгъарып
башлардан алгъа: «Тейри, сен болуш, бу
къылыч тюзлюкке къуллукъ этсин!» - деп
тилегенди. Мёчю Санорну жашыды. Аны
усталыгъы атасыны фахмусун да озгъанды. Ол алтын, окъа созгъанды. Къапханла салып, асланланы тутханды. Мёчюню
жашы Сюйюнч болгъанын да айтайым.
Сюйюнч да темирчи эди. Къууушханла,
аталгъыла, керкиле, мужурала, къашыкъ
къазгъычла ишлегенди. Мени атам Эннеудю. Энли угъай, назик адам эди. Темир
чи лик ангнга да жеткенди. Ол а андан эсе
тепсеуню, оюнну сайлагъанды. Хар керек
затын ишлеп, къолуна алгъанды, ансы ол
иш бла артыкъ къазанлашмагъанды. Те
мир тюерге уа мангнга кёп тюшхенди. Ай
сайын Къарачайгъа жюз балта, жюз бычакъ жибереме.
- Кёп жаша, уста! Ахшы хапарла айттынг. Сени сёзюнг бизге акъыл, эс да берир. Бизни жашауубуз мындан ары къа
лай барыр, деп оюм этесе? - деген Борча
Жашарны онг жыягъында, кёз тюбюнден
башлап, энишге дери тартылгъан жара табын эследи.
Кюлгени сайын тартылып, ол заманында аны чёрчеклиги, кишилиги да болгъа-
- деп, Мусос алгъыш эткенде, жашла, ёрге
туруп, Сууичмезге къарадыла.
- Жарагъан алгъыш эттинг, сау къалгъын! Бу алгъышынгнгы уа бир да эштмеген эдим. Хайдагъыз, энди Тейри берген
хантыбызны кёрейик, - деп, Жашар сыйлы
къонакълагъа ай ланды.
Арлахта тийре къызла Сууичмез бла
олтурдула. Ж умушакъ бишхен къочхар
эт татыулу эди. Айран тузлукъ бла аллай
эт ашамагъан биллик тюйюлдю бу ашны
ал амат л ыгъын.
- Мусос, - деди Борча, - атам, сабий
заманымда: «Жашы, эуел болуп турма да,
къоншуладан тамызыкъ алып кел!» - дегенин бир да унутмайма. Аны магъанасын
мангнга бир ангнгылатсанг, бек ыразы этериксе.
- Ол сёзде уа уллу магъана барды.
«Эуел» деп, ж ауунну, желни да болдургъан, къарны, сууукъну да келтирген
Тейри барды да, ангнга айтадыла. «Эуел,
желинг, жауунунг жетсе да, жолда къалдырма, къорунг болайым!» - деп тилегенди
таулу киши.
287
- Ол Эуелни бир хапары иш бармыды? деп Борча дагъыда сорду.
- Барды, жаныммы къыйыры. Тей
ри бла Апсаты, оноулашхандыла да, дунияны юлешип, хар ким кесине керегин
алгъанды. Тейриге кёк, ж улдузла жеткендиле. Апсаты тауланы, анда тургъан
хайыуанланы, жаныуарланы къоруучусу
болгъанды. Эуелни уа киши сагъынмагъанды, барын-жогъун да къулакъламай
къойгъандыла.
- Желни болдургъан, жауунну, къарны
да жаудургъан мен эсем, сиз экигиз, мени
атыммы да сагъынмай, дунияны башын,
тюбюн да юлешип нек къойдугъуз? - деп,
Эуел Тейриге ауаз жибергенди.
- Биз къуру сени угъай, Же л анасын,
Аймушну, Байчыны, Элияны да сагъынмагъанбыз. Аны ючюн не ёпкелериги бар
ды? - деп, Тейри Эуелни ауузсундурурдан
болгъанды.
- Ол тюз тюйюлдю, Тейри! Бизни арабызда келишимсизлик тууса, адам улусуна къыйын кюн келир. Жети къат кёкке,
жети къат жерге, хайыуанлагъа, жаныуарлагъа, къурт-къумурчхагъа, къамыжакъкъа да жан-къан бергенле биз эсек, аланы
акъыллары, эслери да ангнга кёре боллукъ
сунама. Кел, этме былай. Биз, сенден алашаракъ эсек да, дунияны бирер чархын
бурургъа жаратылгъанбыз, - деп, Эуел,
кёлюндегин айтханды да, Тейрини ауазына
тынгнгыларгъа хазырланнганды.
- Сен неле жаншай тураса? Экибизни
магъанабыз бир кибик болмагъанын билирге уа заманынг эди! Керек болса, жаууннга, желге да мен сенсиз оноу эталлыкъма!
Аланы да, сюйсем жаудуруп, сюймесем а
тыйып турлукъма, - деп, бийикден ауаз
келгенди.
Андан сора, Эуел жауунну тыйгъанды,
Аймуш байлыкъны къурутханды, Ж ел
анасы желни жокъ эткенди, Байчы да адам
улусуну арасында келишимсизликни туудургъанды да, къуртла, къумурчхала думп
болуп, агъачла къуруп, суула тыйылып,
мирзеуле битмей, жаныуарла да къырылып башлагъандыла.
Ол заманда адам л а жылап, дунияны
тауушха алдырып, къурманлыкъла союп:
«Тейри, Элия, Эуел, Апсаты, Аймуш, Бай
чы, Ж ел анасы, къоругъуз болайыкъ,
дунияны ёксюз этип, адамны, малны да
къырып къоясыз!» - деп тилегенден сора,
жети къат кёкню, жерни да жаратханла
келишхендиле да, дуния жангнгыдан чагъып башлагъанды.
- Тейри, кёрдюнгмю, мен аякъ тиреп
тохтасам къалай болады! Андан эсе, келишип оноулашайыкъ да, агъачла чагъып,
суула агъып, къуртла, къамыжакъла да
ж ерни чучхуп, ж ауунла, къарла да тёгюлюп, адамла, жаныуарла да къозлап
турсунла. Эл тамашагъа уа биз къарап,
къууанып олтурайыкъ, - дегенди Эуел,
кеси айтханын болдургъанына ёхтемлене.
«Эуел болуп, къаты болуп турма да, адам
айтханны эт!», - деп, атала жашларына
тырман эткендиле, ныгъышлада къартла
жашланы юйреткендиле. Кесигиз хыйсап
этигиз: Элия кёкню кюкюретип тургъанлыкъкъа, Эуел жауунну жибермесе, агъач
ла къуруп, жаныуарла ёлюп къалмазла
мы? Андан сора Апсатыгъа да иш жокъ,
Аймушну да кюню батады, жер къургъакъсып, чачылып кетер. Жер бузулса, айдан,
жулдузладан да магъана къалмаз. Ма ол
халда, дунияда не аз, магъанасыз затчыкъ
да, бири-бири бла байланып, келишип жашайдыла, не гитче затчыкъда да, уллу тебиу эсленеди.
- Мусос, сора биз шёндю жангнгы
диннге нек кёчдюк? Тейриден, Элиядан,
Эуелден, Суу анасындан артыкъ ол бизге не
берир дейсе? - деп теренден сорду Огун.
- Иги жаш, - деди Мусос, терен сагъышланып, - адам улуну ташлагъа, тереклеге,
жаныуарлагъа табынып жашагъан заманы
да болгъанды. Ма бюгюн да шауурдатлыла
Раубазы терекке ийнанып, ангнга къуллукъ этип жашайдыла. Ацыкъанланы ЧёкЮйлери Къуру-Къолда бюгюн да сауду.
Ол тукъум Чёк-Юйде тилегенлери къабыл болгъанды. Бёзюлары уа Кёк-Ташха
къуллукъ эткендиле. Эшта да, бизни ташха
тобукъланып тургъаныбыздан эсе, Тейри
уллуракъ болур. Тюко деген биреу —ол
кеси да бу ауузданды - токъсан тогъуз
айыу ёлтюрген эди. Ахыр жолда ёлтюрген
айыуну тёрт хуболчугъун да ёксюз къоюп
келген ингиринде, тюшюнде тёртчюгюн
да жылай тургъанлай кёргенди. Аланы
уа Агъач-Киши, кеси тургъан жерине элтип бакъкъанды да, хуболчукъла уллу,
ариу айыула болгъандыла. Агъач-Киши
балачыкъланы адам тил билирге юйреткенди. Бир кюн ол алагъа былай айтхан
ды: «Балаларым, барыгъыз энди. Къайда
айлансагъыз да, адамлагъа кёрюнмегиз.
Ала тургъан жерден кенгде болугъуз. Дерт
жеттирирге да кюрешмегиз. Аланы Апсаты
кеси къаргъар».
Тюко элгенип уяннганда - тёрт хуболчукъ да эшик аллында жылай тура эдиле.
Терк окъуна кийинип, хуболчукъланы
эшекке жюклеп, куркаларына элткенди
да, алайда хуболчукълагъа бакъгъандан
башха иш этмей, жашап башлагъанды. Тюшюнде кёргенича, биржыллыкъларында
айыучукъла Тюкону тилин билип, айтханын этип тургъандыла.
Кюз арты эди... Бир ингнгирде, Хуболланы бири (айыу балаланы жыллыкъ заманларына айтадыла алай) келмей, ючюсю
муштухул болуп жетедиле. Къарындашларын ючеулен тутуп, алып кеткенлерин
айтадыла. Аланы да куркада къоюп, Тюко,
аркъанын, бычагъын да алып, уучуланы
ызларындан болады. Хуболну кезиу-кезиу
кётюре, ала артыкъ терк баралмайдыла.
Элге эки къычырым ж ол къалгъанлай,
Тюко, жетип:
- Айып тюйюлмюдю бетигизге, быланы
мен жылдан бери багъып тургъаныммы
биле, бу ишигиз неге ушайды? - деген
ди.
Ючюсю да:
- Кесинг токъсан тогъузун ёлтюргенде, бизге уа биринми къызгъанаса? - деп,
бычакъларын чыгъарып, Тюкону юсюне
атылгъандыла.
- Мен сизни бла адамча сёлеширге келе
эдим. Башыгъызгъа келирни билмей эсегиз
а, магъыз! - деп, ючюсюн да тюйюп, къара
кюлтюм этип, хуболчукъну да ычхындырып, олтуруп тургъанлай, Агъач-Киши,
къатына келгенди да:
- Ахшы эткенсе, Тюко! Мен сизге къа
рап тургъанма. Апсаты сангнга ыразыды.
Быланы уа ёлтюрме, мурдарлыкъкъа кирме. Сени къанынг энди тазалана барады, дегенди да, Тюкону къучакълагъанды.
- Бар, къарындашчыкъларынгнгы къууандыр. Мен эртен бла къайтырма, - деп,
хуболчукъну агъачха жиберип, Тюко ол юч
кишини да байлап, элге алып келгенди.
Халкъны жыйгъанды да, айтханды:
- Адамла! Дунияны биз кесибиз буза
турабыз. Кийиклени, жаныуарланы да
къырып, бошап барабыз. Этмейик былай.
Апсатыны айтханына тынгнгылайыкъ,
тауланы жылаулукъкъа къалдырмайыкъ!
Мени сиз таныйсыз. Энди мен къайтыштым, къайтышыгъыз сиз да. Бизден сора,
туууп ёсериклеге келлик кюнню да эсибизге тюшюрейик. Была уа адамла тюйюлдюле, къатыракъ да къакъкъан болурма,
алай, багъылсала, сау болурла. Экинчи
агъачха кирмесинле.
Андан сора Тюко агъачха къайтханды
да, айыула бла жашап тургъанды. Къартлыкъ келип, Тюкогъа дунияны къояргъа
тюшхенде, айыула, жыйылып, адамлача
19 Заказ № 131
жылагъандыла, къаяны жарып, Тюкону
да анда асырагъандыла. «Апсаты бизни урлугъубуз ёчюлмезин сюйсе, энтта да Тюко,
сау болуп, бизге къайтыр. Ансыз бизге дунияда жашау боллукъ тюйюлдю», - деп,
айыула бюгюн да ийнанып жашайдыла.
- Сау бол, акъсакъал, жангнгы динингден айырылмай, кёп жаша! Алай энди сен
бизге Къатын-Тауну хапарын айтсанг эди,
бек разы этерик эдинг, - деп, Борча Сюй
юнч улудан тиледи.
-Д а , айтайыкъ, къарачайлы, КъатынТауну хапарын да. Мени атам Юркек, аны
атасы Шёттю болгъанды. Сабий Шёттю
бла бирге бизни тукъумдан Айза атлы бир
къызчыкъ ойнай боладыла. Экиси да эл
къыйырында, отчукъ этип, жылына тур
гъанлай, экеулен, келип, къатларында чёккендиле да, хапар айтхан кибик эте кетип,
экисин да алып, къачып кеткендиле.
Кюзню заманы болады да, халкъ биченде, кечке дери сабийле къайгъылы киши
болмайды. Ингнгирде уа ары-бери чабадыла, алай табалмайдыла. Жанлы элткен
сунуп, къайгъыгъа къалдыла. Экинчи кюн
эртенликте, урлаучуланы къолларындан
ычхынып, ёле-къала, бешжыллыкъ Шёттючюк юйге кирип келеди. «Айзаны уа
кёрдюнгмю, къайдады ол? » - деп, соргъанларында, уручуланы къайсы жанына кет
кен лерин айтады. Шёттюню атасы Кёгюрчюнню, къолундан келген заманы болады.
Эки нёгери бла, жигит Кёгюрчюн, атлагъа
минип, уручуланы ызларындан къуууладыла. Ол кюн окъуна Тау Артына аугъан
жерге жеткендиле. Тёгерекке-башха къа
рап, къымылдагъан кёрмегендиле. Ачыусунуп, къызчыкъдан да бошап, ючюнчю
кюн къайтхандыла. «Да не этейик, суугъа
балта бламы чабайыкъ? Тейри болушса,
Айзачыкъ къайтып келир. Къайры элтгенлерин билмегенлей, биз къайда излейик?» - деп, эллиле тюнгнгюлгендиле.
Заман ёте, жашау кете, сабий Шёттю
да къая кибик киши болады. Башы да
акъылдан толуп, къатын аллыкъ заманы
жетеди. Таугъа эрленча ёрлеген Шёттю,
атха жигитча миннген жаш, гитче Айзачыкъны алып къачханларын унуталмайды. Тау-Артындан, кийик атаргъа келген
эбзе шуёхларына да сорады. Ала да бир
къыргъау билмейдиле.
«A -а, Шёттю, сен бюгюн жыйырма бла
бешинчи жазны кёресе, мени къызым Айза
уа, гурттумуллай тас болду. Ол къатынгда болса эди, тоюнгда тепсеп, къууаныр
эди», - деп, Айзаны анасы жылап-жылап
кетеди.
289
нына керкинсе: «Учупмукетедибу?!» - дер
эдинг. Бурулуп, чулгъанып тепсегенди.
Адамла Айзагъа бла аны ёлюмден
къутхаргъан жашха тенг къарап: «Бу дунияда аллай къарындашы болгъан неден
да ахшыды». Адамны быллай бир кюню
ёмюрю багъасы барды», - деп, къууаннгандыла...
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Асмаран - 39
- Parts
- Асмаран - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3767Total number of unique words is 205931.0 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3921Total number of unique words is 201432.9 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3852Total number of unique words is 194231.8 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3873Total number of unique words is 189731.6 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 205532.9 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words55.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3905Total number of unique words is 193734.1 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3845Total number of unique words is 193133.1 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3895Total number of unique words is 197834.2 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3939Total number of unique words is 197732.0 of words are in the 2000 most common words47.8 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 199735.5 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3855Total number of unique words is 208532.3 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words55.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3776Total number of unique words is 199632.5 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3767Total number of unique words is 207529.9 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 194133.2 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3736Total number of unique words is 214431.0 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3723Total number of unique words is 209530.1 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3643Total number of unique words is 205031.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3824Total number of unique words is 193932.1 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3848Total number of unique words is 197132.2 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.5 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3791Total number of unique words is 205131.6 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3534Total number of unique words is 191732.2 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3847Total number of unique words is 198834.0 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 197833.0 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3950Total number of unique words is 202134.0 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3655Total number of unique words is 207731.3 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3775Total number of unique words is 198732.5 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3710Total number of unique words is 196931.0 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3777Total number of unique words is 192733.4 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3463Total number of unique words is 171733.8 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3308Total number of unique words is 161431.7 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3291Total number of unique words is 163330.9 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3568Total number of unique words is 189231.6 of words are in the 2000 most common words45.4 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3842Total number of unique words is 195633.3 of words are in the 2000 most common words48.4 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3819Total number of unique words is 190734.0 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3755Total number of unique words is 201932.2 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3863Total number of unique words is 200232.3 of words are in the 2000 most common words46.2 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3951Total number of unique words is 194835.2 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words59.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 201734.9 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words57.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3817Total number of unique words is 201733.9 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 210632.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3741Total number of unique words is 208831.8 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3796Total number of unique words is 206133.4 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3959Total number of unique words is 202634.2 of words are in the 2000 most common words49.2 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3823Total number of unique words is 199632.3 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3785Total number of unique words is 212731.0 of words are in the 2000 most common words44.7 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3798Total number of unique words is 210132.4 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3939Total number of unique words is 190734.7 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3892Total number of unique words is 208333.2 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 210930.3 of words are in the 2000 most common words42.4 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3769Total number of unique words is 207830.7 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3564Total number of unique words is 214128.5 of words are in the 2000 most common words43.3 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3443Total number of unique words is 199626.3 of words are in the 2000 most common words40.3 of words are in the 5000 most common words48.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3391Total number of unique words is 203826.3 of words are in the 2000 most common words40.1 of words are in the 5000 most common words47.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 751Total number of unique words is 54934.5 of words are in the 2000 most common words48.2 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words