Асмаран - 47

буйрукъ аны къууандырмагъанын да жашырмай. - Ким биледи, дорбуннга баргъан
иш этсегиз, Сюйреме-таш бла бирге беш
чум чомача асырап къойгъанма да, аланы
керекке жаратырсыз. (Аллай Сюйреметаш Ботталаны Алийде бюгюн да турады.)
Мангнга жарсымагъыз. Ушкок атаргъа,
тюйюшюрге да юйреннгенме. Къазауатта
347
биреу тенгли юлюшюммю алырма. Сиз саусаламат къалыгъыз. Урушну ачы желинден Кавказны Аллах сакъласын!
Ол кюн къарындашыны мудах сёзлери
эгечи Ахузатны эсинден бюгюн да, андан
бери алтмыш жыл ётгенден сора да, кетмейдиле,
«Дуния отта кюеди. Бу уруштан сау
къутулургъа хазна адам ышана болмаз.
Шёндю мен Къырымдама. Мангнга къагъыт жазаргъа кюрешмегиз. Амалым бол­
са, кесим хапар берирме. Немецлиле бла
кюреш финлиле бла урушхандан он кереге
дакъыйынды. Сау-эсентюбешейик!» - деп,
къыркъ экинчи жылны жазында жазгъаны
Жабирилни ахыр къагъыты эди.
Болсада, анасы Кызыка: «Жашым
къайтыр, аны мен кёрлюкме. Жангнгыз
жашыммы жанын Аллах сакълар!» - деп,
ышанып, ёлгюнчю жашагъанды.
Алай, Хасания эли ол жигитни экинчи
кёралмады. Энди уа, Апполаны Чоллайны
жашы Жибирил, сексен юч батыр бла бир­
ге сын ташха жазылып, халкъ бла бирге
жашарыкъты. Школ аллында!
- Чоллайны, Жибирилни юслеринден
хапар иш къалмагъанмыды? - деп, Чол­
лайны эгечи Шарийпаны жашы Жаболаны
Юсюпке сордум.
- Апполаны Мостай Холамда къолайлы
кишиледен болгъанды. Чоллайны эм башхал аны да болуштуруп, Никкола-Башында
къошун, кирпич биширген завод салгъанды. Атасыны ызы бла бара, Чоллай а артта
алайда тюрмен да иш легенд и.
- Чомачаланы ол ишлеп къоймаса,
башхала ишлеялмазламы эдиле, нек сагъынды ол? - дедим Юсюпке.
- Аллай оюн болгъанды, Сюйреметашны кёргенсе, аны ауурлугъу къыркъ
килограмм чакълы болгъанды. Боюнса
артха кетмез ючюн, ол ташны боюнсаны
баш чомача къатына тагъып, аны кибик
жашла: «Сюйреме-ташха тийдиребиз», деп, отуз атлам чакълы узакътан беш чомачаны да атып эришхендиле, - деди ол.
Аппо-дорбун турады. Чомачала бла
Сюйреме-таш а тас болгъандыла. Оюнну
энди биз сакъларыкъбыз. Аллах айтса!
Боюнса-таш мендеди!
ГУБУЗ-ТАШНЫ КЪАТЫНДА
Кёп къыйынлыкъладан къутулуп, оюлгъан къаяланы, кюйген агъачланы, сюрюлмеген сабанланы ичи бла келе, ТёбенКъангнгошада ёле тургъан Сибилчини
къатында олтуруп: «Бу адамны къалай, не
бла сау этерге мадар болур? » - деп, сагъышлана тургъанлай, къайдан эсе да бир ариу
къыз чыгъып къалгъанды. Сюнгнгюлчюню
кёзюне къарап, ол:
- Сен былайда нек тураса? - деп сор­
гъанды да, эки уучу бла бир зыканы, сютчаны, хуржелини, мыстыны, шыйыртчыкны
да къатына салгъанды.
Ол а, ёле тургъан Сибилчини кёргюзте:
- Сени хансларынгнгы артта ашай
турурбуз, ариужан! Шу адам ёле турады,
къолунгдан кел лик эсе, бу масхапсызгъа
бир мадар этсенг а? - деп, Сюнгнгюлчю
кёк кёзлерин къызгъа айландыргъанды
да, аны адыргыгъа къалдыргъанды.
Аны бла бирге, къызны жюрегине сюймеклик къайгъы салгъанды.
Къыз, ууучу бла бир мыстыны алып,
сууун сыгъып, ёле тургъанны аузуна тамдыргъанды. Адам, мысты сууну ж утуп,
кёзлерин ачханды. Къыз, мысты л аны
сыгъып, сууларын иги да тамдыргъанды.
Мысты суу ичине кеткенден сора, ол кёз­
лерин къагъа тебрегенди. Мысты суудан
дагъыда тамдырып, мурсадан уууртчук
этип, ачыуташ бла бирге ауузуна къаптыргъандан сора, ол, кёзлерин къагъа, сёлеширге адыргы эте башлагъанды.
- Сен кимсе? - деп соргъанды Сюн­
гнгюлчю, сёлеширге, эрнин къымылдатыргъа амалы къуруп тургъан белгисиз
адамгъа.
- Си-бил-ци, - дегенди белгисиз
адам.
- Сибилцими дейсе? - деп соргъанды
Сюнгнгюлчю, къулагъы эшткеннге да ыйнанмай, танымагъан адамыны сёлешхенине да къууана. - Сибилцими дейсе?.
- Си-билци, - дегенди ол, сора белиндеги къарыш жараснн кёргюзткенди да,
аз ышарыргъа кюрешхенди.
- Кёзюн ачды, кёзюн ачды! - деп,
къууаннганды къыз, сора мыстыны сы­
гъып, сууун дагъыда тамагъына тамдыр­
гъанды.
Андан сора, Сибилчи кёзлерин ача
башлагъанды, берген азыкъларын да азаз ашай тебрегенди. Эки-юч кюнден тиргизилгенди, эсин жыйып, сёлеширге кю­
решхенди.
348
къутулгъанлай окъуна, татлы къалкъыугъа киргенди. Терисини бир къатысы
сыдырылып, къан тамырлары ачылып,
юсю шыты болса да, Сюнгнгюлчю кийик­
ни, къучагъына къысып таш тюбюне элтип, кесини тону бла бёлеп, жукъламагъа
къойгъанды.
Сибилчи, Сюнгнгюлчю да, алайда юч
кюнню сакълап, кийик уяннгынчы тур­
гъандыла.
Уяннганды кийик, ачханды кёзлерин
да, къарагъанды дуниягъа, сора адамча:
- Турмагъыз былайда, чапханлай ба­
рыгъыз! Мени гитче эгечиме да бу мангнга
болгъан кюн келген болур. Ы, Маржа!
Ашыгъыгъыз! - дегенни айтып, къаты
ти легенд и.
Сюнгнгюлчю, Сибилчи да кеткенлей,
кийик, къыз халына киргенди да, Тейриден:
- Былайгъа кёп ашарыкъ, ичерик, уллу
жан кезлик да бер, ауруунгнгу алайым! деп тилегенди.
Къыз ол сёзлени айтыр-айтмаз, тюрлютюрлю ашарыкъла, ичхиле, къайдан тюшгенлери да билинмей, дорбун аллына табылгъандыла. Къызыл саплы, юч къары
узунлугъу болгъан къылыч да таш жанына
сюелгенди. Ол затла да болуп, къыз да ауузлана башлагъанлай, сызгъыргъан тау­
уш чикъкъанды, Аны эштип, агъачдагъы,
таудагъы жаныуарла да мюнгнгюреп,
ёкюрюп, къычырып, дуния аман кюннге
къалгъанды.
«Энтта да ол биягъы келеди, аман къурурукъ!» - деп, къыз къылычны алып тохтагъанды.
- Сени мен жер башында саулай къоймам! Ол ариу къанынгнгы ичип бошамай,
мен бу дунияда тынчаймам! - деп, гымма,
бир уллу зат, эрши жухлу, жугъур, аузун
ачып, къызны кесине тартып баш лады.
Къыз, къылычны эки къолу бла кёнделен тутуп, жютю жанын гыммагъа ай­
ландырып, ол тартхан сайын бара, эршини
аузундан башлап белине дери жаргъанды.
Аны да ол халда хор л ап, къоркъуудан да
чыгъып, къалтырагъаны уа кетмей тур­
гъанлай, Сюнгнгюлчю бла Сибилчи жетип
келгендиле да, болгъан ишни кёрюп, бютюн уллу сейирге къалгъандыла. Сора: «Бу
неди?» -деп сора да турмагъанлай:
- Сени эгечингнги гымма жутханды,
ол аны ичинде буууп ёлтюргюнчю жетсек
эди, аны биз къутхарыргъа боллукъ эдик.
Алай, энди андан хайыр жокъту. Эгечинг­
нги ёлгенине биз бек ачыу эттик, - дегенди
Сюнгнгюлчю.
- Сен былайгъа къайдан тюштюнг? Не
болгъанды сангнга? - деген сёзле болгъан­
дыла Сюнгнгюлчюню соруулары.
Танымагъан адамыны сёлеше башлагъанына ол бек къууаннганды.
- Къарындашым, Холай бла мен, келе
тургъаныбызлай, жер жарылды да, дуния
тютюнден толуп, кюйюп баш лады. Къая
жарылгъанладан исси суула чыкътыла.
Къайнагъан суула топуракъны худур этип,
ырхы болуп, къырлагъа, къоллагъа къуулдула. Саны, эсеби билинмеген кийик хайыуанла къырылгъандыла. Бизни адамла да
ол къала-балыкъта жоюлгъандыла. Инсан
ючюн адам жыламай, кимни къайда ёлгенин киши сурамай къалды.
Ол халланы эшткенде, Сюнгнгюлчю бла
къыз ачыу эткендиле. Жыларгъа окъуна
жеткендиле. Сора, Сибилчини да кётюрюп,
Чайнашхы-суу башына кеткендиле. Алайынлай, дунияны башын дагъыда тютюн
басып, агъач, тау да кюйюп башлагъанды.
Таш, агъач да, жанлы, жансыз да кюйюп
башлагъанда, уллу жауун къуюп, тохтамай
алты кюнню бла алты кечени тургъанды.
Андан сора дунияны башын суу басып, Кюн
да, Ай да кёрюнмей, Сюнгнгюлчю, Сибилчи да ёкюм ёлю болуп тургъанлай:
- Сиз барыгъыз былай ёрге, тауланы
башлары кёкке чыкъкъан жерин да кёрюрсюз анда, айны, кюнню да, - деп къыз
сёлеш хенди, бууунунда мынчакъларын
экисине да юлешхенди. - Алыгъыз быланы. Тас иш этерсиз!- деп, къаты аманат эт­
кенди да, кеси уа жокъ болуп къалгъанды.
Аны бла эки нёгерге уллу къайгъы салгъанды. Балайда бир сейирликле боллугъун
Сюнгнгюлчю ангнгылагъанды,
- Энди биз, къыз айтхатлай, ёрге ба­
рып бир къайтайыкъ. Жолну къыйырын
анда табайыкъ, - деген Сюнгнгюлчю, тынгнгылагъанлай, бара кетип, Сибилчини
озгъанды, бир кюйген терекни къатында
тамашагъа къалгъанды: арт аякъларындан
башлап, белине дери бир ариу кийикни
жутуп тургъан гымманы 103 кёргенди.
- Сибилчи! терк жет бери! Гымма гылыуну бууп турады! - деп, жартысы жутулгъан кийикни гылыу сунуп, Сюнгнгюлчю
къычыргъанды.
Сора, бычакъ бла гымманы жарып, жутулгъанны къутхаргъанды. Бир чапханлай, Сибилчи да жетип, Сюнгнгюлчю бла
бирге адамны, малны да душманын туурап
башлагъандыла. Жарлы кийик ёлюмден
103Гымма - уллу жылян. Таурухлада: «Гым­
ма гылыуну буугъанлай» - деп айтылады.
349
Аны айтып, ол бек мудах болгъанды.
- Аны ючюн сиз мудах болмагъыз.
Сары суугъа айланып, эрип кетмеген эсе,
ол сау боллукъту, - деп, къууандыргъанды
къыз.
- Бар, Сюнгнгюлчю, аны къойгъан
жеринге бир къара! Эринме, терк бар. Инсан экинчи дуниягъа къайтханда, адам
болушлугъу бек керек болуучуду! - деп,
ашыкътыргъанды.
Аягъы басханны кёзю кермей, Сюн­
гнгюлчю, чапханлай барып, алдыр-бюлдюр
деген кезиуге, къоюп кеткен жерлерине
жеткенди. Алайда да тамашаны кёргенди:
кийик бала, ариу къыз болуп, гымманы
тууралгъан кесек лерин бирге жыйып, отта
кюйдюре!
- Аякъызмыды аны аты? Биз аны билмедик. Алай эсе, ол сауду, эки къара кёзю
бу дуниягъа аяуду!
- Бу биз кёрген сейирликле нелелле?
Сиз кимсиз? Къайдансыз? Быллай бир
къыйынлыкъны нек сынайсыз? - деп соргъанла да бар эдиле Сюнгнгюлчюге.
Сора къолундан тутуп, дорбун аллына
алып келгенди. Эки эгечни къучакълашханларына жашла кёз къакъмайын къарайдыла, аланы жылагъан тауушларын
жырлагъан сунуп, кю лед иле.
- Сиз, бизни жыламагъан сунуп, кюлмегиз,
Эки эгечни мудахлыгъын, дуния ажалындан кёрюгюз!
Акъылыгъызны ол затлагъа бёлюгюз.
Хар заманда ма алай болсун сёзюгюз, деп ангнгы л атханды Аякъыз.
Алайынлай, аны чулгъанып тургъан
чачы теши лип, табанларына жеткенди.
Сюнгнгюлчю ангнга уллу сейир эткенди.
Туруп, алып, къалуначёргеп, чачны жылтырагъанына, аны жылыууна сукъланып
къарагъанды.
- Аякъыз, дуния да сабырлы жан бар
эсе - экинчиси сен болурса! Бу аламатлыкъ
чачны къалай ёстюргенсе?! - деп, чачны
иесине узатмай, къолунда иги кесек тутханды.
Чачны жылыуу жанына кирип, Сюн­
гнгюлчюню бютюнда сюймеклик талагъанды. Андан ары болалмай, нарт батыры
олтуруп къалгъанды. Алай бла ма бу иш
болгъанды:
Сюнгнгюлчю Аякъызны алгъанды, аны
бла халкъ тёреге ж ол салгъанды, сынагъан къыйынлыкъларын ангнга айтхан­
ды. Нартла ичинде ол насыплыгъа саналгъанды.
Андан сора Сюнгнгюлчю, Сибилчи
да бирге жашагъандыла. Сибилчиге да
Аякъызны гитче эгечи Салазанны къатыннга бергенди да, ол халда тогъуз жыл ёткенди. Аллай бир заманны у а кюн жарыгъы
кёрюнмей, къарангнгылыкъ дунияны басып, жаууп, кырдык, агъач да чирип, жолла болмай, элден элге баргъан да къалып,
аманны кебинден жашагъандыла. «Адам»
деген атны кери ташлагъандыла.
Аллай бир кюн:
- Келигиз, бу тауланы башына чыгъып,
бир къарайыкъ. Бу халда жашау болуп турлукъ эсе - адамла, хайыуанла да къырылып къаллыкътыла, - деп, Сюнгнгюлчю
оюмун айтханды.
Аны айтханын тюзге санап, тауланы
башларына ёрлегендиле да, МингнгиТауну башы тешик болуп, от жалынын,
къара тютюн чыкъгъанын кёргендиле.
Андан сора:
- Келигиз, бу тешикни таштан, таудан
толтурайыкъ да, къаты бегитип, тютюню,
жалыны да чыкъмазча этейик да, не боллугъун бир кёрейик, - дегенди Сюнгнгюл­
чю нартлагъа.
Аны сёзюне тынгнгылап, тюз акъылын
ангнгылап, къарангнгыдан жарыкъны
тангнгылап, аны ызындан баргъандыла
да, Сюнгнгюлчюню «Ёречыкау» деген къарындашчыгъы назму тагъып бошагъынчы
дери, ташны, тауну да ары къуюп, толтургъандыла. Андан сора жалдан, тютюн да
чыкъмай, туманла артына кюн да букъмай,
сууукъ жанлыны да хорламай, жаныуарла,
хайыуанла да ёкюрмей, дуния жарыгъы
тюзеле башлагъанды. Анда Сюнгнгюлчю
къурманлыкъ этип, быллай алгъыш айт­
ханды:
- Энди Сюнгнгюлчю кюнню кёреди,
Тейриге махтауну береди.
Жарыкъны батмазын биледи,
Элине салып келеди.
- Эй, Аякъыз, Тейри бизге къарады!
Жаныбызгъа, малыбызгъа жарады,
Элибизни жалындан сакълады,
Сёзюбюзню да къабыллады.
Бу тау жокъ болгъунчу жашайыкъ,
Адам ахшысын сайлайыкъ.
Баргъаныбыз, келгенибиз да оноулашып,
Къычы урлугъун тас этмейин турайыкъ.
Бирни бирден жаратып. асырайыкъ.
Нарт элини ариу кюню батмасын!
Суу-Анасы энди ачы айтмасын.
Ахшы болду, тауну кюйюгю ёчюлдю,
Гымма да кёзкёрмезге кёмюлдю!
Кюн жарыгъы энди бизге кёрюндю.
Махтау болсун уллу, ариу Тейриге!
Нарт улуну тукъумун юзмей,
350
Нюрню кёзюн андан бухтурмай,
Къууанып кюн элтмеге къойгъаннга!
Эй, Аякъыз! Накъут-налмас баласы!
Кимди бу дунияны къаласы?
Эй, Салзана! Кимди сизни анагъыз?
Дуниягъа жаратып ёсдюрген атагъыз?
«О, тейри! Не аламатты бу! Жылан балаланы къаз кесими чакъыргъанды?» - деп,
ичимден сейирсиндим.
Сюнгнгюлчю сёз къошмады, солууун да
ал ал май, Сибилчи айтханны ангнгылайды,
жылан къаз бла айланнганын биледи.
- Аллай таууш лукъну Тейри сенден
башха инсаннга кёргюзткен болурму? деди Сюнгнгюлчю.
- Тохта, андан ары тынгнгыла. «Уруп,
ёлтюрейим!» - деп кёлюме келди. Дагъыда:
«Не ишим барды? Къаз а кеси башына ие
тюйюлмюдю? » - деп келди да эсиме, кеси
кесиме айып этип, кенг кеттим. Къойдум
къазны алайда, жылан балалары бла. Келдим къаз сюрюуге мудахсынып. Къарындашым Холай, келип тура эди да, айттым
ангнга кёргенимми. Ийнанмады ол сёзюме,
тюрслеп къарады кёзюме.
Танг атаргъа, къазланы иеси Саурусун
келди. Къаз сюрюую къоранчсыз, эл бла
бир баласы! Санап кюрешти да, болалмады.
«Ненчалла?» - деп да сормады.
Ангнга да айттым хапарны. Сюйюп
тынгнгыламады, тюбюн бир да ангнгыламады. Кюлюп къойду сёзюме. Кёп турмады
сюрюуде. Атына мынип, кетип башлады
жолуна.
Сейирсиндим халына, эс бурмады малына. Бир кесектен ол озду, кёзден жокъ
болду. Сора, жол букъу этип, дагъыда бир
атлы кёрюндю, ангнга эсим бёлюндю.
Къызла, не айтырларын билмей, тынгнгылайдыла. Соруугъа жууап керегин а
ангнгылайдыла.
Ала жашай тургъанда, Аякъыз окъа
сокъкъанды, Салзана кийиз ургъанды,
Сибилчи къычы уугъанды, Сюнгнгюлчю
атла бакъкъанды.
- Сибилчи, ол кюн сангнга не болгъан
эди, кимни хатасы жеткен эди? - деп сор­
гъанды Сюнгнгюлчю.
Энди ала, экиси да татлы шуёхла бол­
гъандыла, Ёречыкау да айтхан жумушларын этип тургъанды.
- Ангнга ыйнаныргъа къыйынды. Бол­
сада, тынгнгыла, айтханыммы толу ангнгыла, башха затха созулма.
Бир нартны къаз сюрюую болгъанды.
Къазланы кютерге адам тапмай, нарт кёп
къыйынлыкъ кёргенди. Сора, бир кюн,
мангнга келип:
- Сибилчи, къазларыммы кютсенг а?
Хакъынгнгы толу берирме, жылдан
эки келип кёрюрме,- дегенди.
«Хо», - дедим да, къазланы кютюп,
жумуртхаларын жыйып турдум.
Минг къазгъа гурт салып, алагъа багъып баш л ад ым. Бир къаз а айтханыммы
этмей, кюн сайын кетип, кеч келип турду.
Аны ариу къычыргъанына сейирсинип
турдум.
Болсада, къаз сюрюу гуртха олтуруп
бошап, балала чыгъарып башлады. Ариу,
гитче къаз балачыкълагъа къууанмай не
амалынг бар! Балачыкъланы асыры сюйгенден, кече да жатмайма, жукъу кёзюме
кирмейди,
Бир он кюнден, ана къазла бурунларын
уяладан айырып, хар бир юйюр бёлек кю­
тюп башладыла. «Турсунла была былай.
Ол жангнгыз къазны бир кёрюп келейим»,
- деп, кеттим.
Кёрдюм бир сейирлик, тамаша - къаз­
ны бойнуна жылан чулгъанып, тилин
чыгъарып, кёзюн-башын жалай!
«Ёлюп иш болурму, ашагъанмы эте
болур?» - деп, эсиме алай келди. Угъай.
Къазны халы алай тюйюлдю. Ол, ёрге ту­
руп, арлакъкъа кетерге тебрегенде, жылан
созулуп, жерге сюркелип башлады. Жылан
алда, къаз ызындан, арлахта уа санап саны
билинмеген кёп жылан балала.
- Ой, Саурусун, Саурусун,
Ол къурт ауруудан аурусун!
Къаз сюрюуюн ауруу таууссун,
Кюз артында къауданлай къабынсын!
- деп, келген атлы къатымда тохтады да:
- Кёп болсун сюрюуюнг! Ж аш ауунг
къалайды? - деп, ат башындан сёлешти.
- Сау бол, жууукъ бол! Хатабыз жокъ­
ту. Къаз этинден ашайбыз, жарсымайын
жашайбыз, къайгъыбызны кери ташлайбыз, - деп жууап эттим.
Аттан тюшмей селеш хеннге сёз да
къайтармаучу эдиле. Алай, мен, не болса
да, сёлешип, къошха ж ууукъ этип, кенг
гюренни кёргюзттюм.
Биз да алай тургъанлай, гыбыт къагъылгъан таууш чыкъты, не зат эсе да
атлыны уруп, жерге жыкъты. Аны:
«Оу!» - деген ачы къычырыгъы чыкъты.
Къарасам - онг инбашындан бир къарыш
тёбен тюз артындан окъ чанчылып!
Окъну тартып алып, аны да жатма тю­
бюне тартып, чыкъенни къолгъа алып, ха­
зыр л андым.
351
къызды. Хор луну ётюрюк айтханын анда
билд им. Къойларын бёрю къыргъанлыкъкъа да, нарт батыры Цюйокъ аллай бир
къызарыкъ тюйюл эди.
- Къайдады Хорлу? - деп къычырды.
Тынгнгыладым. Аны ойнап айтмагъанын ангнгыладым. Болсада, терслик менде болмагъанын ангнгылатыргъа кюрештим.
- Не эткенди? Айт, Тейрини хакъына, билдир аны мангнга, - дедим Цййокъкъа.
Сорууума ж ууап беририне да ышанмайма.
- Алай эсе, Хор луну къачыргъанынг
ючюн, аны къанын сенден алама! -д е п ,
мени уруп жиберди да, атына мынип кет­
ти.
Ёле тургъанымлай, сен кёрдюнг. Бийченг бла бирге багъып, сау эттинг, - деп,
сёлешип башлагъанлай, Аякъыз жетип
къалды да, эки батырны хапарлаша тур­
гъан ларын бёлдю.
-Къалакъыз! (Аякъызны атын жашырады) Сен Цюйокъ батырны атын эшткенмисе? - деди Сюнгнгюлчю арсарсыз.
Нартла да къатынларыны атларын
букътургъандыла.
- Не дейсе!? Цюйокъ батырмы? Цюй­
окъ мени атамды! Сиз аны кёргенми эткенсиз?
- Хоу, кёз жарыгъым!
- Сибилчи аны эрттеден таныйды. Шёндю ангнга тюбегенини хапарын айта тура
эди, - деди Сюнгнгюлчю.
Уллу сейирсинди, эки къолун кенгнге
жайып:
- Оу, Тейри! Биз нарт батыры Цюйокъну къайда кёрлюкбюз? - деп, кёкке
къарады.
- Атабыз сауду! Атабыз энди келликти! - деп, Аякъыз бла Салзана къучакълаштыла.
- Сангнга не айтхан эди Сибилчи? - деп
сорду Салзана, къууаннгандан жырларгъа
арсар бола тургъан батыргъа.
Сары шилли Сибилчи былайда сукъланчлы да, сыфатлы да кёрюндю.
- Сизни, аны ариу къыз ларын, гыммалагъа ашатып, дуниядан жокъ этип къояргъа кюрешхен Хорлу болгъанын билдим.
Алай, Цюйокъ-батыр асыры ачыулудан,
мангнга кёп сёлешип турмады, - деди Си­
билчи.
- «Жержарылып, къарындашымХолай
да...» - деп, сен бизге, ёле туруп, жолукъгъанынгда алай айтхан эдинг да? - деп,
Сибилчини кёзюне къарады Аякъыз.
Келген, кеткен кёрмейме, не болгъанын
да билмейме, ачыудан ичим кюйюп:
- Неди бу? Не этейим мен сангнга, ёлюп
къаласа да? - деп, юсюне бауурланып тургъанымлай, жагъамдан биреу тартып, арт­
ха атты.
Къарасам - Цюйокъ-батыр! Не айтыр­
гъа да билмей, юсюне къарап къалдым.
Къарыуун, онгнгун да билеме, къайдан
чыкъгъанына уа сейир этеме. Мени ичимми билгенча:
- Къыйнама ол къарыусуз башынгнгы,
тюйме мангнга къашынгнгы. Мен ма муну
ючюн келгенме. Мындан мен кёп къыйынлыкъ кёргенме! - деп, кёзюме къарады.
Къарыусуз мен да тюйюлем. «Биреу
эткен жигит лик къолу мдан келир», - деп
тура эдим да, ол деуню кёргенде ахым къуруп, къалтырауукъ санларыммы алып,
сюелип къалдым.
- Угъай, мен муну уруп ёлтюрмейме, башындан тюгюн да кетермейме! Ашасын бу
ууучу толу топуракъ!» - деди Чюйокъ.
- Да бу ёле турады, топуракъны къалай
ашасын?! - дедим, къоркъмай.
- Алай эсе, мен кетеме. Келирме эки
айдан. Ары дери сау эт да, мени къолума
бер. Андан сора, не этеримми кесим билирме, - деди да, атына мынип, кетти.
Бир ай бакътым Хорлугъа. Аты алай
эди. Сордум анда:
- Сен харип, сен жарлы, не эткенсе
Цюйокъкъа, дунияны тюбюн башына этип
айланнган батыргъа? - дедим.
«Ой, Саурусун, Саурусун, ол къурт ауруудан аурусун!» - деп, ол айтхан сёзле
эсиме тюштюле.
- Абери этмегенме, ийнанамыса? Хатам
мени ангнга буду: ырхы келгенде, Цюйокъну малларын басып, уллу халеклик салды.
Сау къалгъан л арын да бёрю къырды. Ол
заманда Цюйогъ а элде болмагъанды, мал­
ларын къыстап къоюп, кеси уугъа кетип
къала болгъанды. Аланы, эслеп, баугъа
киши жыймагъанды. Батыргъа ол бек
ачыу тийгенди. « Мени быллай бир ауан
нек этедиле? » - деп кёлюне келгенди, - де­
генни айтып, Хорлу мени ийнандырыргъа
кюрешти.
Эки айдан келди Цюйокъ, къаны къызып айтты:
- Къайдады ол къантулукъ, къарындашын аштан ёлтюрген ит урлугъу?
Хорлу а къачып! Ары-бери чабып, изледим, ызындан ат бла къуудум. Ахшы
атыма мынип къачхан эди да, жеталмадым. Айттым ишни болушун. Цюйокъ
ийнанмады. Бет къаны тюрленип, къаты
352
Аттасауланы Таттиуню жашы Хажибекир.
- Ол кюн мен сизге ишни болушун тюз
айталмагъан эдим. Тюзюн айтсам - соруу
кёп боллугъун сезгенем. Энди ишни болу­
шун билдигиз. Сизни атагъыз Цюйокъ, ол бизге да атады. Къызларын ёлген сунуп,
ол энди бери ёмюрде да келлик тюйюлдю.
Аны излеп табаргъа керекти. Ол узакъкъа
кетип къалгъанды. Аны су pan, ызындан
болуп, табайыкъ, ансы ачыудан ол кесин
таудан атар, тенгнгизге батып кетер, - деп,
Салзананы кёзюне къарады, аны, жыларгъа хазыр болса да, чыдарыгъын ангнгылады.
- Хорлу уа, Хорлу! Аны да табаргъа
керекти! Ц ю йокъну къызларын гыммагъа жуттуруп, аны Суу-Анасына жылатырыкъ, къызларын бермегени ючюн,
андан къансыз дау этерге кюрешген эди
ол! - деп Сюнгнгюлчю арсарсыз туруп,
аллын ат оруннга бурду. —Тохта алай,
ашыгъып барма, оноу этейик! Хорлугъа
алай барыргъа керекди, хазырланып, къуралып. Ол бек къарыулуду. Аны жюзден
артыкъ къулу да барды, - деп къычырды
Сибилчи.
- Угъай, тохтамайма! Барлыгъым Хорлуну къошунады, Андан къоркъсам, Тей­
ри мени уруп къурутмазмы! Мени атым
нартты да! Мен аны къарыуун сынамай
къоярыкъ тюйюлме, - деп, терк окъуна
атха жер салады да: - Ёлмесем, Хорлуну
табып, аман бла ахшыны айырып келирме.
Келмей къалсам а, Ёречыкау атыбызны
айттырыр. Сен а жюрегингнги къыйнама,
бу жолну узунлугъун кёрмей къоярыкъ
тюйюлме! Сау, саламат туругъуз, - деп,
Сюнгнгюлчю чабып кетти.
Алты кече бла алты кюн барып,
бир уллу элге жетти. Элге кире-кирмез, бир
къызгъа жолугъуп, муратын ангнга айтты.
- Айны толгъанын кёресе, ол оракъ
кибик болгъанда, Хорлуну жыллыкъ тою
башланады. Ангнга сан-минг адам жыйыллыкъты. Тартып, аттан атышып, жыгъышып, къарыу сынашып, къылычла бла
урушуп, кёп адам ёледи. Ол ишлени барын
да Хорлу этеди, - деди къыз.
«Энди не хадагъа этейим, башыммы
алыпмы кетейим?» —деп сагъышланды
Сюнгнгюлчю.
«Угъай, кёлсюзлюк мангнга жарашмаз, нарт улу Хорлудан къоркъмаз. Андан
къоркъкъан а адамгъа саналмаз», - деп
кёлюне келди да, Хорлуну къаласына те­
бреди.
- Ким эсенг да, сёзюме тынгнгыла! Бир
къызы барды да, ол сени аны бла жаттырыр, сора башынгнгы жойдурур. Не да бол­
23 Заказ № 131
сун, эшиги, терезеси къаты этилген отоу
тарпыр кесинге, - деп, къыз узагъыракътан сёлешти, батырны арсарлыгъына бла
мудахлыгъына сейирсинип.
«Къалай ариу жашты. Ай, аман душ­
ман этерик, аны да Хорлу жоярыкъты», деп, къызны кёлюне келди.
Хорлуну къаласына келди Сюнгнгюл­
чю. Аттан тюшюп:
- Ким барды юйде!? - деп сёлешти.
Бир къолунда элеги, бирси къолунда да
челеги бла бир ёребёрк киши, чыгъып:
- Хорлу тюнене гёзет сакълагъанды
да, къалкъыпты. Къалгъанладан а ким
керекти? - дегенди.
- Кёп турургъа онгнгум ж окъту. Ол
уяннганлыкъкъа, жерни тюбю башына
айланмаз. Айт да, мангнга жолукъмагъа
къой, - деп, Сюнгнгюлчю муратын къысха
салды.
- Мени кёрюрге кюсеген кимди? - деп,
ёнюн кётюрюп чыкъты бир деу киши.
Былай къарагъанда, юс-башында да
кем жери жокъ. Белинде къылычы, кече
жукъласа да, биргесине болур эди, омакъ
саплы, къыны къара-сары къатыш сахтыян бла тышланып. Сюнгнгюлчю сукъланды. Эки атлам арлакъта тохтап, къо­
накъкъа:
- Сен кимсе? Къайдан келген адамса?
Мен сени танымайма. Ким болсанг да, сау
кел, - деп, Хорлу къонакъны таныргъа,
ангнга кёре, намыс этерге хазырлыгъын
билдирди.
- Сау бол, Хорлу! Мен нарт улу Сюнгнгюлчюме, адамгъа хата, къыйынлыкъ
сынатханладан тюйюлме. Сангнга мен, къо­
накъ халда угъай, бир уллу ишни арасын
ачыкълар ючюн келгенме. Адам мекенлигимми фатуасын бергенме. Бери келгинчи,
уллу сагъыш да эткенме, - деп, Хорлуну
башын сагъышха къалдырды, эткен огъурсузлукъларын эсине салдырды.
- Сейирсиндим сени халынга, менден
къоркъмай, бери келялгъанынга, оюмлап,
ол сёзлени да айталгъанынга, - дегенни
айтып, бир атлам артха туруп, къылычына
къолун салгъанды.
«Арабызда терен къол, сёзюбюзню
ангнгылаталмадыкъ. Сауутхамы узалайыкъ?» - дегенлиги эди ол Хорлуну.
- Мен айтырыкъны эштсенг, сейирсиннген угъай, жанынг къайгъылы болур,
ол акъылы болмагъан башынг терен са­
гъышха къалыр! - деп, Сюнгнгюлчю къа­
ты айтты, сунмай тургъанлай, Хорлуну
сагъайтты.
353
Энди ол Сюнгнгюлчюню узун къылычына угъай, аны бёкем билеклерине бла
инчке белине къарайды.
- Ишингнги башын теркирек ач, сылхыр нарттан туугъан тюгаякъ! (шымлары
ючюн айтты) - деп, Хорлу Сюнгнгюлчюню
чабырларына къарады.
Сора «эки-юч-бир» деген кесекчикке
къылычын суууруп алып, аны юсюне атылды. Ишни алай башланырына хазырланып тургъан нарт, эрленча, артха секирди.
Аузундан сёзю чыкъкъынчы, къылычын
къынындан суууруп къолуна алды. Сора,
кючюн саулай салып, Хорлуну артха тюрттю. Экинчи керилип, къылычны желкеси
бла уруп: «Оу!» деп, аман ёкюрттю.
Андан бек ахтынмай, хорларыгъына
ийнаннганча, Хорлу алгъа секирди, къабан къапланны тюрткенча, башы бла Сюн­
гнгюлчюню тюртюп, эки тёппе тургъузду.
Къаланы башындан къарап тургъан мыртазакъланы тёртюсю, чабып келип, сабалары
бла тохтадыла. Не этерлерин бийлерини
бет къанындан ангнгыладыла.
Сюнгнгюлчю, ёрге туруп: «Уруу а былайды!» - дегенча, эки жанындан кезиу
силдей, Хорлуну ырбыннга тыйып, сор-
- Иттен туугъанла! Нек турасыз! Огъесе
бу эшек мени уруп ёлтюрсюн депми сакълайсыз?! - деп, къулларыны жанларына
тиерча сёлешхенди Хорлу.
Андан сора, тёзалмай, мыртазакъланы экиси Сюнгнгюлчюге секиргендиле.
Ол кезиуде нарт, экисини да боюнларына
чопну чёргеп, бир жанына тартханды. Ала
тунукъ таууш этип жыгъылгъандыла.
- Айтхан эдим мен сизге. Тохтагъыз
энтта да, игиди ёзюгюзге. Алай тюйюл эсе
уа - уруп ёлтюрлюкме. Бу иттен туугъанны уа - ёлтюрмей, башхалагъа сынатхан
къыйынлыкъны кесине жеттирликме.
Къарап туругъуз, мындан акъыл табыгъыз, - деп, ол экисинден сёгюп алгъан
къамичини Хорлуну бойнуна чёргеп,
ёкюрткенди.
- Цюйокъ батыр сангнга топуракъ
ашатыргъа айтхан эди, мен а сангнга туз
ашатайым, - деп, аны аузуна бир уууч туз
къуйду да, тюртюп, бир жанына атып,
ашыкъмай, атына мынип, нарт жолуна
кетерге:
- Бюгюн, къызланы аталары болса,
сени сау къоярыкъ тюйюл эди. Энди, сен
нартла элине жол салма, къолунга сауут
алма! - деп, къаладан чабып чыкъкъан
адамла да эштирча къычырды.
Сюнгнгюлчю узайгъандан сора, къолларындан-аякъларындан тутуп, Хорлуну
къалагъакийирдиле. «Хасока оюнну» неден, нек башланнганын билдиле.
- Алай керек эди сангнга - уллубыдыр
Хорлугъа! Кесингден къарыулу жокъму
сунаса?! Тюйюл ген иги эсе, бир кёрчю! Ачы
туз а къарнынгнгы тешип чыкъкъа эди!
Хата да кёрмей, къыйынлыкъкъа да
жолукъмай, бир ыйыкътан Сюнгнгюлчю
Ынчытты-Кёлле къатында Аякъызгъа эм
башха нёгерлерине жолукъкъанды, Цюй­
окъ батырны юсюнден хапар да соргъанды.
Аны келип кеткенин билип, уллу къууаннганды.
- Энди былайдан кетмебиз. Бу жерде
мал кютюп, ырысхы жюрютюп туралырбыз, - деп, оноу этип, Сибилчи Сюнгнгюл­
чю да къошла ишлеп, Цюйокъ батырны
келирин сакълагъандыла.
ду:
- Цюйокъ батырны эки къызын да гыммалагъа ашатып, аны дунияда къыйынлыкъ бла жашатыргъа кюрешхен сенми
эдинг!? Айт аны, адам къанындан тоймагъан! - деди да, Хорлуну къылыч тутхан
къолун артха къайырды.
Мыртазакъла алгъа тепмейдиле, тюйюшюр оюм да этмейдиле.
- Алай эди, тюключабыр нарттан туу­
гъан, эртен сайын кир суу бла бетин жуугъан... Эй, къулларым, нек турасыз! Уругъуз да, муну башын жарыгъыз! - деп,
Хорлу мыртазакълагъа буюрду.
Мыртазакъла чабаргъа-чапмазгъа да
арсар бола тургъунчу:
- Сиз къатыма келсегиз, бир ургъанлай, экигизни ёлтюрюрме. Тепмегиз жеригизден, - деп къоркъутту нарт.
Кюн ёрге келгенди. Бек къызыуду.
Асыры терлегенден, Сюнгнгюлчю бетин
женгнги бла сюртеди. Хорлу у а чылкъма
болгъанды. Биягъы мыртазакъла атылып,
батырны думп этерге хазырдыла.
354
ТУТХУЧЛУ ТУКЪУМ
(очерк)
«Бисмиллах бла башлап,
Бу сёзлени мен жаздым.
Къонакъланы хапарын
Эзиги бла тиздим...»
Ат ала сёзю.
Тёбен Чегемде къолайлы ж аш агъ­
ан тукъумладан бири Къонакъларыдыла. Беш-алты бёлек юйюр боладыла да,
къууанчлы, шургулу кюнлеринде да бирбирлерин кётюргенлей, къол, къанат болгъанлай, жарашып жашайдыла.
Къонакъланы Магометни сегиз жашы
бар эди. Кенгирекде тохтап:
- Ким барды юйде? - дедим.
- Кел, кел, кел! Нек арсарланаса? Келмеучю юйюнг тюйюлдю да, - деп, Маго­
мет жарыкъ болду, кенг отоугъа кийирип,
олтуртту да, айран аякъны узатхандаи
сора:
- Муну да окъу, - деп, тюнене Орман
келтирген телеграмманы къолума берди.
«Юч нёгерим бла тамбла жетеме. Ту­
тушуп бошагъанбыз. Ажоланы Ахмат бла
мен кесибизни тенглерибизден озгъанбыз.
Жашынг Салых».