LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Асмаран - 08
Total number of words is 3895
Total number of unique words is 1978
34.2 of words are in the 2000 most common words
50.6 of words are in the 5000 most common words
57.3 of words are in the 8000 most common words
келтире: «Быллай бир замандан сизге Аллахтан бир ахшылыкъ келликти. Мен аны
тюшюмде кёргенме», - дегенни айтырса.
Ол ётюрюк тюйюлдю. Аны тамамлагъандан
сора, Гепчокъагъа келип, мени бла жылкъыгъа къарарса, - деп, Леуан шыйых,
Аллахны сюйген къулу, атха минип, жолуна тюшхенди.
юйюне къайтты. Къонакъ отоуда олтуруп,
сёлеше тургъанлагъа къатышмай, кенгирекде, тапчан къыйырынатыянып, бираз
турду да, юч къыллы къобузну алып, эриулю макъамлы жырны сокъту. Ол тауушлукъ къонагъыны ашыгъышлы кеткенини
юсюнден болгъанын отоудагъыла ангнгыладыла. «Думала» деген айтхылыкъ
жырны макъамын танып: «Эзит, Аллах
ючюн, жырны биле эсенг, бир айт», - деп
тиледиле.
- Къаллай адамдан айырылдым мен! Тилеп, жалынып, экинчи кече къалдырмагъаныммы кёрдюгюзмю?! - деп, мудахлыгъын билдирген болмаса, аланы жыр
сартындан соргъанларына жууапламады.
ккк
Кёнделен сууундан ётерге хазырланнганлай, жыяулай, зыккыл кийимли биреуге
жолугъуп, саламлашты да:
- Соргъан тёреди, къайры ахшы жолгъаса? - деди Леуан.
- Оллахий, къайры баргъаныммы кесим
да билмейме. Бир тап иш табып, жаз башына дери жубаныргъа онг болса, угъайым
жокъ эди, - деп, баш тёбен къарамаса да,
Шыйых, аны чачылгъан чабырларын кё
рюп, артмагъындан жангнгы чабырланы
чыгъарып, туууз салам бла бирге аллына
атты да: - Быланы кий да, не этерингнги
мен айтырма, - деди. «Аллах деген ач къалмаз, къаяда тамыр къазса да», - деген сёз
эсине келип, терк окъуна чабырланы кийип, шыйыхны жангнгы танышы ёрге тургъанда: - Аллынгдагъы эл Ташлы-Сыртты.
Анда Хадагъжукъ улу Эзитни юйюн сурап бар да, къонакъкъа алырларын тиле.
Ашатып, ичирип, бошагъандан сора: «Не
ж умуш бла келгенсе, къонакъ?» —деп
сорсала: «Мен билдечиме да, таш салама,
элек айландырама, жаууруннга къарайма» - де.
- Да мен аланы билмейме. Сора, билмегениме билеме деп, ётюрюк айтып, Аллахны
аллына къалай сюелейим?
- Амалынг алай болса, Аллах кечирир.
Къалай этерингнги мен юйретейим, - деп,
шыйых аны кёзюне къараса, ол, уялып, сытылып, амалсызгъакъалгъанды. Болсада,
аны сёзюню ахырына тынгнгылагъанды.
- Ётюрюк айтып, сен Аллахны аллында
бир уллу айыплыкъкъа къаллыкъ тюйюлсе. Иш былайды: Эзит юйленип, жашап
башлагъанлы он жылдан озгъанды. Алай,
аланы кесеу ышырыр сабийлери болмагъа-
ккк
Ингнгир аласында Хадагъжукъланы
арбазыны аллында тохтап, саламлашхан
кишини тыш кёрюмдюсю кёркем болма
са да:
- Кел, кел, кел, къонакъ Аллахны аты,
сыфаты бла айланады да, ж ууукъ бол
юйге! - деп, тиширыу жылы сёзюн айтхандан сора, арбаз таба атлап, ашны-сууну
ары-бери ёттюрюп жюрюген шапаланы эслеп, Юрдю-сууу бойнунда кёрген адамы былайдан чыкъкъанын, ангнга уллу магъана
берип къарагъанларын ангнгылады. Эки
да айттырмай, уллу отоуда ашны-сууну
къонакъны аллына салгъандыла да, бёлек
хурметли адам къатында олтуруп, кюлеойнай, хапар соргъандыла.
Къонакъны ахшы сыйлагъандыла, тынч
ж укъламагъа къойгъандыла да, эртенликде:
- Къонакъ, сау айланнгын, жюрюгюн,
биз сорургъа айыплы болуп да тура болурбуз, кечирирсе. Не жумушунг бар эсе да,
айт. Аллах кёреди, билгенибизча, ыразы
этерге кюрешгенбиз, - дегенди Эзит.
- Кёлюнге баш ха тюрлю келмесин,
жюйюсхан. Мени жумушум беттен бетке,
кесинге айтыргъа жарагъан затты - деп,
отоудагъыла чыкъкъандан сора, Эзит да
тынгнгыларгъа хазырланнганда: - Эзит,
сени Гепчокъада бир байталынга айырмалы тай туууп, тюшюмде кёрдюм. Тюшлени
барысы керти болуп да бармайдыла. Алай,
сегиз ай бла он кюнден сизни арбазда сабий
ауаз чыкъмаса, бойнумму балта тюбюне
54
салама! Мен ол тюшню кёргенли, тамбла
бир ай боллукъту. Аны сангнга айтхандан
башха ж умуш ум мени ж окъ эди, - деп,
кетерге туруп тебрегенинде, Эзит, аны олтурурун тиледи да:
- Къонакъ, айтханынг керти болса, мен
сенден аярыкъ зат жокъ! Бюгюн а жери,
жауурлугъу бла хазыр, арбазда тагъылып
тургъан атха мыне бар, - деп, баштан-аякъ
кийиндирип, артмакъланы да бишхен этледен то л туруп ашыргъанды.
ккк
«Гепчокъа» - бу сёз не магъананы тутады? » - деп, Эрий-Бий сагъышлана тургъанда:
- Сау кел, таулу! - деп, шыйых сёлешхенде, аны къайдан, къалай чыгъып къалгъанын Эри-Бий билмей къалды.
- Былайы бек ариу жерди. Мында адам
кеси кибикке аманлыкъ оюмлаяллыкъ
тюйюлдю. Инсанны жюрегин Аллах, махтау болсун Кесине, быллай жерде тазалайды. Бу сыртлагъа, къоллагъа бир къара!
Кёлюнгде оюн, кюлккю тууады, ауруй
тургъан жеринг себеплик табып, къолунг,
аягъынг да женгнгил болуп, айтырыкъ
сёзюнг аузунга келгинчи, Аллах аны кеси
айтып, «кечеги окъа» деген магъананы
къулагъынг эштип къояды! - деп, Л еу
ан эрттегилилени оюмларын ёзгере тургъанда:
- Алан, шыйых! Сен мени оюмумму къа
лай билдинг? Мен кесим сен айтхан сёзню
юсюнден сагъышлана тура эдим, - деп,
аны кёзюне къараса - къолундагъы къамичиси окъача жылтырагъанын кёрдю.
«Гепчокъа», «кечеги окъа» деген сёзле
шыйыхны къамичисине ушагъанларын,
къамичини айбатлыгъын, был айны кечеги
бети бла тенглештирип къойду.
- Эри-Бий, аны билген къыйын тюй
юлдю. Алай, аны мен сангнга айтып да
ангнгылаталлыкъ бол мам. Ангнга заман
кёп керекти. Андан эсе, отну башын ач да,
анда бишип тургъан этлени чыгъар, - деди
Леуан шыйых.
Терк окъуна, Эри-Бий, жарты къабыннган сыгынланы кетерип, чёргелген къарынны чыгъарды.
Артыкъ ач болмаса да, Эри-Бий быллай
этни кеси туугъанлы ашамагъаны Аллахха
да белгилиди.
- Оллох! Адам муну ийисинден окъуна
тояр! Шыйых, ийманынг хакъына, этни
былай биширирге къайда юйреннгенсе?
Кесин да къаллай кырдыкла къошуп би-
ширесе? - деп, соруп бошагъынчы, алайда
экеуленни атладан тюшхенлерин кёрдю.
Ала, шыйыхны танышлары болур эдиле,
къысхасаламлашып, тепсиге жууукълаштыла. Бичен тюбюндеги гыбытны чыгъарып, шыйых кеси уллу аякъкъа боза къуюп берди да, келгенлени бирине алгъыш
этмеге къойду.
- Этни къалай биширирге керек болгъанын кесинге арттаракъ айтырма. Шёндю
уа, Черек аузундан, Коштан-Тауну тюбюнден аууп келген Къара-Бий бла СарыБийге тынгнгылайыкъ. Аланы хапарлары
башха тюрлюрек болур, - деп, эттен ашап,
бозадан да къаннгандан сора, алагъа тынгнгылардан болдула.
- Тау-Артындан эбизеле келип, тынчлыгъыбызны алгъандыла, черкес л е у а
агъачларыбызгъа, къышлыкъларыбызгъа
кирип, башыбызгъа учузлукъ келтиредиле. Сен ангнга къалай къарайса? Биз сени
акъылынгнгы билирге келгенбиз, - деди
Къара-Бий, сабыр-сабыр.
- Ол алагъа, сизге да ахшылыкъ келтирлик тюйюлдю. Аны ючюн тау ауушлада
къалауурла турсунла, ары барыргъа жолла
этсегиз, эбизеле сизге къумач, чилле, сапын, халы, татлы зат л а келтирирле. Сиз а
ары къойла, тууарла, чепкен, башлыкъла,
жамычыла, териле элтип, алтын, кюмюш,
жаухар затла келтирирсиз. Черкесле бла
халыгъыз бузула, бир бирге къажаулукъ
тууа барса - ж аш ауугъузгъа бек чюйре
болур. Аланы ичиндеги эллеригизде жашагъанла черкес тилге кёчюп, алагъа къошулуп къалыргъа да къоркъуу барды. Бир
он кюн алгъаракъ мен Хадагъжукълада
ол сёзню юсюнден сёлешхенме. Билемисе,
ала къалай айталла?
- Тоба, сора, ачыкъмы айттынг? - деди
Къара-Бий.
- Х оу. Сизни бла аланы арагъыз татыусузлай турлугъун айтханымда: «Да биз а
тюзде жашагъан таулулагъа да, черкеслилеге да, «къабартылыла» деп, бу жерни
аты бла айтып къойсакъ болмазмы? » - деп,
Эзит ма ол акъылын айтханды. «Къабакъла арты» деген эки сёзден къуралгъан
«къабартылы» деген жангнгы жалгъауну къанат тюбюне къысылып жашарыкъ
таулула, черкесле да жарашып, сизни,
тауладагъыланы, ырыкъ этип баш л ар ла
деп къоркъама мен. Сиз тауладан тюше
да, аланы ичине кире, тилигизни аланы
тиллерине алыша барлыкъсыз.
- Ала бизни тилни ала, биз жашагъан
халгъа кире уа бармазламы? - деди, кече
узуну тынгнгылап тургъан Сары-Бий.
- Угъай, - деди шыйых арсарсыз.
- Нек? - деди Къара-Бий, ачыусунуп.
- Сизни тилигиз къонгнгуроу таууш
эткенликке, аны тамырын ангнгылагъан
адамгъа тынч болгъанлыкъкъа, дуния
да ариу тиллени бири эсе да, сиз кесигиз
ж умуш акъ адамласыз, ким бла да жалгъашып, кесигизни даражагъызны у ну
ту п къоясыз. Жер ючюн къаты туралмагъансыз, къайсы эсе да, бир заманда, сизни
халкъны кёп адамы Тау-Артына кёчюп,
эбизелени къыргъындан сакълап, кеслери
уа аланы тиллерин алып, динлерине кирип къалгъандыла. Аладан туугъанладан
жайылгъанла энди ол хапарны унутхан
окъуна болурла. Дауут патчахны заманында болгъан ол ишни мен унутмагъанма.
Андан бери юч жюз жыл бол ад ы. Черкесле
бу жерлеге келгенли уа, жюз жыл да толмайды. Тилин, динин тас эткенден аман
зат жокъту. Къарныгъыз азыкътан тойса,
Къара-Бий, кёлюнге тиймесин, сиз ким
болгъаныгъызны да у нуту п къоясыз. Сиз
ма аллай халкъсыз. Юч жюз жыл мындан
бурун «жеркеслени къабартыгъа» къоймазгъа онгнгугъуз да бола тургъанлай,
къарап къалгъансыз да, ала уа келгендиле да, орналгъандыла. Жатадыла энди уа
къанкъайып. Адам дуниягъа бир тууса,
журту, ыстауаты ючюн къаты кюреширге
керекти. Кюрешалмагъанны жатар жери,
атар ушкогу, ашар зат мажарыргъа онгнгу
болалмай къалады. Бюгюн сиз кесигизни
хыралыгъыгъыздан, ол халгъа келип турасыз.
- Шыйых, биз къысылгъанлай, унукъкъанлай, базыныр къарыуубуз да болмагъанлай, дуния тюрленмей барыпмы турлукъ
болур? - деди Сары-Бий.
- Ангнга жууап табып, сизни ыразы этер
заманны мен табаллыкъ тюйюлме. Бийлик, бийиклик да, алашалыкъ, къарыусузлукъ да кезиудюле. Ол затлагъа оноучу Бир
Аллахты. Ангнга ышанып, динни жолу
бла барып, хунерликни, айбатлыкъны да
жоймагъанлай туругъуз.
Шыйых, нени эсе да излегенча, турду да,
ашыкъны кеси къолуна алып, ёрге атып
жиберди, о л а бурулуп келген ашыкъны
къол аязына тюшюрюп, къагъып алды.
- Ашыкъ мени къол аязыма къайсы
жаны бла тюшхен эсе да, билчи?!- деп,
батырны бетине къарады.
Ш ыйых ашыкъны алай бийикке ж и
берди, алай бийикке, ол андан къайтып,
аны къол аязына тюшерине ышаннган да
къыйын эди. Ашыкъ оюн бла шыйыхны
къылыгъы бир бирге арталда келишмедиле.
- Ашыкъ сени къол аязынга къайсы
жаны бла тюшхенин билсем, арттан келликни да айтыр эдим, - деп, ышарып,
Сары-Бий, Мейлен улуну кёзюне къарагъанда:
- Мен да алай сунама. Арттан келликни
байхамбарла да билмегендиле, - деди.
- Алай болса, бизге урушхандан сора абери къалмайды! Ала бийлик этип, биз аланы
къуллары болуп турургъа уа жарарыкъ
тюйюлдю, - деп, Сары-Бий ёрге тургъанда,
ол къая жарылгъан тенгли кёрюндю.
- Угъай, тюйюшюп, урушуп да энди сиз
табарыкъ жокъту. Кёпден - кёп, аздан а аз
ёлгени кертиди. Алай, черкеслени да кетер
жерлери жокъ, сиз да алай айтып, бу жерледе жашаяллыкъ тюйюлсюз. Келишип,
жарашып тургъандан башха затны сизге
Аллах буюрмагъанды. Тиллеригиз тюрлю
эселе да, динигиз бирди. Уллу Аллахха
ийнанып, биреуню къыйынына сугъанакълыкъ этмей, ёмюр сюрсегиз, черкеслеге,
сизге да тюзю олду.
- Сен айтханлай, черкесле бийлик этип,
биз а алагъа къулла болуп турсакъ жарамаз. Хар заманда черкесле акъыллыла, биз
акъылсызла болуп турургъа деб а жаратхан
болмаз эди Аллах! - деп, Къара-Бий толуракъ айтса да, Мейлен уллу ёпкелемеди.
- Адамланы ниетлери ёзгерселе, ёсе
келген тёлюлеге акъыл кире, дунияны
жашауу тюзелип да къалыр. Аллах ариу
къылыкъкъа бла ниет ж ууукълукъкъа
бек къууаннганды, болушхан да этерикти.
Байхамбарланы жашауларында окъуна
ниет биригиулюкке Аллахны ауазы ке
лип, ажашыргъа къоймай тургъанын билебиз, - деп, Леуан фатиха аятны окъуп,
дууа тутханда, кёктен бир акъ затла учуп
келип, тёгерекни жарытханча, шыйыхны
тауушу агъачны шууулдатханча, ауазла
къатланып тургъанча эдиле.
Танг кесек замандан тёгерек шошайды,
жарыгъыракъ болду. Атланы пырхылдагъан, ажирлени кишнеген, къушланы
хууулдагъан, чыпчыкъланы чюуюлдеген
тауушлары къулакъкъа ачыкъ келе башладыла. Шыбыртсыз, шорпа кибик, жылы
кече, Леуан шыйыхны намаз эткенине
тынгнгылагъан ючеулен, аны азанындан,
айтхан сёзлеринден ангнгылагъанлары
болмаса да, сукъланып тынгнгылагъанлары шыйыхны кёлюне бал жакъкъанча
кёрюндю. Эллижыллыкъ кишини тобукъланнганына, къоллары бла болушмагъанлай, туруп къалгъанына, эриулю ауазына,
56
Аллахны атын сагъыннганында, бетини
жарыгъанына къарап тургъан КъараБий:
- Шыйых, мындан къайтханлай, мен
таулуланы Аллахны динине къайтарып
башларма. Сен, келип, таулулагъа жангнгы динни юсюнден, Бир Аллахтан сора
оноучу, багъыучу, къутхарыучу да жокълугъун ангнгылатсанг, уллу ахшылыкъ
этер эдинг, - деди.
- Ахшылыкъ Аллахтанды. Эригип олтургъан кишилеге мен энтта да барырма.
Алай, сизникиле, Уллу Аллахны къуранына, беш намазына, жылдан бир айны
ораза тутаргъа, жарлылагъа мюлкден
юлюш чыгъарыргъа кереклисине кюлюп:
«Кюннге беш кере аякъларыбызны жуууп, намаз этип турсакъ, малларыбызны уа
кимле келип кютерле? » - дегендиле. Энди,
жукълайыкъ, батырла. Кечени къыйматы
къалмагъанды. Огъурлу танг атсын, Аллах
сизни сакъласын! - деп, шыйых къонакъланы тынчаймагъа къойду.
«Бизни къызла ариудула. Бизден жигит
адам жокъту. Биз намыслыбыз, насып да
бизде болургъа керекти», - деп, керилгенлерин кёрсенг, кёлюнг жукъланады.
Сен кёрген Къара-Бий бла Сары-Бийден
ариу адам жер башында болурму? Алай,
аланы тапхан тийишсиз сёлешип, махтанып, адамланы кюлдюрлюк тюйюлдю. Не
айбат къызына да таулула: «Ол бизни аман
къыз», - дерле. Не чырайлы жаш эсе да:
«Бизни жаш кибик», - деп къоядыла. Керексиз махтаннганны, биреуню сындырып
сёлешхенни, нёгерин учуз этерге кюрешхенни Аллах сюймегенди. Ариуну, эршини
да Аллах кеси билип, сынап жаратханды.
Биреу, кёркемсиз болса да, акъылы, сабырлыгъы бла озады. Мухаммат байхамбар,
Алейхи салам, ариу сабий болгъанды. Аны
алайлыгъын кёрюп тургъан адамла, махтап, тенгле арасында да алай айтмагъыз,
тенглериимми жюреклерин къыйнамагъыз, мен алайсюймейме», -д е п , уллулагъа
тырман этип, аллай сёзлени жойдургъанды
дунияда ол киши.
- Сюеме, Тейри. Ким биледи, мен да бирлеге айтырма, - дегенди Эри-Бий.
- Эгизчиклеге, алты айлары толгъанда, аталары жабагъылагъа чулгъап, башлыкъкъа салып, таулагъа биргесине элтип,
къадырлагъа отун хазырлап бошагъынчы,
терекке тагъып кете болгъанды. Отуннга
бармагъан кюнлеринде чабакъ тутаргъа
кетсе да, биргесине элтип, чабакъладан
четенни толтургъунчу, жагъада, таш тюбюнде, жукълатып къоя болгъанды. Бир
жолда, эгизчиклени таш тюбюнде ж укъ
латып, чабакъла тутуп, къайтып келсе къатларында жылан чёргелип, башын
ала таба буруп, ойната тура эди! Сабийчикле кюле, жылан эки жанына да буру
луп ойнай, аталары уа, юслерине къарап,
жыланны къачырмаз ючюн, тынгнгылап
тургъанды. Жылан а, аны сезип, адамны
жанын андан ары элгендирмей, кетип
башлагъанда: «Тейрини хакъына, кетме!
Кюн узу ну бы лай ойнап тургъан эсенг,
сенден сабийлеге хата болмаз. Азыгъымдан ашай бар», - деп тилегенди аталары.
Тыншчыкъ, тохтамагъанлай, бурулуп да
къарамагъанлай, сюркелип, жылан кетип
къалгъанды. Сабийлени аталарына жылан
ариу кёрюннгенди, аллай бир, экинчи кюн
да алайда эгизчиклени къоюп, чабакъ ту
туп келсе - биягъы жылан ала бла ойнай,
къоюнларына кирип, дыгъы эте да, кюлдюре тургъанлай, аталары арлахтан къа
рап болады. Анда: «Энди кел да къал. Тау
тилни билгенимми мен сенден жашырып
•кЖ"к
- Ол эки адамгъа бек бюсюредим. Энди
аланы мен излеп турлукъма. Ала, кертиси
бла да, сангнга хапар сорамы келген эди
ле? - деди Эри-Бий, Къара-Бий бла СарыБий кеткенден сора.
- «Алагъа бюсюредим», - дей. Эки батыргъа сау дуния да бюсюрейди. КъараБий бла Сары-Бий кибик кишиле бу жерни
башында алай кёп тюйюлдюле. Мысакаланы Сарыны эгиз жашларыдыла ала, кеслеринден къарыулу эки аякълы болмаз.
Думалада, «Баян-Ташны» атханда, онбеш
атламгъа жеттирген Къара-Бийден башха
адам болмагъанды. Таш бла бирге ёсхен
Баян аны белгисинден эки атлам артта
къалгъанды. Баян а, алагъа дери, аллына
адам къоймагъан киши эди. Тау-Артында,
Эрменде да, жыгъышып, аланы сыртларын
жерге салгъан гёжеф табылмагъанды. Былтыр а, гюржюлю батырла Жора бла Жорта
Сарыны Суканда малларын сюрюп кеткендиле. Была уа, аланы ызларындан жетип,
Жораны ёлтюрюп, эгечин да къатын этип,
малларын артха къайтарып келгендиле.
Энди уа, кесинг кёрдюнг, эки батыр да:
«Не этейик? Къалай болсун?» - деп, сора
келгендиле. Аллах айтса, акъылларын
башларына жыйсала, черкесле бла тау
луланы араларында къан тёгюлмез! Айтып
къояйым, Эри-Бий, черкесле махтаныргъа
ёчтюле. Кеслеринден озгъанны сюймезле,
къоншуларына тенгликлерин бермезле.
57
турлукъ тюйюлме. Алай, эсингде болсун:
былагъа мен бек иги къараргъа кюреширикме. Эгизле мени сютюмден ичхендиле да, кёп жашарыкътыла. Атларына да
Къара-Бий бла Сары-Бий деп атарса. Быладан акъыллы, мажармакълы, этим л и
жанны бу жерл еде адам кёрлюк тюйюлдю.
Бу ариу сабийлеге кёз да тиймез, бузулгъан
да этмезле», -д е п , жылан сёлешхенде, Сарын къалкъып къалгъанды. Ж укъудан
тоюп, уянып къараса - жыллыкъ сабийле
сёлеше, жылан а кетип тура!
- Артта жашлагъа хата болмай ёстюлеми? Жыланнга да эрип къалдым. Жылан
да адамчамы сёлешеди? - деди Эри-Бий,
тёзалмай.
- Хапарны бёле турма дегенме да. Айта
тургъан лай, адам ажашып, жангнгы л ып
къалыргъа да болуучуду, - деп, тырман
этти шыйых.
- Къара-Бий бла Сары-Бийге тёртюшер
жыл толгъанда, аталарыны ызындан Дых
суугъа дери жыяулай барып, жыяулай
юйге келалгъандыла. Хар баргъанлары
сайын, жашчыкъла жылан бла ойнай, сё
леше болгъандыла. Аталары, ол халлагъа
юйренип, къууаннган да этип, жыланны
кёрюрге ашыгъып окъуна тургъанды.
Сабийлеге бешишер жыл толгъанда, аналары ёледи. Алай, Къара-Бий бла СарыБий, ёксюз сабийлеча угъай, жыланны
саулугъундан, хар неге да юйренип, халкъ
аллында махтанып, аталарына да артыкъ
уллу къыйын л ыкъ сынатмай, мал багъып,
уучулукъкъа жюрюп башлайдыла. СыяТау бла Минги-Тауну арасында Къара-Бий
бла Сары-Бий ёрлемеген тау къалмайды.
Жырларгъа жыландан юйренип, ол айтхан иштен къалмай, айтмагъан жерине
бармай, жашай баргъанда, жылан, къабугъун тешип, адамча кийине тургъанлай,
юсюне чыгъып, тамашагъа къалгъанды
аталары.
Ж аш лагъа андан сора бютюнда уллу
къууанч келгенди. Аталары уа аны билгенди. Энди жылан сартындан соргъан да
этмегенди.
Къалай-алай болса да, экинчи жыл
аталарына жылан-къатынны алдырып,
Къара-Бий бла Сары-Бий ала айтханлай
жашап башлагъандыла. Жылан къаплы
аналары жашланы жаны кибик кёргенди,
алада уллу къарыу болгъанын да сезгенди.
Жашланы ташада инбаш таш атаргъа, тутушургъа да аналары юйретип, жыйырма
беш жыллыкъларында «батырла» деген
атны айттыргъанды.
Тюнене сен кёрген эки жаш, Къара-Бий
бла Сары-Бий, ма алай ёсхендиле, алай юйреннгендиле. Шёндю дунияда ол экисин
жыгъаллыкъ, алагъа къарыу эталлыкъ
табылмаз. Аланы адетлери, къы л ыкъ ла
ры да сейирлик: адамгъа къакъты сёзлери
болмаз, ачыуланып сёлешмезле, алдап,
къыйнап кюрешмезле. Мени бла ушакъ эткенде, эслеп тургъанса: ала мени сёзюммю
билмегендиле, аууз сёзюммю къагъып алмагъандыла. Ариу къылыкъ, тынгнгылай,
сёлеше билиу алай болады. Ал лай адамла
бла жашасанг, дуния Женнетин кёресе, деп, Леуан тынгнгылагъанда:
- Да Женнет, адамла ёлюп тауусулгъандан сора ачыла эсе, сен а алай нек айтаса
да? - деп Эри-Бий соргъанда, аны бети
тюрленнгенин шыйых эследи.
- Къуранны магъанасын, байхамбарны
юсюнден жазылгъан китапладагъы хапарланы толусунлай ангнгыламагъанлай, сен
дуния жашауну къыйматын билаллыкъ
тюйюлсе. Бир иги ниетли, оюнну, сымарланыуну да сюйген адам къатынгда олтуруп,
ташны къалай жылыннганыны, сууугъаныны, ташла ичинде жырны эштилиуюню
сартындан айтып бошагъынчы, азыкъкъа
тиймей туруп, артда уа Уллу Аллах аны
жаратханына алгъыш эте эсе, - Женнет ма
олду. Аллахны атындан байхамбар бизге
былай юйретеди. Энди уа къалай сюйсенг,
алай ангнгыла: ташха, таугъа, жанлыгъа,
ёсген тереклеге да оюмлап, сагъышланып
къарай билмеген Женнеттен, Ахыраттан
да ангнгылаусуз къаллыкъты. Энтта да
бир аз айтайыммы, огъесе къояйыммы?
Тамбла бизге къонакъла да келликтиле
да, тынчайып къалырмы эдик?
- Къонакъла да сау келсинле. Бу ингнгирде айтхан сёзюнг, тамбла тюрлюрек
болурун мен ангнгылай барама. Унутурма
оюмдагъын: Къара-Бий бла Сары-Бийни
жашау жолларындан энтта айт, - деп, тиледи Эри-Бий. Жарыкъ жулдуз къош башында орналып, жууукълаша келген Айгъа нёгерди. Эри-Бий энди жуздузланы санаучу,
акъкъан сууну тауушуна тынгнгылаучу да
болуп къалды. Алай ол, батырланы асыры
сюйгенден, бир ингнгирде эки кере соргъаны шыйыхха хычыуун тийди.
- Ахшы. Къоймай эсенг, тынгнгыла.
Сорууун, бурууун да ангнгыла.
Бюгюн алагъа къыркъышар жыл толады. Кеслери да таулу халкъ ючюн жанларын берирге хазырдыла. Ала: «Ш ён
дю угъай, эки-юч жюз жылдан, андан да
арттаракъ, Дых-Тауну тюбюн тешик этип,
эбзелеге атла, эшекле, арбала бла барып,
58
келирге боллукътула. Алай бла уа, эки
халкъны арасында сатыу-алыу къаты
жюрюр. Терк-терк бара, келе турсакъ, бир
бирибизге ышаныу, ыйнаныу кенгнгере
барырла. Тауну тюбю бла аллай тешик
ачылса, таулуланы жашаулары бюгюнден тынчыракъ, кёркемлирек, онглу болур
эди, - дейдиле.
- Ол заманда кеслери жашамасала, те
шик юч ж ю з жылдан ишленнгенликке,
алагъа андан не файда?
- Сен алкъын жашса. Кёп затны ангнгыламайса. Сангнга бюгюн ненча жыл келди?
- Келдисин-кеттисин унутурма: жый
ырма ючюнчю къышны быйыл кёрлюкме, - деди Эри-Бий.
- Къалай тап атынг барды сени! Аны
сангнга атагъан сау къалсын!
Ыйнагъым! Адам халкъны атындан
сёлеш хенде, файда-майда деген сёзле
унутулуп, къууанчы, къоркъууу да сени
кибиклени юсюнден сагъышла бла байланып къаладыла. Беш жылдан сен да ол
сагъышлагъа батылып къаллыкъса. Ансыз
ёмюрню магъанасы болмайды. Алкъын
сен ол затха эсингнги айландырмай тураса
ансы, «файдасыз сёз бла гюнах алмам», дегенни ангнгыларыкъса.
- Сени мангнга тюбеткен Аллахха шукур!
Ол кюнден бери къарным азыкътан тоюп,
башым сагъыштан солуп, къулагъым ариу
сёз лени эштип, акъ терек лени шууулдагъанларына сейирсиниучю болуп къалдым, - деген Эри-Бий, шыйыхха ачылып,
сёзю, кёзю да тюрленип башладыла.
- Тюз айтаса, балам (сангнга алай айтыргъа эркин эт), тап айтаса. «Бир Аллахны
аты эсимден кетмесин», - деген киши ач
къалмаз, къаяда тамыр къазса да, - деп,
Леуан шыйых жашны къучакъларгъа
узалса, аны жукъугъа хорлатып баргъанын
эслеп, жамычыны юсюне тартып, тышына
чыкъты. Жулдузлу, айбат кече эди.
- A -а, шыйых, бизден бугъуп айлансанг
да, таптыкъ! - деп, къонакъланы таматарагъы чыгъып келген шыйыхны къучакълады.
- Сау кел, Баян, сау кел! Былтырдан бери
мангнга бир жолукъмай къалай турдунг?! деген сёзле жюрекни теренинден чыгъып,
Эри-Бийни къууандырдыла.
Бюгюнден сора да аланы жолугъа тур
гъанларын, «Баян» деген киши бир сейирлик адам болгъанын жаш ангнгылады.
Ол танылмагъан, адамны кёлюн къозгъагъан «Баяны» кими болур? Аны кийимыне, бёкемлигине, таматагъа жумуш
этерге юйреннгенине сейирсине тургъанда,
жаш къонакъ, Леуан шыйыхны Баян бла
къоюп, Эри-Бийни къатына келип, сол
инбашына онг къолун салып, сёлеширге
тебрегенде:
- Атарал, ташны бери келтирчи. Ангнга
шыйых алгъыш этсин, - деген киши не ата
сы, неда бир огъурлу адам экенин Эри-Бий
ангнгылап: «Я, Аллах, ушаш ушашына
тюбей кёреме! Быллай адамла дунияны
тутуругъудула. Аллайланы Аллах кёп жаратсын», - деп, ичинден тиледи. Атарал а,
тёгерек, боз ташны келтирип, шыйыхны
къатына салды.
- Эри-Бий, ташны инбашынга ал да,
къалайгъа жеттираллыкъ эсенг да, атып
кёрчю, - деди шыйых.
Эри-Бий, сыгъынып, ташны инбашына
алып, тюртюп жиберди да, кесини узунлугъундан ары аталмады. Уялып, къолун
да талчыкътырып, жаш арлакъкъа кетти.
Табанына дери къызаргъанын сезди.
- Атарал, къалай атханынгнгы бизге
кёргюзтчю. Эри-Бий, сен а иги къара, деди шыйых.
Чепкенин тешип, кёлек женглерин ёрге
къайырып, Атарал ташны къатына барды,
онг къолуну юсюне ташны сол къолу бла
тёнгнгеретип, терк окъуна къагъып алып,
инбашына салды да, тургъан жеринде ийилерек этип, онг жанына аз бурулуп, алгъа
тюртюп жиберди. Ташны тюшхен жерине
дери тогъуз атламдан артыкъ болгъанын
кёргенден сора, Эри-Бий, Атаралгъа тюрслеп къарады да:
- Да сени уа къолунг-аягъынг да къарыудан толуп кёреме! Алай атаргъа, Ал
лах ючюн, къайда юйреннгенсе? - деди,
сейирсинип.
- Эри-Бий, юйрениу ма алай болады.
Сангнга тырман этип айтхан сунма. Юйренирге онг тапса, хар ким да Атаралча
боллукъту. Атып кёре тур хар эртен сайын.
Бу кишини кёремисе! Ташха, ишленнген
ккк
Шыйыхтан да эрттерек уянып, къош
аллына чыкъса, Эри-Бий, экеуленни атладан тюше тургъанларын кёрюп: «Я, Ал
лах, шыйыхны билдечилигине бир къара!
Къонакъланы келликлерин тюнене окъуна
айтхан эди», - деди ичинден, барып, салам лашып, атланы тагъаргъа болушту.
- Шыйых а къоштамыды? - деп, къолан
парийден къоркъаракъ да болуп, тёгереклерине къарагъанда:
59
сууукъ ташха, алгъыш эттирирге, Думаладан Бет-Тургъугъа къайтып, анда мени
тапмагъандан сора, бери алып келгенди.
Адамлыкъ дунияда ма алай сакъланырыкъты. Суу къуруса да, таш къалады.
«Элдаран» буду. Аны айтхан Леуанды.
Жыр жашар халкъы бла! Элдаран жырыбызды.
жокъ эсе да, сизге сёзюм жарашты. Мени
дуниядан элтиригим жокъ, айтханыммы
уа эшткен къулакъла бирден бирге жеттире
барырла.
- Бизден къайтмаз. Сёзюнгнгю къыйматын тутхан мен сангнга не зат берейим?
Керекмиди, а? Къой сюрюу берейим! Керекмиди? - Алтын, кюмюш табайым! - деп,
Баян шыйыхны сёзлерин къатлап-къатлап
айтты.
- Мангнга мал, ырысхы эм алтын, кю
мюш керек болсала эди, ала мени аллымда
аз кёрюнмез эдиле. Адамлыкъны эм адамсызлыкъны сынаргъа кюрешеме мен. Билгениме, ангнгылагъаныма кёре, Аллахны
сёзюн адам улуна айтыргъа керекме. Ансы,
Хадагъжукъ улуну малый сакъламасам да,
мени жан кечиндирирге онгнгум бар эди.
Мында бир бёлек кюн кечинирге заманынг
бар эсе, къал бираз. Таштан да сейирликни
кёрюрсе, - деди шыйых.
- О-о, Аллах! Сангнга мен быллай бир не
ахшылыкъ эткен эдим! Леуан шыйыхны
къатында бир бёлек кюн турургъа онг таптыргъан, мен кесинге къор болайым! - деп,
къолларын ёрге тутханда, кёк жашнады.
- Къарачайда къар къатыш ж ауа турады. Тамбла ол Ауар-Сыртха да жетерикти. Бери уа келлик тюйюлдю, - деди
шыйых.
Таулулар алгъасанып къалырлар,
Жел тарай, жауун жууа турсалар.
Халкъны, бири ёлсе, бири къалыр,
Боз таш жамауат къолунда сакъланыр.
Бу ташны жоннган Асал атангды,
Шагъаты къыз тамгъалы къаяды.
Ай жарыкъта жашагъан Баяненг,
Бир анагъа тууаргъа аяуенг.
Ай жарыкъны аталар унутмазлар,
Отжагъаны аналар сууутмазлар.
Сакълансын оюнну ариу сыфаты,
Баян ташта къалсын аны къууаты.
Гъасырлар унутмазлар Думаланы,
Туууп, жашап, ёлюп кеткен жашланы.
Чыпчыкъ учуп кетсе - жыры турур,
Баласы къайтып келсе - дагъы айтыр.
Баян, сен Бир Аллахха аманат,
Аллахны сёзю сенде къатланат.
Баян ташча, ойнай-кюле кёзю,
Сакълансын тилигизни тюз сёзю!
***
- Къалай айттым эсе да, ыразы болуп
къалыгъыз. Баян, шу ташны бери алып
келген, сен тындырмазлыкъ жумуш болурму?! Шукур болсун сени тапхан анагъа!
Оюн бла жашагъын сен, бешик ташха къарай ёсхенсе да! - деп, шыйых сёзюн бошагъанда:
- Шыйых, айып этме сёзюме, билирге
сюеме. Сен къайсы миллетни адамыса? деди Эри-Бий, арсар бола, айталгъанына
къууана.
- Мен хазарлыма, ариу жаш. Бу тил къумукълада бла таулулада сакълана. Сени
аууз тауушунг бла мени сёзюмде башхалыкъ не? Мен буруннгулулача айтама.
Экибизни башхалыгъыбыз ма андады. Тилибиз да шо алай ишлене, тарала, къарлы
къышлада бла жауунлу ёзенледе айтыла,
адам улун сабырлыкъкъа чакъыра турур.
Ким билсин аны, мен да эсте къалыргъа
болурман. Жашым, къызым ж окъ. Бир
Аллахха къуллукъ этип жюрюген инсанма. Бюгюн, алтмыш жылым толгъанда,
къоруучума къарап, сизни ыйнандырама:
ташха алгъыш айтханым бла, сизни былай
да кёргеним ахшы эди! Ырысхым, малым
Кюн ортада шыйых - чагъыдыйны ойната, Атарал бла Баян да ангнга къарап, ЭриБий да азыкъны биширип, чакъырыргъа
хазыр болуп келгенде, къоштан арлакъта
экеулен атладан тюштюле. Экисинден бири
Эзит экен, нёгерин а танымады. Алай, бий
улуну онг жанында келген:
- Ас-саламу алейкюм! - деп, узун тартып, сёзюню магъанасындан да бек ат ойнатханына сейирсине, шыйыхны билегин
эки къолу бла тутту.
Леуан шыйыхны, А ллахха къуллукъ
эткенден сора да, уллу билек кючю болгъанын сезди.
- У о алейкюм ас-саламу! - деп, шыйых
къысха айтып къойса да, дебери бийик
болгъаны ачыкъ эди.
- «Леуан шыйых гюргюлюш ойната»...
деселе, мен ыйнанып къаллыкъма. Аллах
ха шукур болсун, акъылынга кёре, кючюнг
да барын билдим! - деп, жылкъычыны терлеген бетин къол жаулугъу бла сыйпады.
Шыйыхны къолун тутхандан сора, Эзит,
Баян, Атарал бла саламлашып, Эри-Бий
чакъыргъан жерге олтурдула. Эри-Бий
кюл тюбюнде бишхен этлени чыгъарып,
60
бусу да ачыкъланмай тургъан эгечим ауурлугъун сездиргенди. «Бу жаш адамгъааны
тюшюмде кёргенме», - дегенни айтырса.
Ол ётюрюк тюйюлдю. Аны тамамлагъандан
сора, Гепчокъагъа келип, мени бла жылкъыгъа къарарса, - деп, Леуан шыйых,
Аллахны сюйген къулу, атха минип, жолуна тюшхенди.
юйюне къайтты. Къонакъ отоуда олтуруп,
сёлеше тургъанлагъа къатышмай, кенгирекде, тапчан къыйырынатыянып, бираз
турду да, юч къыллы къобузну алып, эриулю макъамлы жырны сокъту. Ол тауушлукъ къонагъыны ашыгъышлы кеткенини
юсюнден болгъанын отоудагъыла ангнгыладыла. «Думала» деген айтхылыкъ
жырны макъамын танып: «Эзит, Аллах
ючюн, жырны биле эсенг, бир айт», - деп
тиледиле.
- Къаллай адамдан айырылдым мен! Тилеп, жалынып, экинчи кече къалдырмагъаныммы кёрдюгюзмю?! - деп, мудахлыгъын билдирген болмаса, аланы жыр
сартындан соргъанларына жууапламады.
ккк
Кёнделен сууундан ётерге хазырланнганлай, жыяулай, зыккыл кийимли биреуге
жолугъуп, саламлашты да:
- Соргъан тёреди, къайры ахшы жолгъаса? - деди Леуан.
- Оллахий, къайры баргъаныммы кесим
да билмейме. Бир тап иш табып, жаз башына дери жубаныргъа онг болса, угъайым
жокъ эди, - деп, баш тёбен къарамаса да,
Шыйых, аны чачылгъан чабырларын кё
рюп, артмагъындан жангнгы чабырланы
чыгъарып, туууз салам бла бирге аллына
атты да: - Быланы кий да, не этерингнги
мен айтырма, - деди. «Аллах деген ач къалмаз, къаяда тамыр къазса да», - деген сёз
эсине келип, терк окъуна чабырланы кийип, шыйыхны жангнгы танышы ёрге тургъанда: - Аллынгдагъы эл Ташлы-Сыртты.
Анда Хадагъжукъ улу Эзитни юйюн сурап бар да, къонакъкъа алырларын тиле.
Ашатып, ичирип, бошагъандан сора: «Не
ж умуш бла келгенсе, къонакъ?» —деп
сорсала: «Мен билдечиме да, таш салама,
элек айландырама, жаууруннга къарайма» - де.
- Да мен аланы билмейме. Сора, билмегениме билеме деп, ётюрюк айтып, Аллахны
аллына къалай сюелейим?
- Амалынг алай болса, Аллах кечирир.
Къалай этерингнги мен юйретейим, - деп,
шыйых аны кёзюне къараса, ол, уялып, сытылып, амалсызгъакъалгъанды. Болсада,
аны сёзюню ахырына тынгнгылагъанды.
- Ётюрюк айтып, сен Аллахны аллында
бир уллу айыплыкъкъа къаллыкъ тюйюлсе. Иш былайды: Эзит юйленип, жашап
башлагъанлы он жылдан озгъанды. Алай,
аланы кесеу ышырыр сабийлери болмагъа-
ккк
Ингнгир аласында Хадагъжукъланы
арбазыны аллында тохтап, саламлашхан
кишини тыш кёрюмдюсю кёркем болма
са да:
- Кел, кел, кел, къонакъ Аллахны аты,
сыфаты бла айланады да, ж ууукъ бол
юйге! - деп, тиширыу жылы сёзюн айтхандан сора, арбаз таба атлап, ашны-сууну
ары-бери ёттюрюп жюрюген шапаланы эслеп, Юрдю-сууу бойнунда кёрген адамы былайдан чыкъкъанын, ангнга уллу магъана
берип къарагъанларын ангнгылады. Эки
да айттырмай, уллу отоуда ашны-сууну
къонакъны аллына салгъандыла да, бёлек
хурметли адам къатында олтуруп, кюлеойнай, хапар соргъандыла.
Къонакъны ахшы сыйлагъандыла, тынч
ж укъламагъа къойгъандыла да, эртенликде:
- Къонакъ, сау айланнгын, жюрюгюн,
биз сорургъа айыплы болуп да тура болурбуз, кечирирсе. Не жумушунг бар эсе да,
айт. Аллах кёреди, билгенибизча, ыразы
этерге кюрешгенбиз, - дегенди Эзит.
- Кёлюнге баш ха тюрлю келмесин,
жюйюсхан. Мени жумушум беттен бетке,
кесинге айтыргъа жарагъан затты - деп,
отоудагъыла чыкъкъандан сора, Эзит да
тынгнгыларгъа хазырланнганда: - Эзит,
сени Гепчокъада бир байталынга айырмалы тай туууп, тюшюмде кёрдюм. Тюшлени
барысы керти болуп да бармайдыла. Алай,
сегиз ай бла он кюнден сизни арбазда сабий
ауаз чыкъмаса, бойнумму балта тюбюне
54
салама! Мен ол тюшню кёргенли, тамбла
бир ай боллукъту. Аны сангнга айтхандан
башха ж умуш ум мени ж окъ эди, - деп,
кетерге туруп тебрегенинде, Эзит, аны олтурурун тиледи да:
- Къонакъ, айтханынг керти болса, мен
сенден аярыкъ зат жокъ! Бюгюн а жери,
жауурлугъу бла хазыр, арбазда тагъылып
тургъан атха мыне бар, - деп, баштан-аякъ
кийиндирип, артмакъланы да бишхен этледен то л туруп ашыргъанды.
ккк
«Гепчокъа» - бу сёз не магъананы тутады? » - деп, Эрий-Бий сагъышлана тургъанда:
- Сау кел, таулу! - деп, шыйых сёлешхенде, аны къайдан, къалай чыгъып къалгъанын Эри-Бий билмей къалды.
- Былайы бек ариу жерди. Мында адам
кеси кибикке аманлыкъ оюмлаяллыкъ
тюйюлдю. Инсанны жюрегин Аллах, махтау болсун Кесине, быллай жерде тазалайды. Бу сыртлагъа, къоллагъа бир къара!
Кёлюнгде оюн, кюлккю тууады, ауруй
тургъан жеринг себеплик табып, къолунг,
аягъынг да женгнгил болуп, айтырыкъ
сёзюнг аузунга келгинчи, Аллах аны кеси
айтып, «кечеги окъа» деген магъананы
къулагъынг эштип къояды! - деп, Л еу
ан эрттегилилени оюмларын ёзгере тургъанда:
- Алан, шыйых! Сен мени оюмумму къа
лай билдинг? Мен кесим сен айтхан сёзню
юсюнден сагъышлана тура эдим, - деп,
аны кёзюне къараса - къолундагъы къамичиси окъача жылтырагъанын кёрдю.
«Гепчокъа», «кечеги окъа» деген сёзле
шыйыхны къамичисине ушагъанларын,
къамичини айбатлыгъын, был айны кечеги
бети бла тенглештирип къойду.
- Эри-Бий, аны билген къыйын тюй
юлдю. Алай, аны мен сангнга айтып да
ангнгылаталлыкъ бол мам. Ангнга заман
кёп керекти. Андан эсе, отну башын ач да,
анда бишип тургъан этлени чыгъар, - деди
Леуан шыйых.
Терк окъуна, Эри-Бий, жарты къабыннган сыгынланы кетерип, чёргелген къарынны чыгъарды.
Артыкъ ач болмаса да, Эри-Бий быллай
этни кеси туугъанлы ашамагъаны Аллахха
да белгилиди.
- Оллох! Адам муну ийисинден окъуна
тояр! Шыйых, ийманынг хакъына, этни
былай биширирге къайда юйреннгенсе?
Кесин да къаллай кырдыкла къошуп би-
ширесе? - деп, соруп бошагъынчы, алайда
экеуленни атладан тюшхенлерин кёрдю.
Ала, шыйыхны танышлары болур эдиле,
къысхасаламлашып, тепсиге жууукълаштыла. Бичен тюбюндеги гыбытны чыгъарып, шыйых кеси уллу аякъкъа боза къуюп берди да, келгенлени бирине алгъыш
этмеге къойду.
- Этни къалай биширирге керек болгъанын кесинге арттаракъ айтырма. Шёндю
уа, Черек аузундан, Коштан-Тауну тюбюнден аууп келген Къара-Бий бла СарыБийге тынгнгылайыкъ. Аланы хапарлары
башха тюрлюрек болур, - деп, эттен ашап,
бозадан да къаннгандан сора, алагъа тынгнгылардан болдула.
- Тау-Артындан эбизеле келип, тынчлыгъыбызны алгъандыла, черкес л е у а
агъачларыбызгъа, къышлыкъларыбызгъа
кирип, башыбызгъа учузлукъ келтиредиле. Сен ангнга къалай къарайса? Биз сени
акъылынгнгы билирге келгенбиз, - деди
Къара-Бий, сабыр-сабыр.
- Ол алагъа, сизге да ахшылыкъ келтирлик тюйюлдю. Аны ючюн тау ауушлада
къалауурла турсунла, ары барыргъа жолла
этсегиз, эбизеле сизге къумач, чилле, сапын, халы, татлы зат л а келтирирле. Сиз а
ары къойла, тууарла, чепкен, башлыкъла,
жамычыла, териле элтип, алтын, кюмюш,
жаухар затла келтирирсиз. Черкесле бла
халыгъыз бузула, бир бирге къажаулукъ
тууа барса - ж аш ауугъузгъа бек чюйре
болур. Аланы ичиндеги эллеригизде жашагъанла черкес тилге кёчюп, алагъа къошулуп къалыргъа да къоркъуу барды. Бир
он кюн алгъаракъ мен Хадагъжукълада
ол сёзню юсюнден сёлешхенме. Билемисе,
ала къалай айталла?
- Тоба, сора, ачыкъмы айттынг? - деди
Къара-Бий.
- Х оу. Сизни бла аланы арагъыз татыусузлай турлугъун айтханымда: «Да биз а
тюзде жашагъан таулулагъа да, черкеслилеге да, «къабартылыла» деп, бу жерни
аты бла айтып къойсакъ болмазмы? » - деп,
Эзит ма ол акъылын айтханды. «Къабакъла арты» деген эки сёзден къуралгъан
«къабартылы» деген жангнгы жалгъауну къанат тюбюне къысылып жашарыкъ
таулула, черкесле да жарашып, сизни,
тауладагъыланы, ырыкъ этип баш л ар ла
деп къоркъама мен. Сиз тауладан тюше
да, аланы ичине кире, тилигизни аланы
тиллерине алыша барлыкъсыз.
- Ала бизни тилни ала, биз жашагъан
халгъа кире уа бармазламы? - деди, кече
узуну тынгнгылап тургъан Сары-Бий.
- Угъай, - деди шыйых арсарсыз.
- Нек? - деди Къара-Бий, ачыусунуп.
- Сизни тилигиз къонгнгуроу таууш
эткенликке, аны тамырын ангнгылагъан
адамгъа тынч болгъанлыкъкъа, дуния
да ариу тиллени бири эсе да, сиз кесигиз
ж умуш акъ адамласыз, ким бла да жалгъашып, кесигизни даражагъызны у ну
ту п къоясыз. Жер ючюн къаты туралмагъансыз, къайсы эсе да, бир заманда, сизни
халкъны кёп адамы Тау-Артына кёчюп,
эбизелени къыргъындан сакълап, кеслери
уа аланы тиллерин алып, динлерине кирип къалгъандыла. Аладан туугъанладан
жайылгъанла энди ол хапарны унутхан
окъуна болурла. Дауут патчахны заманында болгъан ол ишни мен унутмагъанма.
Андан бери юч жюз жыл бол ад ы. Черкесле
бу жерлеге келгенли уа, жюз жыл да толмайды. Тилин, динин тас эткенден аман
зат жокъту. Къарныгъыз азыкътан тойса,
Къара-Бий, кёлюнге тиймесин, сиз ким
болгъаныгъызны да у нуту п къоясыз. Сиз
ма аллай халкъсыз. Юч жюз жыл мындан
бурун «жеркеслени къабартыгъа» къоймазгъа онгнгугъуз да бола тургъанлай,
къарап къалгъансыз да, ала уа келгендиле да, орналгъандыла. Жатадыла энди уа
къанкъайып. Адам дуниягъа бир тууса,
журту, ыстауаты ючюн къаты кюреширге
керекти. Кюрешалмагъанны жатар жери,
атар ушкогу, ашар зат мажарыргъа онгнгу
болалмай къалады. Бюгюн сиз кесигизни
хыралыгъыгъыздан, ол халгъа келип турасыз.
- Шыйых, биз къысылгъанлай, унукъкъанлай, базыныр къарыуубуз да болмагъанлай, дуния тюрленмей барыпмы турлукъ
болур? - деди Сары-Бий.
- Ангнга жууап табып, сизни ыразы этер
заманны мен табаллыкъ тюйюлме. Бийлик, бийиклик да, алашалыкъ, къарыусузлукъ да кезиудюле. Ол затлагъа оноучу Бир
Аллахты. Ангнга ышанып, динни жолу
бла барып, хунерликни, айбатлыкъны да
жоймагъанлай туругъуз.
Шыйых, нени эсе да излегенча, турду да,
ашыкъны кеси къолуна алып, ёрге атып
жиберди, о л а бурулуп келген ашыкъны
къол аязына тюшюрюп, къагъып алды.
- Ашыкъ мени къол аязыма къайсы
жаны бла тюшхен эсе да, билчи?!- деп,
батырны бетине къарады.
Ш ыйых ашыкъны алай бийикке ж и
берди, алай бийикке, ол андан къайтып,
аны къол аязына тюшерине ышаннган да
къыйын эди. Ашыкъ оюн бла шыйыхны
къылыгъы бир бирге арталда келишмедиле.
- Ашыкъ сени къол аязынга къайсы
жаны бла тюшхенин билсем, арттан келликни да айтыр эдим, - деп, ышарып,
Сары-Бий, Мейлен улуну кёзюне къарагъанда:
- Мен да алай сунама. Арттан келликни
байхамбарла да билмегендиле, - деди.
- Алай болса, бизге урушхандан сора абери къалмайды! Ала бийлик этип, биз аланы
къуллары болуп турургъа уа жарарыкъ
тюйюлдю, - деп, Сары-Бий ёрге тургъанда,
ол къая жарылгъан тенгли кёрюндю.
- Угъай, тюйюшюп, урушуп да энди сиз
табарыкъ жокъту. Кёпден - кёп, аздан а аз
ёлгени кертиди. Алай, черкеслени да кетер
жерлери жокъ, сиз да алай айтып, бу жерледе жашаяллыкъ тюйюлсюз. Келишип,
жарашып тургъандан башха затны сизге
Аллах буюрмагъанды. Тиллеригиз тюрлю
эселе да, динигиз бирди. Уллу Аллахха
ийнанып, биреуню къыйынына сугъанакълыкъ этмей, ёмюр сюрсегиз, черкеслеге,
сизге да тюзю олду.
- Сен айтханлай, черкесле бийлик этип,
биз а алагъа къулла болуп турсакъ жарамаз. Хар заманда черкесле акъыллыла, биз
акъылсызла болуп турургъа деб а жаратхан
болмаз эди Аллах! - деп, Къара-Бий толуракъ айтса да, Мейлен уллу ёпкелемеди.
- Адамланы ниетлери ёзгерселе, ёсе
келген тёлюлеге акъыл кире, дунияны
жашауу тюзелип да къалыр. Аллах ариу
къылыкъкъа бла ниет ж ууукълукъкъа
бек къууаннганды, болушхан да этерикти.
Байхамбарланы жашауларында окъуна
ниет биригиулюкке Аллахны ауазы ке
лип, ажашыргъа къоймай тургъанын билебиз, - деп, Леуан фатиха аятны окъуп,
дууа тутханда, кёктен бир акъ затла учуп
келип, тёгерекни жарытханча, шыйыхны
тауушу агъачны шууулдатханча, ауазла
къатланып тургъанча эдиле.
Танг кесек замандан тёгерек шошайды,
жарыгъыракъ болду. Атланы пырхылдагъан, ажирлени кишнеген, къушланы
хууулдагъан, чыпчыкъланы чюуюлдеген
тауушлары къулакъкъа ачыкъ келе башладыла. Шыбыртсыз, шорпа кибик, жылы
кече, Леуан шыйыхны намаз эткенине
тынгнгылагъан ючеулен, аны азанындан,
айтхан сёзлеринден ангнгылагъанлары
болмаса да, сукъланып тынгнгылагъанлары шыйыхны кёлюне бал жакъкъанча
кёрюндю. Эллижыллыкъ кишини тобукъланнганына, къоллары бла болушмагъанлай, туруп къалгъанына, эриулю ауазына,
56
Аллахны атын сагъыннганында, бетини
жарыгъанына къарап тургъан КъараБий:
- Шыйых, мындан къайтханлай, мен
таулуланы Аллахны динине къайтарып
башларма. Сен, келип, таулулагъа жангнгы динни юсюнден, Бир Аллахтан сора
оноучу, багъыучу, къутхарыучу да жокълугъун ангнгылатсанг, уллу ахшылыкъ
этер эдинг, - деди.
- Ахшылыкъ Аллахтанды. Эригип олтургъан кишилеге мен энтта да барырма.
Алай, сизникиле, Уллу Аллахны къуранына, беш намазына, жылдан бир айны
ораза тутаргъа, жарлылагъа мюлкден
юлюш чыгъарыргъа кереклисине кюлюп:
«Кюннге беш кере аякъларыбызны жуууп, намаз этип турсакъ, малларыбызны уа
кимле келип кютерле? » - дегендиле. Энди,
жукълайыкъ, батырла. Кечени къыйматы
къалмагъанды. Огъурлу танг атсын, Аллах
сизни сакъласын! - деп, шыйых къонакъланы тынчаймагъа къойду.
«Бизни къызла ариудула. Бизден жигит
адам жокъту. Биз намыслыбыз, насып да
бизде болургъа керекти», - деп, керилгенлерин кёрсенг, кёлюнг жукъланады.
Сен кёрген Къара-Бий бла Сары-Бийден
ариу адам жер башында болурму? Алай,
аланы тапхан тийишсиз сёлешип, махтанып, адамланы кюлдюрлюк тюйюлдю. Не
айбат къызына да таулула: «Ол бизни аман
къыз», - дерле. Не чырайлы жаш эсе да:
«Бизни жаш кибик», - деп къоядыла. Керексиз махтаннганны, биреуню сындырып
сёлешхенни, нёгерин учуз этерге кюрешхенни Аллах сюймегенди. Ариуну, эршини
да Аллах кеси билип, сынап жаратханды.
Биреу, кёркемсиз болса да, акъылы, сабырлыгъы бла озады. Мухаммат байхамбар,
Алейхи салам, ариу сабий болгъанды. Аны
алайлыгъын кёрюп тургъан адамла, махтап, тенгле арасында да алай айтмагъыз,
тенглериимми жюреклерин къыйнамагъыз, мен алайсюймейме», -д е п , уллулагъа
тырман этип, аллай сёзлени жойдургъанды
дунияда ол киши.
- Сюеме, Тейри. Ким биледи, мен да бирлеге айтырма, - дегенди Эри-Бий.
- Эгизчиклеге, алты айлары толгъанда, аталары жабагъылагъа чулгъап, башлыкъкъа салып, таулагъа биргесине элтип,
къадырлагъа отун хазырлап бошагъынчы,
терекке тагъып кете болгъанды. Отуннга
бармагъан кюнлеринде чабакъ тутаргъа
кетсе да, биргесине элтип, чабакъладан
четенни толтургъунчу, жагъада, таш тюбюнде, жукълатып къоя болгъанды. Бир
жолда, эгизчиклени таш тюбюнде ж укъ
латып, чабакъла тутуп, къайтып келсе къатларында жылан чёргелип, башын
ала таба буруп, ойната тура эди! Сабийчикле кюле, жылан эки жанына да буру
луп ойнай, аталары уа, юслерине къарап,
жыланны къачырмаз ючюн, тынгнгылап
тургъанды. Жылан а, аны сезип, адамны
жанын андан ары элгендирмей, кетип
башлагъанда: «Тейрини хакъына, кетме!
Кюн узу ну бы лай ойнап тургъан эсенг,
сенден сабийлеге хата болмаз. Азыгъымдан ашай бар», - деп тилегенди аталары.
Тыншчыкъ, тохтамагъанлай, бурулуп да
къарамагъанлай, сюркелип, жылан кетип
къалгъанды. Сабийлени аталарына жылан
ариу кёрюннгенди, аллай бир, экинчи кюн
да алайда эгизчиклени къоюп, чабакъ ту
туп келсе - биягъы жылан ала бла ойнай,
къоюнларына кирип, дыгъы эте да, кюлдюре тургъанлай, аталары арлахтан къа
рап болады. Анда: «Энди кел да къал. Тау
тилни билгенимми мен сенден жашырып
•кЖ"к
- Ол эки адамгъа бек бюсюредим. Энди
аланы мен излеп турлукъма. Ала, кертиси
бла да, сангнга хапар сорамы келген эди
ле? - деди Эри-Бий, Къара-Бий бла СарыБий кеткенден сора.
- «Алагъа бюсюредим», - дей. Эки батыргъа сау дуния да бюсюрейди. КъараБий бла Сары-Бий кибик кишиле бу жерни
башында алай кёп тюйюлдюле. Мысакаланы Сарыны эгиз жашларыдыла ала, кеслеринден къарыулу эки аякълы болмаз.
Думалада, «Баян-Ташны» атханда, онбеш
атламгъа жеттирген Къара-Бийден башха
адам болмагъанды. Таш бла бирге ёсхен
Баян аны белгисинден эки атлам артта
къалгъанды. Баян а, алагъа дери, аллына
адам къоймагъан киши эди. Тау-Артында,
Эрменде да, жыгъышып, аланы сыртларын
жерге салгъан гёжеф табылмагъанды. Былтыр а, гюржюлю батырла Жора бла Жорта
Сарыны Суканда малларын сюрюп кеткендиле. Была уа, аланы ызларындан жетип,
Жораны ёлтюрюп, эгечин да къатын этип,
малларын артха къайтарып келгендиле.
Энди уа, кесинг кёрдюнг, эки батыр да:
«Не этейик? Къалай болсун?» - деп, сора
келгендиле. Аллах айтса, акъылларын
башларына жыйсала, черкесле бла тау
луланы араларында къан тёгюлмез! Айтып
къояйым, Эри-Бий, черкесле махтаныргъа
ёчтюле. Кеслеринден озгъанны сюймезле,
къоншуларына тенгликлерин бермезле.
57
турлукъ тюйюлме. Алай, эсингде болсун:
былагъа мен бек иги къараргъа кюреширикме. Эгизле мени сютюмден ичхендиле да, кёп жашарыкътыла. Атларына да
Къара-Бий бла Сары-Бий деп атарса. Быладан акъыллы, мажармакълы, этим л и
жанны бу жерл еде адам кёрлюк тюйюлдю.
Бу ариу сабийлеге кёз да тиймез, бузулгъан
да этмезле», -д е п , жылан сёлешхенде, Сарын къалкъып къалгъанды. Ж укъудан
тоюп, уянып къараса - жыллыкъ сабийле
сёлеше, жылан а кетип тура!
- Артта жашлагъа хата болмай ёстюлеми? Жыланнга да эрип къалдым. Жылан
да адамчамы сёлешеди? - деди Эри-Бий,
тёзалмай.
- Хапарны бёле турма дегенме да. Айта
тургъан лай, адам ажашып, жангнгы л ып
къалыргъа да болуучуду, - деп, тырман
этти шыйых.
- Къара-Бий бла Сары-Бийге тёртюшер
жыл толгъанда, аталарыны ызындан Дых
суугъа дери жыяулай барып, жыяулай
юйге келалгъандыла. Хар баргъанлары
сайын, жашчыкъла жылан бла ойнай, сё
леше болгъандыла. Аталары, ол халлагъа
юйренип, къууаннган да этип, жыланны
кёрюрге ашыгъып окъуна тургъанды.
Сабийлеге бешишер жыл толгъанда, аналары ёледи. Алай, Къара-Бий бла СарыБий, ёксюз сабийлеча угъай, жыланны
саулугъундан, хар неге да юйренип, халкъ
аллында махтанып, аталарына да артыкъ
уллу къыйын л ыкъ сынатмай, мал багъып,
уучулукъкъа жюрюп башлайдыла. СыяТау бла Минги-Тауну арасында Къара-Бий
бла Сары-Бий ёрлемеген тау къалмайды.
Жырларгъа жыландан юйренип, ол айтхан иштен къалмай, айтмагъан жерине
бармай, жашай баргъанда, жылан, къабугъун тешип, адамча кийине тургъанлай,
юсюне чыгъып, тамашагъа къалгъанды
аталары.
Ж аш лагъа андан сора бютюнда уллу
къууанч келгенди. Аталары уа аны билгенди. Энди жылан сартындан соргъан да
этмегенди.
Къалай-алай болса да, экинчи жыл
аталарына жылан-къатынны алдырып,
Къара-Бий бла Сары-Бий ала айтханлай
жашап башлагъандыла. Жылан къаплы
аналары жашланы жаны кибик кёргенди,
алада уллу къарыу болгъанын да сезгенди.
Жашланы ташада инбаш таш атаргъа, тутушургъа да аналары юйретип, жыйырма
беш жыллыкъларында «батырла» деген
атны айттыргъанды.
Тюнене сен кёрген эки жаш, Къара-Бий
бла Сары-Бий, ма алай ёсхендиле, алай юйреннгендиле. Шёндю дунияда ол экисин
жыгъаллыкъ, алагъа къарыу эталлыкъ
табылмаз. Аланы адетлери, къы л ыкъ ла
ры да сейирлик: адамгъа къакъты сёзлери
болмаз, ачыуланып сёлешмезле, алдап,
къыйнап кюрешмезле. Мени бла ушакъ эткенде, эслеп тургъанса: ала мени сёзюммю
билмегендиле, аууз сёзюммю къагъып алмагъандыла. Ариу къылыкъ, тынгнгылай,
сёлеше билиу алай болады. Ал лай адамла
бла жашасанг, дуния Женнетин кёресе, деп, Леуан тынгнгылагъанда:
- Да Женнет, адамла ёлюп тауусулгъандан сора ачыла эсе, сен а алай нек айтаса
да? - деп Эри-Бий соргъанда, аны бети
тюрленнгенин шыйых эследи.
- Къуранны магъанасын, байхамбарны
юсюнден жазылгъан китапладагъы хапарланы толусунлай ангнгыламагъанлай, сен
дуния жашауну къыйматын билаллыкъ
тюйюлсе. Бир иги ниетли, оюнну, сымарланыуну да сюйген адам къатынгда олтуруп,
ташны къалай жылыннганыны, сууугъаныны, ташла ичинде жырны эштилиуюню
сартындан айтып бошагъынчы, азыкъкъа
тиймей туруп, артда уа Уллу Аллах аны
жаратханына алгъыш эте эсе, - Женнет ма
олду. Аллахны атындан байхамбар бизге
былай юйретеди. Энди уа къалай сюйсенг,
алай ангнгыла: ташха, таугъа, жанлыгъа,
ёсген тереклеге да оюмлап, сагъышланып
къарай билмеген Женнеттен, Ахыраттан
да ангнгылаусуз къаллыкъты. Энтта да
бир аз айтайыммы, огъесе къояйыммы?
Тамбла бизге къонакъла да келликтиле
да, тынчайып къалырмы эдик?
- Къонакъла да сау келсинле. Бу ингнгирде айтхан сёзюнг, тамбла тюрлюрек
болурун мен ангнгылай барама. Унутурма
оюмдагъын: Къара-Бий бла Сары-Бийни
жашау жолларындан энтта айт, - деп, тиледи Эри-Бий. Жарыкъ жулдуз къош башында орналып, жууукълаша келген Айгъа нёгерди. Эри-Бий энди жуздузланы санаучу,
акъкъан сууну тауушуна тынгнгылаучу да
болуп къалды. Алай ол, батырланы асыры
сюйгенден, бир ингнгирде эки кере соргъаны шыйыхха хычыуун тийди.
- Ахшы. Къоймай эсенг, тынгнгыла.
Сорууун, бурууун да ангнгыла.
Бюгюн алагъа къыркъышар жыл толады. Кеслери да таулу халкъ ючюн жанларын берирге хазырдыла. Ала: «Ш ён
дю угъай, эки-юч жюз жылдан, андан да
арттаракъ, Дых-Тауну тюбюн тешик этип,
эбзелеге атла, эшекле, арбала бла барып,
58
келирге боллукътула. Алай бла уа, эки
халкъны арасында сатыу-алыу къаты
жюрюр. Терк-терк бара, келе турсакъ, бир
бирибизге ышаныу, ыйнаныу кенгнгере
барырла. Тауну тюбю бла аллай тешик
ачылса, таулуланы жашаулары бюгюнден тынчыракъ, кёркемлирек, онглу болур
эди, - дейдиле.
- Ол заманда кеслери жашамасала, те
шик юч ж ю з жылдан ишленнгенликке,
алагъа андан не файда?
- Сен алкъын жашса. Кёп затны ангнгыламайса. Сангнга бюгюн ненча жыл келди?
- Келдисин-кеттисин унутурма: жый
ырма ючюнчю къышны быйыл кёрлюкме, - деди Эри-Бий.
- Къалай тап атынг барды сени! Аны
сангнга атагъан сау къалсын!
Ыйнагъым! Адам халкъны атындан
сёлеш хенде, файда-майда деген сёзле
унутулуп, къууанчы, къоркъууу да сени
кибиклени юсюнден сагъышла бла байланып къаладыла. Беш жылдан сен да ол
сагъышлагъа батылып къаллыкъса. Ансыз
ёмюрню магъанасы болмайды. Алкъын
сен ол затха эсингнги айландырмай тураса
ансы, «файдасыз сёз бла гюнах алмам», дегенни ангнгыларыкъса.
- Сени мангнга тюбеткен Аллахха шукур!
Ол кюнден бери къарным азыкътан тоюп,
башым сагъыштан солуп, къулагъым ариу
сёз лени эштип, акъ терек лени шууулдагъанларына сейирсиниучю болуп къалдым, - деген Эри-Бий, шыйыхха ачылып,
сёзю, кёзю да тюрленип башладыла.
- Тюз айтаса, балам (сангнга алай айтыргъа эркин эт), тап айтаса. «Бир Аллахны
аты эсимден кетмесин», - деген киши ач
къалмаз, къаяда тамыр къазса да, - деп,
Леуан шыйых жашны къучакъларгъа
узалса, аны жукъугъа хорлатып баргъанын
эслеп, жамычыны юсюне тартып, тышына
чыкъты. Жулдузлу, айбат кече эди.
- A -а, шыйых, бизден бугъуп айлансанг
да, таптыкъ! - деп, къонакъланы таматарагъы чыгъып келген шыйыхны къучакълады.
- Сау кел, Баян, сау кел! Былтырдан бери
мангнга бир жолукъмай къалай турдунг?! деген сёзле жюрекни теренинден чыгъып,
Эри-Бийни къууандырдыла.
Бюгюнден сора да аланы жолугъа тур
гъанларын, «Баян» деген киши бир сейирлик адам болгъанын жаш ангнгылады.
Ол танылмагъан, адамны кёлюн къозгъагъан «Баяны» кими болур? Аны кийимыне, бёкемлигине, таматагъа жумуш
этерге юйреннгенине сейирсине тургъанда,
жаш къонакъ, Леуан шыйыхны Баян бла
къоюп, Эри-Бийни къатына келип, сол
инбашына онг къолун салып, сёлеширге
тебрегенде:
- Атарал, ташны бери келтирчи. Ангнга
шыйых алгъыш этсин, - деген киши не ата
сы, неда бир огъурлу адам экенин Эри-Бий
ангнгылап: «Я, Аллах, ушаш ушашына
тюбей кёреме! Быллай адамла дунияны
тутуругъудула. Аллайланы Аллах кёп жаратсын», - деп, ичинден тиледи. Атарал а,
тёгерек, боз ташны келтирип, шыйыхны
къатына салды.
- Эри-Бий, ташны инбашынга ал да,
къалайгъа жеттираллыкъ эсенг да, атып
кёрчю, - деди шыйых.
Эри-Бий, сыгъынып, ташны инбашына
алып, тюртюп жиберди да, кесини узунлугъундан ары аталмады. Уялып, къолун
да талчыкътырып, жаш арлакъкъа кетти.
Табанына дери къызаргъанын сезди.
- Атарал, къалай атханынгнгы бизге
кёргюзтчю. Эри-Бий, сен а иги къара, деди шыйых.
Чепкенин тешип, кёлек женглерин ёрге
къайырып, Атарал ташны къатына барды,
онг къолуну юсюне ташны сол къолу бла
тёнгнгеретип, терк окъуна къагъып алып,
инбашына салды да, тургъан жеринде ийилерек этип, онг жанына аз бурулуп, алгъа
тюртюп жиберди. Ташны тюшхен жерине
дери тогъуз атламдан артыкъ болгъанын
кёргенден сора, Эри-Бий, Атаралгъа тюрслеп къарады да:
- Да сени уа къолунг-аягъынг да къарыудан толуп кёреме! Алай атаргъа, Ал
лах ючюн, къайда юйреннгенсе? - деди,
сейирсинип.
- Эри-Бий, юйрениу ма алай болады.
Сангнга тырман этип айтхан сунма. Юйренирге онг тапса, хар ким да Атаралча
боллукъту. Атып кёре тур хар эртен сайын.
Бу кишини кёремисе! Ташха, ишленнген
ккк
Шыйыхтан да эрттерек уянып, къош
аллына чыкъса, Эри-Бий, экеуленни атладан тюше тургъанларын кёрюп: «Я, Ал
лах, шыйыхны билдечилигине бир къара!
Къонакъланы келликлерин тюнене окъуна
айтхан эди», - деди ичинден, барып, салам лашып, атланы тагъаргъа болушту.
- Шыйых а къоштамыды? - деп, къолан
парийден къоркъаракъ да болуп, тёгереклерине къарагъанда:
59
сууукъ ташха, алгъыш эттирирге, Думаладан Бет-Тургъугъа къайтып, анда мени
тапмагъандан сора, бери алып келгенди.
Адамлыкъ дунияда ма алай сакъланырыкъты. Суу къуруса да, таш къалады.
«Элдаран» буду. Аны айтхан Леуанды.
Жыр жашар халкъы бла! Элдаран жырыбызды.
жокъ эсе да, сизге сёзюм жарашты. Мени
дуниядан элтиригим жокъ, айтханыммы
уа эшткен къулакъла бирден бирге жеттире
барырла.
- Бизден къайтмаз. Сёзюнгнгю къыйматын тутхан мен сангнга не зат берейим?
Керекмиди, а? Къой сюрюу берейим! Керекмиди? - Алтын, кюмюш табайым! - деп,
Баян шыйыхны сёзлерин къатлап-къатлап
айтты.
- Мангнга мал, ырысхы эм алтын, кю
мюш керек болсала эди, ала мени аллымда
аз кёрюнмез эдиле. Адамлыкъны эм адамсызлыкъны сынаргъа кюрешеме мен. Билгениме, ангнгылагъаныма кёре, Аллахны
сёзюн адам улуна айтыргъа керекме. Ансы,
Хадагъжукъ улуну малый сакъламасам да,
мени жан кечиндирирге онгнгум бар эди.
Мында бир бёлек кюн кечинирге заманынг
бар эсе, къал бираз. Таштан да сейирликни
кёрюрсе, - деди шыйых.
- О-о, Аллах! Сангнга мен быллай бир не
ахшылыкъ эткен эдим! Леуан шыйыхны
къатында бир бёлек кюн турургъа онг таптыргъан, мен кесинге къор болайым! - деп,
къолларын ёрге тутханда, кёк жашнады.
- Къарачайда къар къатыш ж ауа турады. Тамбла ол Ауар-Сыртха да жетерикти. Бери уа келлик тюйюлдю, - деди
шыйых.
Таулулар алгъасанып къалырлар,
Жел тарай, жауун жууа турсалар.
Халкъны, бири ёлсе, бири къалыр,
Боз таш жамауат къолунда сакъланыр.
Бу ташны жоннган Асал атангды,
Шагъаты къыз тамгъалы къаяды.
Ай жарыкъта жашагъан Баяненг,
Бир анагъа тууаргъа аяуенг.
Ай жарыкъны аталар унутмазлар,
Отжагъаны аналар сууутмазлар.
Сакълансын оюнну ариу сыфаты,
Баян ташта къалсын аны къууаты.
Гъасырлар унутмазлар Думаланы,
Туууп, жашап, ёлюп кеткен жашланы.
Чыпчыкъ учуп кетсе - жыры турур,
Баласы къайтып келсе - дагъы айтыр.
Баян, сен Бир Аллахха аманат,
Аллахны сёзю сенде къатланат.
Баян ташча, ойнай-кюле кёзю,
Сакълансын тилигизни тюз сёзю!
***
- Къалай айттым эсе да, ыразы болуп
къалыгъыз. Баян, шу ташны бери алып
келген, сен тындырмазлыкъ жумуш болурму?! Шукур болсун сени тапхан анагъа!
Оюн бла жашагъын сен, бешик ташха къарай ёсхенсе да! - деп, шыйых сёзюн бошагъанда:
- Шыйых, айып этме сёзюме, билирге
сюеме. Сен къайсы миллетни адамыса? деди Эри-Бий, арсар бола, айталгъанына
къууана.
- Мен хазарлыма, ариу жаш. Бу тил къумукълада бла таулулада сакълана. Сени
аууз тауушунг бла мени сёзюмде башхалыкъ не? Мен буруннгулулача айтама.
Экибизни башхалыгъыбыз ма андады. Тилибиз да шо алай ишлене, тарала, къарлы
къышлада бла жауунлу ёзенледе айтыла,
адам улун сабырлыкъкъа чакъыра турур.
Ким билсин аны, мен да эсте къалыргъа
болурман. Жашым, къызым ж окъ. Бир
Аллахха къуллукъ этип жюрюген инсанма. Бюгюн, алтмыш жылым толгъанда,
къоруучума къарап, сизни ыйнандырама:
ташха алгъыш айтханым бла, сизни былай
да кёргеним ахшы эди! Ырысхым, малым
Кюн ортада шыйых - чагъыдыйны ойната, Атарал бла Баян да ангнга къарап, ЭриБий да азыкъны биширип, чакъырыргъа
хазыр болуп келгенде, къоштан арлакъта
экеулен атладан тюштюле. Экисинден бири
Эзит экен, нёгерин а танымады. Алай, бий
улуну онг жанында келген:
- Ас-саламу алейкюм! - деп, узун тартып, сёзюню магъанасындан да бек ат ойнатханына сейирсине, шыйыхны билегин
эки къолу бла тутту.
Леуан шыйыхны, А ллахха къуллукъ
эткенден сора да, уллу билек кючю болгъанын сезди.
- У о алейкюм ас-саламу! - деп, шыйых
къысха айтып къойса да, дебери бийик
болгъаны ачыкъ эди.
- «Леуан шыйых гюргюлюш ойната»...
деселе, мен ыйнанып къаллыкъма. Аллах
ха шукур болсун, акъылынга кёре, кючюнг
да барын билдим! - деп, жылкъычыны терлеген бетин къол жаулугъу бла сыйпады.
Шыйыхны къолун тутхандан сора, Эзит,
Баян, Атарал бла саламлашып, Эри-Бий
чакъыргъан жерге олтурдула. Эри-Бий
кюл тюбюнде бишхен этлени чыгъарып,
60
бусу да ачыкъланмай тургъан эгечим ауурлугъун сездиргенди. «Бу жаш адамгъааны
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Асмаран - 09
- Parts
- Асмаран - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3767Total number of unique words is 205931.0 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3921Total number of unique words is 201432.9 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3852Total number of unique words is 194231.8 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3873Total number of unique words is 189731.6 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 205532.9 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words55.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3905Total number of unique words is 193734.1 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3845Total number of unique words is 193133.1 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3895Total number of unique words is 197834.2 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3939Total number of unique words is 197732.0 of words are in the 2000 most common words47.8 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 199735.5 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3855Total number of unique words is 208532.3 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words55.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3776Total number of unique words is 199632.5 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3767Total number of unique words is 207529.9 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 194133.2 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3736Total number of unique words is 214431.0 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3723Total number of unique words is 209530.1 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3643Total number of unique words is 205031.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3824Total number of unique words is 193932.1 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3848Total number of unique words is 197132.2 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.5 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3791Total number of unique words is 205131.6 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3534Total number of unique words is 191732.2 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3847Total number of unique words is 198834.0 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 197833.0 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3950Total number of unique words is 202134.0 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3655Total number of unique words is 207731.3 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3775Total number of unique words is 198732.5 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3710Total number of unique words is 196931.0 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3777Total number of unique words is 192733.4 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3463Total number of unique words is 171733.8 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3308Total number of unique words is 161431.7 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3291Total number of unique words is 163330.9 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3568Total number of unique words is 189231.6 of words are in the 2000 most common words45.4 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3842Total number of unique words is 195633.3 of words are in the 2000 most common words48.4 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3819Total number of unique words is 190734.0 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3755Total number of unique words is 201932.2 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3863Total number of unique words is 200232.3 of words are in the 2000 most common words46.2 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3951Total number of unique words is 194835.2 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words59.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3869Total number of unique words is 201734.9 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words57.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3817Total number of unique words is 201733.9 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 210632.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3741Total number of unique words is 208831.8 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3796Total number of unique words is 206133.4 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3959Total number of unique words is 202634.2 of words are in the 2000 most common words49.2 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3823Total number of unique words is 199632.3 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3785Total number of unique words is 212731.0 of words are in the 2000 most common words44.7 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3798Total number of unique words is 210132.4 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3939Total number of unique words is 190734.7 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3892Total number of unique words is 208333.2 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 210930.3 of words are in the 2000 most common words42.4 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3769Total number of unique words is 207830.7 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3564Total number of unique words is 214128.5 of words are in the 2000 most common words43.3 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3443Total number of unique words is 199626.3 of words are in the 2000 most common words40.3 of words are in the 5000 most common words48.0 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3391Total number of unique words is 203826.3 of words are in the 2000 most common words40.1 of words are in the 5000 most common words47.4 of words are in the 8000 most common words
- Асмаран - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 751Total number of unique words is 54934.5 of words are in the 2000 most common words48.2 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words