Асмаран - 46

эрини уянырын сакълагъанды.
Экинчи кюн, жукъудан къаннгандан
сора:
- Къумукъ къызы (Сатай, Къумукъланы Байрону къызы), кийик ёлтюралмагъан
эсем да, бир сейирлик зат тапханма. Къара
да, бир кёрчю. Жашагъан дуниямда мен
быллай ташны кёрмегенме! - деген Холуй,
башлыкътагъы ташны чыгъарып, къатыныны къолуна узатханды.
- Мырза улу (Элмырзаланы жашыргъанлыгъыды), бу затынгда магъана бар­
ды. Муну атына «Сырма-таш» деучюлерин
а билемисе? - деп, Сатай, Холуйну къууандырып, ташны гюлмендиге чулгъап,
кюбюрню тюбюне, кюмюш къынлы къамаланы къатына салып: - Турсун анда.
«Жюз жылдан сора таш сёлешхен этеди», деучюдюле да, сабийле уллу болсала, муну
хапарын алагъа айтырма, - деген кюнден
быйылгъа дери (2000 ж .) 160 жыл толгъанды.
«Суу кетсе да, таш къалады», - де­
ген л ей, таулула Азия дан къайтхан кюн
(1957 ж .) Холуйну беш сабийинден гитчеси, сексенжыллыкъ Окъуп, кюбюрню
сыныкъларыны къатында Сырма-ташны
кёргенде, атасыны бла анасыны къол ызларын тансыкълап: «Жюз жылдан сора,
таш сёлешхен этеди», - деп, анабыз был­
лай кюнню келирин билипми айтхан болур
эди? Кене уа, ала Женнетте жатсынла», деген Элмырза улуна былтыр жюз жыйырма жыл толгъан эди.
Энди уа, «Сырма-таш» мени къолум дады, акъ ызлыкълары ёресине бла кёнделенине тартылып, кёксюл ташны бетинде
тухтуй (тюрлю халыла бла байракъны бетине тигиу) тигилгенча, кимни кёзюне да,
сырмалы кёрюнюр кибик таш.
- Жангнгыз къарындашыбыз, Къаншау, гермен урушха (1941 ж .) кете туруп:
«Тукъумубузну тыпыр ташын сакълап
къоюгъуз. Ким биледи, анда да болур
Тейрини бир кючю. «Кааба ташыча», ол
бизни кесине тартып турур. Мухаммат
байгъамбар да (а.с.м ) ташны бек жаратханды, дуниягъа тахлыкъ болуп тургъан
340
кёксюл ташны», - деп, алай айтхан эди.
Жангнгыз къарындашыбызны келиринден тюнгнгюлген эсек да, ташны бетине
къарап, аны къаралдым кёзлерин, бу ариу
ташта кёргенча болабыз.
Ёмюрлюк ташны къолума алып, уллу
атасы Холуйну къол ызын эслегенча:
- Къаншау, аскерге кеткинчи, къайсы
школда окъутуп болгъанды? - дедим.
- Уруш башланырдан эки жыл да алгъаракъ, юйге келип, артха, школгъа,
къайтыр заманында: Шауурдат, Къоспарты, Му куш, Мухол деп, э л лени санаучу
эди. Ары мен бир да бармагъанма. «Чегем
аузуча, Малкъар тары да, бир сейирликти!
Андагъыла бизден башхаракъ сёлешедиле. Юйлерини да ауур таш ладан ху нал ары
бла», - деп, алай хапарлаучу эди, - деген
Сафият Къаншауну аскерчи кийимлери
бла, къабыргъада тагъылып тургъан суратын мангнга узатты.
- Сен таулу жазыучуланы китапларын кёп окъугъан хапарынгнгы билеме.
Кесинг назму жазаргъа уа кюрешмегенмисе? - деп, сёзню сёзге жалгъаргъа умут
эте, сордум.
- Сюймекликни юсюнден къайсы таулу
къыз жырламагъанды? Мен да алай этиучю
эдим. Къарындашыммы сартындан жюрек
кюйюммю айтсам а, Ока (атасы) жылап
къалыучу эди. «Муну къагъытха жазып
къойсанг жарамазмы эди?» - десе: «Охо,
айта турсам болмазмы?» - деп, кюлюрге
кюрешиучю эдим.
- Бюгюн, былайда, сен ол сарынны
мангнга айтсанг, кёпле ыразы боллукъ
сунама. Артыкъсыз да, Къабартукъланы
Ахмат, Баккуланы Къаншау, Таумырза­
ланы Хусейин - аны бла бирге окъугъан,
ишлеген адамла, - деп тиледим.
Элмырзаланы Окъупну къызы Сафият
Къаншаугъа такъкъан сарынны айтхандан
сора, дуния кенг болгъанча, жыйырмажыллыкъ Окъуп улу Къаншау Шауурдатта,
Раубазы терекни къатында, Жарашхыда
кюле-ойнай айланнганча кёрюндю.
- Жазарыкъ эсенг - къошхан, къоратхан этмей, алай тюшюр къагъытха, - деп
тилеген эди да, гитче эгечи Сакинатны
къатында сёз бергенимча, къагъытха алай
тюшюргенме. Эжиую эриулюдю, къыркъынчы жыллада чегемли къызла сытылыучулай:
Жанымдан сюйген жангнгыз билегим,
Сен эсен келгин, саламат!
Жанынг кибик кёрген юч эгечингнги
Кимге эткенсе аманат?
- Тауладан бийик мени жюрегим,
Тары бюртюклей аз болду.
Жанымдан сюйген жангнгыз билегим
Гермен урушта тас болду.
- деп, ма бу халда сарынны, эгечи къарындашына эткен сыйытны эзиги бла
салып, аз заманчыкъны сагъышланып
олтурдум да:
Мен суу бойнуна алай баргъанма,
Челегим суудан толурму?
Эрттеден бери хапары жокъту,
Ох, жаны саулай болурму?
Дохтурла багъып, сау эталмайла,
Мени жюрегимде жараны.
Алай къабылып къалай къалалдынг?
Кечемден кюнюм къарынгнгы!
Хар кече сайын жылап айтырем,
Къабыл болса эди тилегим.
Сангнга жылай, къарап, сытыла,
Жарылып къалады жюрегим.
Сенден хапар айтхан адамгъа,
Жаныммы чыгъарып берликме.
Сангнга ушагъан адам кёрмейме,
Сени кибик кимни кёрлюкме?
Ашагъаным таш болуп къалады,
Ох, тамагъымдан энгнгинчи.
Къабыргъа жамауат мени салмасын,
Жангнгыз билегим келгинчи.
Сангнга жараштыргъан эки отоуну
Мен эшиклерин ачмайма.
Кёлюнге тиймесин, къурман болайым,
Сени сурайма да, тапмайма.
Ой-ой эте, эзиле, къысла,
Бушуу жюрегиме жеткенди.
Жанымдан сюйген жангнгыз Къаншауум
Гермен урушха кеткенди.
Бюгюн бир аман жыладым, къызла,
Шу жюрегиме жетерча.
Къаншау не хата эткен болуре,
Гермен урушха кетерча?
Сангнга къагъытла жазыучем, Къаншау,
Къууанчлы сёзледен тол туруп.
Кюн сайын ананг жылап турады,
Сени отоуунгда ол туруп.
Кёзюмден акъкъан жыламукъла
Этек аллыммы толтуруп,
Кесинг болсанг, излемей къоймазенг,
Биз а турабыз олтуруп.
Жюрегим бир бек ууалгъанды,
Не ойнамайма, кюлмейме.
Кёлюнге тиймесин излемегеним,
Къайда айланыргъа билмейме,
341
«Сафият кибик къызларыбыз Къарачайда, Малкъарда эм Къабартыда да, жюзле бла болурла. Ала жазгъан неда, тагъып,
эслеринде сакълагъан сарын, жыр устуккуланы бирге жыйып, китап этип чыгъарсакъ
эди, жюреклеге асыу болмазмы эди? » - деп
кёлюме келди. Кийикчи-Башында Айшат,
Сафият, Сакинат эм Къаншау, Окъупну
да алларына салып, дырын жыя баргъанча, кёзюме алай кёрюндю. Дунияны тёрт
мюйюшюн билдирген тамгъалы ташла да
андадыла, Кийикчиде.
- Сизни тукъумну баш кишилери Тау
Артындан келген сунама. Сен андан не зат
билесе? - деп, мен алтмышынчы жыл л ад а
Окъупха (1961 ж .) соргъан эдим.
- Угъай, ол иш сен суннганча, башхала
айтханча да болмагъанды. Мен эстурияны
(история) ахшы билеме. Гюржюню патчахы Дауут бизни халкътан, эртте аскер
болушлукъ ти легенде, мындан ары къарачайлыла, малкъарлыла да жашагъан
жерл еден уллу аскер баргъанды. Аскер бла
бирге халкъны да жартысы ары аугъанды.
Эки-юч жылны ичинде болгъанны айтама мен. Турмушу не аламат болса да, бир
халкъны адамы башха халкъны ичине кёчюп барса, ёмюрю даусуз, къаргъышсыз
жашап къалмайды.
Тёзаллыкъ эсенг, улхарыма (хапар)
бираз тынгнгыла. Тау Артында эки жюз
жыл жашагъандан сора, анда туралмай,
къайтып келгенледен бирлери бизникиле
болгъандыла.
Мал, мюлк жюрютюрге, ырысхыны
болдурургъа, къармашып жашаргъа таулу
халкъ къатыды. Анда да хал, элпек ж а­
шаугъа айланнгандан сора, бизникилени:
«Кетигиз жеригизге, негиз къалгъанды
мында?! Къайдан болса аугъанла!» - деп,
жылы отта олтуртмай болгъандыла. Ма ол
заманда Элмырза, аны жашы Кютю, Уллу
элге къайтып келгендиле.
Кютюню жашы Далли анда, ТауАртында, туугъанды. Ол ырысхылы, зат­
ны эбин билип болдургъан, мажармакълы
(капитал болдуруу) адам эди да, аны юсюн­
ден: «Далли талдан чалман эше, ауузу бла
къобуз согъа, аякълары тепси ойнай», деп айта болгъандыла. Даллини уланы
Татар-Бек, аны жашы Байро жырлада,
жомакълада айтылгъан кишиле болгъан­
дыла. Холуй, Байрону жашы, мени атам,
аты унутулмазлыкъ мараучу киши, сени
къолунгдагъы «Сымарлы-ташны» келтирип къойгъан адамды. Элмырзалары Чегем
аузунда ма алай жайылгъандыла, - деп,
Окъуп, сексенжыллыкъ киши (1960 ж .),
Аллахтан уялып, жашы Къаншау ну атын
да сагъынмай, атасыны къол жылыуун
сакълагъан, сыфаты, сыны да унутулмай
турлукъ Холуйну эсхерди.
Атала, анала, къайда да, къол ызларын къоя айланнган адамла, башха затха
ышанмай, ташлагъасабийлерин, эрлерин
аманат эте айланнганла:
«Ётюндюк биз Тейриге,
Жюгюндюрмез элимде;
Къара - къытай ташыбыз,
Арпа - будай ашыбыз,
Хорлукъ кёрмез жашыбыз»,
- деп, аууз сёзлери бла къагъанакъ сабийлени булжута жашагъандыла.
Ёлмезлик адам жокъту, «Сырма-таш»
а халкъ бла бирге жашар. Элмырзаланы
Холуй, Окъуп, Къаншау ангнга ыйнанып
тургъандыла. Бу таш, Кааба ташыча, ылызгъырлы, ынтышлы, ырахатлы халкъы бла
жашасын!
АЖАККУНУ КЪОНАГЪЫ
Дунияны башында Ажаккудан ариу
къыз болмагъанды. Аны чырайлыгъына
къараргъа, сёзюн эштирге узакъ элледен
келип тургъандыла. Хар келген саугъа бла,
сый бла башын жалкъытхандыла. Андан
сора, ол, эр кишича кийинип, атасына
айтып, бир айдан къайтыргъа сёз берип,
кетип къалады. Жолда бара, биреуге жолукъкъанды да:
Бёрюден къаты чабыучу,
Сёзюн кюндюз айтыучу,
Ат юсюнде къалкъыучу,
Юргенлеге къатыучу,
Гъойдум сууун татыучу,
Аягъын бек алыучу,,
Атын чюйге тагъыучу,
Азда кёпню табыучу,
Адамлыкъкъа базыучу,
Элден элге барыучу,
Кёп кюлгенден арыучу,
Босагъадан къайтыучу,
Къайтса, бугъуп къалыучу,
Суудан балыкъ алыучу,
Балыкъта жыйны табыучу,
- Кюн ахшы болсун,
Элден элге барыучу,
Хурулада къалыучу,
Мурсадан суу табыучу,
Текеден гён алыучу,
деп, кюлюмсюреп айтханды.
342
Ажакку сакълагъанды, сабырланып,
биреуню не айтырыгъына къулакъ салып,
онг аягъын да ёзенгнгиден чыгъарып, къылычыны алтын сабында кюн ойнай, ол сёз­
ле бла уа адамда борбай къоймай, болсада,
халы бла адамлыкъны жоймай. Ол биреуде
эслиликни билгенди, къарыулу жюрегини
дыгалас этип тебреуюн сезгенди.
- Чёп атайыкъ да, кимни чёбю чыкъса
да, ол алгъа айтсын, - деп, Ажакку сёзню
алай салгъанды.
- Хо. Болсун алай окъуна, - деп, Сюн­
гнгюлчю ыразылыгъын билдиргенди.
- Былайдан узакъ болмай бир уллу таш
барды. Аны атына къалай айтыучуларын
билмей, тюйюшюрге тебинип тургъанланы халларын жаратмай, уянып къалдым,
сейирлик затланы биллик эдим, - деген­
ди эки чёптен узунурагъын чыгъаргъан
Ажакку.
- Мен а, - дегенди Сюнгнгюлчю, ол ташны атына не деучюлерин билеме.
Аны къатына барып жырламасакъ, ала
тюйюшюп къаллыкътыла, - деп, Ажаккуну къыз болгъанын да билмегенлей,
ары ашыгъып тебрегенлей: - Бу тёбени
аты уа «Ала-Узун» болсун, - деп, чёпню
узунлугъу ючюн тёбеге алай атап, чабып
барсала - болмачы затны юсюнден тюйю­
шюрге хазырланып тургъанлагъа:
- Алай тохтагъыз! Аны атын биз билебиз! - деп, экиси да бирден къычыргъанда, «Ойт-Ойт», - деген таууш бла бирге
Ажакку бла Сюнгнгюлчюню ауазлары да
эштилгендиле,
- Ташны ауазын эшттигизми? Ойтоташты бу. Даулашмагъыз. Тейри алай
атагъанды, - деп, Ажакку бёркюн тешип
къолуна алгъанда, узун чачы тёгюлюп
къалады.
Не бек ссйирсинсе да, билмеген кибик
этип, Сюнгнгюлчю аны уялтмагъанды.
А ж акку, аны сезип, артхаракъ кетип,
таш артына олтургъанда, ма бу жырны
айтханды:
- Да не айтайым мен сангнга,
Къадалгъанса сен мангнга,
Чыгъалгъанма энди тангнга,
Аллым а - уллу малгъа.
Къоймам, Тейри, аны даугъа,
Урмагъанлай да аны баугъа.
Мени сен къайдан таныдынг?
Аллай бир ариу айталдынг,
Тенгнгим болуп къалалдынг,
Сёзню суууруп салалдынг,
Алай бла не алалдынг?
Башыма сагъыш салалдынг.
Будай оргъан мен тюйюл,
Гюлте къысхан сен угъай,
Гумул ичип гоппандан,
Беттен-бетке къарамай,
Къалай айталдынг былай?
- деп, биреу алай айтты да, А ж аккугъа
къарады. Кёзлерини къаралыгъы, къашларыны къалынлыгъы, эринлерини
жукъалыгъы, бёркчюгюню кырналыгъы,
халчыгъыны кюлккюлюгю, тишлерини
акълыкълары, кесчигини батырлыгъы
уллу тамашагъа къалдырдыла биреуню.
- Мен, - дегенди Ажакку, Жашау жолу излейме,
Кесим аны билмейме,
Билгенлени кёрмейме,
Ата юйюме кирмейме.
- Мени атым Сюнгнгюлчю,
Жолда макъам кютюучю,
Ким айырып сёлешсе,
Ангнга ийнанып къалыучу.
Мангнга алай айттыргъан
Сени ариу сёзюнгдю,
Кюле-ойнай билгенинг
Акъылыммы бёлгенди.
Быллай узакъ жолгъа
Базынып къалай чыкъкъанса?
Мен эштмеген сёзлени
Къайдан табып, такъкъанса?
- Ажакку, жаныммы къыйыры, къайдаса?
Жангнгызлай жолоучулукъкъа чыкъкъанса,
Къууатынг бла да кёплени жолда къойгъанса,
Сёз айттырмайын а, борбайларын
къыйгъанса.
Метекелей, къумладан ётюп келгенме,
Адамлыгъынгнгы сёзюнгден ачыкъ кёргенме.
Былай жашамайын да, ёзюнгнгю магъа
излейме,
Бийик башлы жерде къалагъа алып кетерме.
Чаналаны Хусейин айтхангнга кёре,
Ажакку Сюнгнгюлчюню экинчи къатыны
болуп, Аякъыз бла бирге кёп заман л аны
жашагъанды. Аладан жаратылгъанла
Чайнашхы сууну бойнунда тургъандыла.
Ёлюклерин къая къулакълада, таш тюплеринде асырагъандыла. Харекет, мал
жыймагъанлай, бир кюн тапханларын,
экинчи кюн ашап, жарашып жашагъандыла. Ойто-ташы, Ала-Узун-Тёбе, Къоспарты,
Алай айта, шагъырейлене, экиси да кёп
баргъандыла. Арыгъанлыкъ, ачлыкъ да
татып, ауузланыргъа бир тёбе къатында
тохтагъандыла, тёбени сол жанында акъкъан кезлеу суудан ичип, татлы жукъугъа
киргендиле. Сейирлик тюшле кёрюп уяннгандыла да, алайда кезиу-кезиу кёрген
тюшлерин айтыргъа тебрегендиле.
343
Медиан-Тёбе, Мукуш, Дюрмет, ДюрдюрАуузу, Сауту, Макъырышхы, Будуркъу,
аллай-аллай сёзле, нарт таурухла, жырла
бла бирге айтылып, ачыкъланып къаладыла.
Жырны андан сорагъысын экинчи
келип жазалмагъаныма энтта да жарсыйма.
Алай, Сюнгнгюлчю «Ойто-ташны» къа­
тында айтхан хапарын а жазгъанма. Анг­
нга таурух, жомакъ дерге да боллукъту.
Ол былайды:
Бёрю бир тиширыуну агъач къатында
кёрюп, юйюне алып келгенди.
Бир бёлек кюнден сора, аны излеп,
ючеулен келип:
- Бу къыз Гюлез ханны къызыды, биз
аны юйюне элтирге келгенбиз, - деп, муратларын билдиргендиле.
Алай, Бёрю, аланы ючюсюн да бирер
тюк бла байлап, юч кюн тутхандан сора:
- Гюлез хан, къызны юйюне къайтырын излей эсе, келечиле жиберсин да, мени
бла сёлешип, андан сора оноу этсин, - деп,
ючюсюн да бошлап, бармагъа къояды.
«Сени сёзюнгнгю мангнга айтхандыла.
Нёгерлерингнги да алып, бизге кел. Киеу
эсенг, оноуунгнгу андан сора этербиз», деп, Гюлез хан аллай къагъыт жазып жибергенден сора, киеулюк, Бёрю улу Къайтбугъур, атына да мынип, Гюлез ханны юйю
таба тебрейди.
Эки кюн баргъандан сора, бир элде
къоргъашин тарта тургъан адамгъа жолугъуп, къайры, нек баргъанын айтханды.
- Мен сени бла барама, - дегенди къор­
гъашин тартхан.
Он элден узайгъанлай, кюн бла жарым
жол жюрюгенден ары, биреуленнге жолугъуп, жолоучулукъ сартындан айтхан­
дан сора:
- Да мен а къоргъашинни тюрменде
тартханданмы аманма? Сени бла мен да
барама. Ашап мени адам озмаз. Аман акъылланы да билеме. Элт мени да бирг енге! деп, ол да Бёрю улу бла тебрегенди,
Экикюнлюк жол баргъандыла да, бир
элни къыйырында жардан энишхе арбаны жипле бла салындыра да, ёрге тарта,
ойнагъанча эте тургъан биреуню кёрюп:
- Не ишингди бу? Мындан башха иш
табылмаймы къалды сангнга? - деген Бёрю
улугъа:
- Мени атам тузу бла арбаны былайдан
ёрге чыгъарып къоюучу эди. Мен а, тарта
келеме да, чыгъаралмай, ызына жиберип
къояма. Сиз а къайры ахшы жолгъасыз? деп соргъанды арбачы.
- Ючюбюз да киеу нёгерлебиз. Сени да
элтебиз - дегенди Ит улу.
- Мен жарарыкъ да бир ж умуш табылыр, - деп, арбачы да ала бла тебре­
генди.
Ахшы атлары бла, тёртюсю да, уллу
жолгъа чыгъып, жорта бергендиле. Бара
кетип, арыгъандыла да, уллу кёлню къый­
ырында тохтап, суу бла бирге чабакъланы
жутуп, сууун а тышына тёге тургъан адам­
гъа тюбегендиле да:
- Бу уа ненгди? - деп соргъандыла.
- Не эткенимми кёрмеймисиз? Нек
тангсынып сорасыз? - деп жууаплагъан­
ды ол. - Сиз да къайры барасыз? - деп ол
да алагъа сейирсиннгенди,
- Ит улугъа къатын алгъанбыз да, ан­
гнга киеу нёгерликке Гюлез ханны юйюне
барабыз. Келе эсенг, сени да элтейик, - де­
генди къоргъашин тартыучу.
- Бармай а! Мен а сизденми кем кишиме да! Кеттик, - деп, суу уртлаучу да
алагъа къошулгъанды.
Беш атлы да экикюнлюк жол жюрюгендиле, ашлары, суулары да тауусулуп,
къыйынлыкълагъа да тёзе, уллу къаяны
этегинде баш тёбен болуп тургъан биреуге
жолугъуп:
- Мындан сора сюелир амалынг
жокъмуду? Бу ненгди? - дегенди суу урт­
лаучу.
- Да мени ишим а тенгнгизни ичиучюденми кемди?! Жер тюбюнде, жер башында
айтылгъанланы эштеме. Элтсегиз, мен да
барайым сизни бла, -деп , азыгъын, сууун
да алларына салып, ашамагъа къойгъанды
да, алтынчы болуп, ала бла тебрегенди.
Атлары да солуп, кеслери да кепейип,
лахор эте баргъанлай, Кёнделен таланы
къыйырында къоянла бла ойнай тургъаннга жолукъкъандыла да:
- Ой, кёп болсунла! Кимсе, не адамса? дегендиле, сейирсинип.
- Атам, бир чапханлай, быланы жыйырмасын тутуучу эди. Мен а онсегизден
кёбюсюн туталмайма, - деп, ишине бюсюремей айтханды къоянчы.
- Сакъалы мингкъарыш, Бёрю улугъа
къатын алабыз да, аны киеу нёгерлерибиз.
Келлик эсенг, сени да элтейик, - дегенди
таууш л аны эштиучю.
- Тейри, быллай ахшы оноудан артха
турургъа жарамаз. Анда мангнга да бир
жумуш табылыр, - деп, Къоянчы да алагъа
къошулгъанды.
Бешкюнлюк жол баргъандыла да, Гю­
лез ханны сарайларына келип тохтагъандыла.
344
«Ой, хангнга киеу келеди! Алгъышлагъыз, хар къалайны да кюн кибик жарытыгъыз!» - деп мегеуюл къычыргъандан
сора, быланы хазырланнган айлаугъа (уллу
зал) чакъыргъандыла.
Киеу нёгерле салакъайын этип олтургъандыла, татымлы азыкъла да ашап, жырдан, жомакътан да бошап тохтагъанлай:
- Ашагъаныгъыз, ичкенигиз сизге
хайыр. Энди у а ханны айтханына тынгнгылагъыз: тутушхан, чабышхан, башха
тюрлю оюнла этип эриширикбиз. Хорланнган ёлюп барлыкъты. Андан къутулгъан
сау къаллыкъты, алайсыз онг жокъту, деп билдиргендиле.
- Тутушуудан башлайыкъ. Чыгъарыгъыз гёжефигизни, сейирсиндиригиз
бизни, - деп эген (тюзлюкге къараучу) жумушагъыракъ сёлешип, бир деуню ортагъа
чакъырып, сермеширге хазырлады,
- Да чыкъ сён, арбаны жюгю бла тартыучу. Ёлгенни жер кётюреди, андан сен
да къутулмазса, - деп, къоргъашинни тюрменде тартыучу аны тутушургъа чыгъарады.
Баш ланды нарт оюн, къарыу су згъа
ёлюм, къарыулугъа махтау берген эришиу, мансланы беллеге къысхан гёжефле тапхытны ортасында (тутушхан жер)
бугъалача тюртюше. Ханны гёжефин арба
кётюрюучю тобукъ башха алып, бийигиректен келтирип, тапхытны ортасында тюз
сыртындан салды. Аузундан къаны келип,
ханны гёжефи сойланып къалды.
Ангнга да ачыу этип:
- Келишим алай эди да, биз аны тыялмадыкъ, - деп, ханны эгени ортагъа
чабыучусун чыгъарды.
- Да, къоянчы, кезиу сеникиди. Ёлюм бирди, андан къутулаллыкъ ж окъ. Бир
кёрчю, - деп, ортагъа къоянла къууучуну
чыгъардыла.
Чабышыучу къулфну (тогъуз ындыр
сыйынырыкъ кенг майдан) тегерегине
жыйырма кере айланып, ким артта къалып
келсе да, чыкъени бла сюелген биреу артта
къалып келгенни ёлтюрюрге хазырды.
Башланды чабышыу. Алай, ханны чабыучусу тогъуз айланып чыкъкъынчы,
киеулюкню чабыучусу жыйырма кере
къулфну тёгерегине айланып бошады.
Он заманда ханны чабыучусуну ызын­
дан атылгъан окъ, сызгъырып барып, тюз
аркъасына чанчылды. Аны да ёлтюрюп,
бушуу-бушман болуп тургъанлай:
- Энди у а сау ёгюз этни ашап тауусуп,
базугун сындырыргъа керекти, - деп,
къыйын ишни буюрдула.
Алай, киеу нёгерлени кёп ашаучусу
ёгюзню этин ашап, сюеклерин да ары-бери
сызып, базугун арба тартыучугъа атты. Ол
да аны, бир бюккенлей сындырып, къолларына узатты.
- Да, аман бушман этигиз, Сиз хорладыгъыз. Жатыгъыз да жукълагъыз. Танг
атса, Тейри буюргъанны кёрюрсюз, - деп,
ханны мегеуюлю сёлешти.
Алай, бу айтыуда да бир хыйлалыкъ
болгъанын баштёбен туруучу билип:
- Была бизни отоуну тёгерегин бегитип,
къачалмазча этип, от салып, кюйдюрюрге
оноу этедиле. Сен, суу уртлаучу, бар да, суу
ичип кел, - деп, ангнга буюрду.
Дуния жукълап, хар зат ырахат болгъанда, къонакъланы отоууну тёгерегинден отла жанып башладыла. Суу уртлау­
чу чучхурну отха айландырып къойду.
Къарап-къарагъынчы ёртен ёчюлюп, ырхы
суу орман л аны тал ап баш лады.
- Бу жол да сиз хорладыгъыз. Тейри
алай буюргъан болур эди да, сизге энди
тыйым жокъ! - деп, мегеуюл къонакъла­
ны башларына эркин этти.
Сюнгнгюлчю, сёзюн бошап, Элияны
жырлап, болмачы затны юсюнден тюйюшюрге тургъанланы жараштырып къойДУ-
- Ахшы жолгъа бар, Сюнгнгюлчю! Биз­
ни унутуп къойма! - деп, экисин да къучакълап, ашырдыла.
Энди ала Медиан-Тёбеге келип, тамашагъа къарап тургъанлай, Сюнгнгюлчю
алайда тохтап, Жалпакъ-Башында Ёрюзмекке Бууурул-ташны атып, тутуп алып,
ызына быргъап жиберди. Ала экиси да
ойнап, арыгъандан сора, алайгъа Итбугъурну нёгерлери келип, Бурууул-ташны
атып эриширге хазырландыла. Алай, нё­
герле ташны, атып, Жалпакъкъа жеттиралмай, эниш сюрен жиберип, къаяланы
бузуп къойгъандыла. Оюлгъан жерден суу
чыгъып, жолоучулагъа хайыры боллугъун
билип: «Медиандан Жалпакъкъа жеттиралмадыгъыз эсе да, къаяны ойдугъуз да,
суу чыгъардыгъыз. «Киеу-Нёгерлесуу»! деп, Сюнгнглючю бла алайда танышхандыла.
- Ж ашасынла нартла, адам улуну
аслы къаууму! - деп, Бёрю улу алгъыш л агъанды.
Бюгюнледе Зылгы тарына кире бар­
гъан жерде акъкъан суучукъкъа «КиеуНёгерле кезлеую» деучюлерин кёпле биле
болмазла.
«Медиан-кезлеу» да олду.
345
АППО-ДОРБУН
Аппо-Дорбун Огъары Харидеди. Анда
Апполаны Мостай улу Чоллай, холамлы
киши, мал кютюп, байлыгъын чабырдан
чарыкъкъа алышалмай тургъан заманда,
революция келип, байны, жарлыны да тенг
этерге тебрегенде, Чоллайны къатыны, Ёлмезланы Мусаны эгечи Кызыка, жашчыкъ
табады. Къайдан эсе да айлана келген биреу
жашчыкъкъа Жибирил деп атайды. «Ой,
Жабраилча оноулу, Аллахны сёзюн жюрюткен адам болсун, сабан сюрюп, будай
оргъан кишилени кёрсюн! Уллулагъа сёз
соруп, ала айтханлай жашасын!» - дегенле,
дунияны бир ахшылыкъкъа тюрленнген
сунуп, къууана эдиле.
Тау элледе колхозла къурала башланнганда, онжыллыкъ Жибирил бла Чоллай
Огъары-Хариде бичен ишлей тургъанлай
(Хари - хайырлы):
- Хариде ненча отлау, чаллыкъ жер
барды? - деп соргъанды тёбентин келген
эки атлыдан таматарагъы, Жамалны чалгъыларыны кырдыкта шууулдап ойнагъан
таууш ларына да сейирсине, кёмюклю бозадан ичип къаннгандан сора.
- Оллахий, жерни узунлугъун, энин
ёнчелеп кёрмегенме, алай бизни малыбызгъа бичени жетеди, экинчи жылгъа дери
къауданны да тауусалмайдыла. Магъаналы жерди Хари. Быйыл отуз ийнекке,
элли атха, беш жюз къойгъа жетер чакъ­
лы бичен хазырларыкъбыз. Къалгъаны уа
къаудан болур, - деп, келгенле экинчи да
сорлукъ сёзге, Чоллай кеси жууаплады.
- Ол ахшыды. Алай, энди сиз жюрюткен
мал, мюлк, жер да колхозну къолуна ётерге
керектиле. Жангнгы властны оноуу алай
болгъанын биле болурса! Эсинге салайым:
малдан къоранч болмасын, биченлени да
тишле этип, гырмыклап, тынгнгылы хазырлагъыз. Андан сора, хар зат да онгнгуна
айлана, жашауубуз тюрлене барыр, - деп
келген адам кёп сёлешхенди.
Жангнгырып келе башлагъан жашауну
халын тюз ангнгылагъан Чоллай, келип
кеткен «къонакълагъа» малны сартындан айтхан сёзюн энди ангнгылап, танг
жарыгъы бла туруп, жашын нёгер этип,
къыркъ атны къалай сюрюп кеткенин хаз­
на адам кёрмеди. Алай, ол жыл, къышха дери да турмай, Хасаниягъа тигелеп,
иги кесек ж ер юлюш алып, бирсиледен
кем болмагъан къошунбаш юйню салып
башлагъанын а халкътан жашыралмады
(бюгюн алайда беш юйюр къыйналмай
жашайдыла).
«Мостай улу Чоллай кибиклеге юй ишлеген, тауукъ орун хаснагъандан къыйын
тюйюлдю. Аллайланы юйлерин, мюлклерин да торгга салыргъа керекти»,- деген
хапарла жайыла башлагъанда, Чоллайдан
да бек Мостай къоркъа: «Оллахий, халал
къыйыныбыз башыбызгъа хата келтирип
къояргъа ушайды», - деп, бир ыйыкъ Холамда турса, экинчи айны уа Хасанияда
булжута, Харидеги ууакъ малый, биченин, халжарларын да колхозгъа берип,
ёре сюелип тохтамадымы?! Андан сора Хариге барлыгъы да келмей, Аппо- Дорбун
да харам кёрюнюп, атасы Къара-Кишини
къол ызлары къалгъан ташны да кёрюрге
жюреги тартмай къалды.
«Чоллай, Мостай кибиклеге ма алай
керек эди! Кеслерин байла этип, жер, журт
иелери болуп тура эдиле да!» - деп, кёл
кенгдире эдиле.
Чабырларын тешип, жангнгы салам
салып киерге да заманын къызгъанып
болдургъан малындан айырылгъан Чол­
лайны «лишенец» этип, 1936 жылдаТашкесхеннге (каменоломня) ашыргъанларында, хасаниячыланы бир бёлеги: «Аллах
кёрмейди», - демегиз. Кеч-эрттеболсада,
тюз люк, тенг лик келедиле», - деген лери
тюз шартла эдиле.
«Чоллай къатыны Кызыканы къаллай
чикилябаш болгъанын энди кёрюрбюз. Жи­
бирил бла Ахузат а кёп ишлеп байыкъсынла, къан къусарыкъла!» - деп жаныгъанла
энди аргъы дуниягъа кеткендиле.
1939 жыл. Жибрилни, кулакны жашы
болгъан л ыгъын да эсхе ал май, финлиле
бла урушургъа жибергендиле. «Атасы таш
ууата ёлген болур, жашы уа душман огъун
сууутсун!» - деп, узун санлы, чырайлы,
бёкем жаш Хасаниядан ашырылгъан кюн
алай айтханла болгъандыла.
«Ахузат, кёз жашларым къагъытха
тама, жазама. Аллах айтса, сиз сау-саламат
болурсуз? Ахлуларыбызгъа, тенглериме,
ариу Хасаниягъа, Холамгъа мамырлыкъ
салам беригиз. Тансыкъ болгъанма сиз­
ге, Харини кырдыгына, Мостайны дорбун
ташта къол ызына! Къалай айбат жерле­
диле алайлары! Уяна-Тюп, Тёбен-Хари,
Орта-Хари, уруш бара турса да, эсимден
кетмейдиле. Фин халкъына уллу халеклик
тюшеди. Уруш а кёп барлыкъ болмаз, хал
алайгъа ушайды. Къабар гыржыныбыз
тауусулмагъан эсе, къайтырбыз. Ышанып
турама. Кесимден хапар сурасагъыз а хатам жокъту, саулугъум аман тюйюлдю,
346
бирде назму тагъаргъа да кюрешеме. Бир
бёлек сёзюммю окъугъуз, кюлген а этмегиз:
- Кёзлерим бир бек къарайла,
Сабийле окъугъан классха.
Тарыгъа барлыкъма сенден,
Ашыгъып келген властха.
Финлиле бизге ачыуланалла,
Батхакъ жипиден ёттюрмей.
Биз а алагъа окъла къуябыз,
Башларын ёрге кётюртмей.
- Тарыгъа барсанг, айтырла:
«Муну сюе эсенг - бар!» - дерле!
Сени чакъырып, айып этерле:
«Къызны термилтмей, ал!» - дерле.
Къолумдагъы да моргъул ушкогум,
Аны ауурлугъу - бойнума.
Бу къырышыудан къутулсам эди,
Бек терк кетерем жолума.
- Орамны ёрге кетип баргъанлай,
Сени ызынгдан къарамам.
Эки сёлешсенг - бир харф айтмай,
Къол жаулугъунга санамам.
Холам черегин тюшюмде кёрдюм,
Кир келе эди, бозарып.
Мында танг атса, билмей къалабыз,
Кёзлерибиз ауруп, къызарып.
- Мен былай эте, сен къатын алсанг,
Кесип этингнги ашагъын!
Ёзге мадарны башынга билмей,
Садакъа жыя башлагъын!
Тансыкъ болгъанма, Ахузат, сангнга,
Айтыр сёзюммню уа билмейме.
Аллахым айтса, барлыкъ болурма,
Мында къалыргъа сюймейме».
- Мен садакъа жыя айлансам да,
Сен муратынга жеткийинг!
Ариу къызчыкъ, мангнга келмесенг,
Эр сынамайын кеткийинг!
1940 жылны жаз башында Жибирил,
жукъарып, ёсгенча да кёрюнюп, офицер
белгилери бла (лейтенант), жаралы да бо­
луп, къайтып келди. Мукъа, туугъан ата
къарындашлары, анасына да жеттирмей,
къучакълап:
- «Маннергейм» дегенлери не зат эди?
Анда кёп адам къырылгъан хапар барды.
Финлиле не аман адамладыла! - деп, къатлап, буруп сорады.
- Ой, Тука (алай айта эди Мукъагъа),
аман затла ала тюйюл эдиле (Къарачайда жыл тургъанды), бизникиле агъач да
тонгнгуздан да терстиле. Анда да колхоз л а
къураргъа кюрешип, ырысхылы, мюлклю
адамланы тюйюп, бермеселе - сыйырып,
не зарауатлыкъла сынаттыла, кеси журтларын сакъларгъа кюрешхенликке! Ушкок
атханма мен алагъа, бизге буйрукъ алай
эди. Бизникиледен, кавказлыла да аланы
ичинде болуп, оруслуладан, украинлиледен ненча адам къырылгъанын билирге
окъуна къыйынды, «Линия Маннергейма»
деп, алай айта эдиле. Карелияда эки сууну
ортасында аланыкъыла бегинип, бизни­
киле у а башындан, тюбюнден да тобун,
огъун да къуюп тургъанлыкъкъа, бир зат
да эталмагъан жер. Финлилени бизникиле
хорлагъанлыкъкъа, къызыл аскерчиледен
ёлгенле кёп эдиле.
Жыйырма эки жылы да тамам толмагъан Ж ибирил атасыны аякъ ызларын,
къол къыйынын кёре, биягъы Хариге ба­
рып, Аппо-Дорбун къатында сюймеклик
ийнарларын жырлай эди. Ол жырларын
сюйген къызына атагъанды:
- Къол жаулугъумму сангнга бергенме,
Эриксенг, алып къарай тур.
Сюймеклигибиз ачыкъ болгъунчу,
«Эгечим» де да, келе тур.
- Кел, ариу къызчыкъ, орамгъа,
Адам ызлагъа къарайыкъ.
Ала неле айта эселе да,
Къулагъыбызгъа салайыкъ.
- Сюйген жаным, кёп сёлешме,
Мени мудахлыгъым келеди.
Аз айта эсенг да, айт да къой,
Кюз арты ётюп кетеди.
Ж аболаны, Апполаны, Ёлмезланы
къызлары Жибирилни жырын айтыргъа
юйренип да бошагъынчы, къыркъ бирин­
чи жылны июнь айыны экинчи жарымы
тауусула башлагъанда, дунияны титиреткен уруш башланды. Сюйюнюп, сюйюп да
тебреген Чоллай улу август айында урушха
кетти. Жолгъа атланнганда:
- Аскерни офицериме, къыралны жалынчакъсызлыгъын мени кибикле къорууларгъа керектиле. Кесим юйреткен жашланы къаууму бла бирге немец фашистлеге
къажау урушха тебрейме, - деген эди, ол