Асмаран - 09

не бла къайтарайыкъ? » - деп, сангнга сора
келебиз.
- Нёгерим, ёксюз жаш, Эри-Бий, Чегем
аузунданды. Ол билдечиди. Жаууруннга
къараргъа устады, кёз ауруугъа тюкюрюгю
дарманды, арттан келликни келиштирип
айталады. Айтханы кёбюсюнде кертиге
айланып къалады, - деп, шыйых махтайыракъ, алдайыракъ этип айтты.
- Алай эсе, биз ангнга болушургъа хазырбыз. Айт, не этейик? - деди Ауур экин­
чи да. Эки къолун да алгъа тутту.
- Ахшы. Ангнга болушур заманыгъызны
мен айтайым: тергеуге кёре, бийчени ауурлугъу билиннгенли юч ай болады. Алты
айдан сау сюекли сабий тууар. Суучудан,
отунчудан къайсысы боллугъун а Аллах
биледи. Ма ол заманда къолугъуздан келгени чакълы булушурсуз. Жашха да къа­
тын алыргъа заман жетип турады. Ачыкъ
айтханыма айып этмегиз, - деп, шыйых
жауурун къалакъны къолу на алды.
- Ыразыма, шыйых. Болсун алай. Ой,
жаратхан Аллах! Сени къолунгдан не келмейди! Къуруп тургъан желинлеге сют келтиресе, атлаялмай тургъан жан жюрюп
къалады, сюйгенин табалмай ажашханны
да жолун кёргюзтесе. Шукур болсун Кесин­
ге, Уллу Аллах! - деп, Ауур къууаннганын
билдирди.
Эзит ыразыды, тынгнгылапты. Сёз неден, нек айтылгъаны бла уа Баянны хапары
жокъ.
- Къаллай татыулу азыкъ болса да, ашап
кёргюнчю, аны ёзге жарашырыгъындан
адам ангнгылаусузду. Эри-Бий, кюл тюбюнде биширген этни ашагъынчы, сен да
алайса.
- Тюз айтаса. Энди сен, къолунгдагъы
жаууруннга къарап, бизни жолубуз къалай
онгнгарыллыгъын айт.
- Танг атаргъа Кёнделенде кюнню кё­
зюн кёрлюксюз. Ташлы-Сыртта да къар
къатыш жауун тохтагъанды. Юйде сиз­
ни къууанчлы белги сакълайды, - деди
шыйых.
Аллай сёз кимни да жарытыр эди.
- Тейри, энди биз сени не айтханынга да
ыйнанып барлыкъбыз, - деп, Эзит ышарды
да, ариу акъ тишлери ачылдыла.
- Къонакъ къонакъбайына ыйнаныучу
болса, жюреклеге хычыуун тиеди, - деп,
шыйых да ышарды.
Аны ышаргъанына сукъланып, Эзит,
къарай кетти да:
арпа гыржынны боза бла бирге тепсиге
салды.
- Оллахий, жаш , азыкъ этерге уа юйреннгенсе. Сау бол. Адам бу хантны ийисинден окъуна тоярыкъты, - деп, Эзит къатыныны къарындашы Ауурну шыйых бла
Баяннга танытты.
Чырайлы, сабыр кёзлю, ышарлыкъ белгиси бетинден кетмеген Ауур, Эзиттен аз
таматаракъ киши, алгъыш да этип, бозадан
ичти. Сора, аякъны эрнин къолу бла сыйпап, шыйыххаузатты. Къош иеси, тамата
болса да, алгъышны къонакъ этерге керек
эди да, ол тёрени была да бузмадыла. Баян
бла Эзит бир бирден кёз айырмайдыла,
ушакъкъа уа къатышмайдыла.
- Сора, Ташлы-Сыртта жаудуму дейсе?
- Ж ауду, Тейри, къар къатыш жауун
тёгюлюп, малны, адамны да апчытты. Бизден да жауа къалгъанды. Сени къошунг
къатына у а тамычы тюшмейди, Аллах
сакълай болур ансы! - деди Эзит.
Юч кюн алгъаракъ айтылгъан сёзле,
къонакъланы келгенлери да, Эри-Бийни
кёлюнде, шыйыхха уллу ийнаныулукъ
туудурдула. Сёлешхенле ышарып тебрегенде, этке узалса да, жаш энди шыйыхтан
кёзюн айыралмайды. Аны акъылы, этими,
билими эм сезими да Аллахны оноуу бла
келгенлери, атлагъаны сайын ангнга хурмет этип жюрюгени, Эри-Бийге хычыуун
тиеди. Атасы жокъ эсе да, ангнга ышанып,
аны айтханын этип жашаргъа хазырды.
«Ырысхы ташадады», - дегенлери керти
кёреме», - деди ичинден жаш.
- Аны биз къайдан билебиз. Хар затха
оноучу, жауунну, къарны да тёгюучю Уллу
Аллах кесиди. Аллахны унутмасагъыз,
кесигизге ахшыды. Адам, мал тёлюсю да
Бийибизни атындан берилгенлерин Къуран айтмадымы? - деп, шыйых, къолукъолгъа, аягъы-аякъкъа жетмей, шапалыкътан башха жумушланы да тындыра
айланнган Эри-Бийге бурулгъан да этмегенлей: - Эри, Атарал бла кезлеу къатына
да барыгъыз. Таша сёзлеригиз сизни да
болурла, - деди.
Аны тауушу жашха татлы кёрюндю.
***
- Шыйых, бизни нек келгенибизни билемисе? - Ауур, алай айтып, ышарды.
- Къолайлы кишини жюрек дыгъылын
Аллахтан башха адам алдаусуз сезмез, деди шыйых, жауурун къалакъны этин
сыдырып, кенг жанын кертик этти.
- Сени жылкъычы нёгеринг бизге огъурлу хапар айтханды. Он жылдан бери осу61
- Сизни башха сёзге бурлугъум келип
турады, - деди.
- Бизни сёзюбюзге бюсюремейми тураса? - деди шыйых.
- Угъай. Тап сёлешесиз, оноуугъуз да
тюздю. Кече да тауусулуп, танг да атып,
мен да кёлюмдегин айталмай къалырма
деп, къоркъама.
- Сора сен да ушакъкъа къошул, - деп,
эфендиге шыйых ышарды. Шыйыхны боз
мыйыкълары бла седиремеген тишлери
бирча кюлдюле.
- Ыйманынг хакъына айт, алайда таш
ата тургъан узун бойлу, бёкем жаш Баянныкъымыды? Бир да бир бек бюсюредим.
Адам аллай бир сюйдюмлю да къалай болады? - деп, Эзит сорууну юсюне соруу къоша, сюекни кемирип, бычагъын къанына
сукъту.
- Оллахий, Баян, энди аны юсюнден а
кесинг айт. Ансы, Эзитни сарыуу къанарыкъ тюйюлдю. Айт кесинг, - деп, бюгюнлю бери тынгнгылап тургъан Баяннга бурулду шыйых.
- Тейри, Атаралны юсюнден кесим айтайым, ансы черкеследе ётюрюк хапар
жайылып къалыр.Башынданмы айтайым?
- Сюйюп тынгнгыларыкъбыз. Къошмай,
къоратмай айт, - деп тиледи Эзит.
- Бизде эки жаш ёсхендиле. Аланы экисин да былтыр юйлендиргенме. Экиси да
Атаралдан таматадыла. Болсада, мен гёжефимми юйлендиргенли уа, беш жыл
озгъанды. Иги тынгнгыла.
- Къулакъларым, кёзлерим да сендедиле, Тейри, айт, - деди бий.
Эри-Бий а тепсиге аякъ бла боза келтирип, чыгъып кетти.
- Сабийни байлыхтан аман бузгъан зат
жокъ. Малым, ырысхым, ангнга кёре жылкъым болуп, Думалада къолайлыкъларына
кёре жашагъанладан эдим. Эки жашха да,
онбеш, онжети жыл л а толгъанда: «Энди
уа жалчы керекли этмезле. Мангнга болушурла», - деп, ышанып турсам, жашла мен умут эткенча кёрюнмедиле. Мал
кютмейдиле, ийнек саумайдыла, къой
къыркъмайдыла, отун келтирмейдиле.
Ашагъандан башха, ала жарагъан жумуш
жокъ. «Туумаз деп, къоркъма, тууса, аман
тууар деп, къоркъ», - деген сёз ичимми
кюйдюре баш лады.
Бир кюн, жалчыларым кирип келгенде,
арбазда олтуруп тургъан жашла ёрге турмадыла. Андан сора, ичим бютюнда ачый
тебреди.
Андан узакъгъа созмай, къысха заманны ичинде жашланы атлагъа мындирип,
къолундан келген къарачайлы киши Дуудаланы Ортагъа элтип бардым. Хапарыммы айтыргъа да къоймай, ташаракъкъа
элтип: «Къоркъма сен, беш-алты жылдан
акъылларын башларына жыярла», - деп,
къызгъан жюрегимми сууутуп жиберди.
Кете туруп: «Сабийле, бу адам атабызны
ахшы къонакъбайы эди. Айтханын этип,
ишине болушуп, жюрегин къыйнамай туругъуз», - деп кеттим.
- Кеси сабийлерингнги биреуге къоюп
кеткенде, жанынг жюрегинге: «Нек эттинг?» - деп сормадымы? - деди Ауур.
- Жашланы бузулуп баргъанлары кёз
аллымдан кетмей, аны юсюнден сагъыш
этеригим да келмей эди. Къарачайдан
къайтып, юч жыл озгъандан сора, онбешжыллыкъ жашчыкъ юйюме келип,
къонакъ болду. «Бёрю атар бёркюнден
билинеди», - дегенлей, сабийге жаным
жалгъашып къалды. Экинчи кюн окъуна:
«Атам!» - дей башлады.
- Къалай юйрете эдинг? - деди шыйых,
ышарып.
- Аны айттырмачы энди, Леуан шый­
ых! - десе:
- Аллахынг ючюн, айт. Букътурма, деп тиледи Эзит.
- Къыйналгъан эсем, Аллах, Кесинг кеч
мени. Къоймайсыз: хар эртен сайын ууакъ
ташчыкъланы къапчыкъ бла башына са­
лып, ючминг бла юч жюз отуз беш атлам
жерге барып, къайта эди. Сора, хар кюн
сайын ташлагъабирин къошаэди. «Манг­
нга ол ишни нек эттиресе? » - деп да сормай,
барып, къайтып турады.
- Юч минг бла юч жюз отуз беш дегенингнги ангнгыламадым. Юч минг бла беш жюз
этип къойсанг а? - деди Эзит.
- Бизни юйден башлап, атлап, къой
къошума дери барсанг, аллай бир болады.
«Ташланы санына минг къошулса, мангнга
айтырса», - деп билдирип, Аллахны кюнлерин санай бердик. Юч къыш бла ючюнчю
жазны кюз артында Атарал: «Атам, таш­
ланы саны сен айтханлай болду!» - деп,
къууанып айтты.
Сен ол кюн жашны кёрге эдинг, къая
жаркъасы кибик! Ишленди, къарыу кирди.
- Бюгюннгю Атаралданмы уллу эди?
Бёкемми эди? - деп кюлдю Эзит.
- Угъай, бюгюн а башха тюрлюдю. Ол за­
манда мангнга алай кёрюннген эди, Эзит, Баян да ышарды.
62
- Малны, ишни да жерлеринде къоюп, Атаралны адамлыгъын, тутушханын
сынаргъа, атала этиучюча, Тау-Артына
элттим. Къолумда ёсхен сабийни акъылбалыкъ кюнюн Тыфыл-Сууда кёргюзттюм.
Жюрегим таула тенгли болду. Орамда сюелип тургъанлай, Атаралгъа, аны тенглилеге да къарасам - андан чырайлы, ёрюмлю,
тап ишленнген адамны эслеялмагъанма.
«Къыттырып иш къоярмы, андан а Аллах
сакъласын!» - деп, къоркъкъан да этеме.
Аны онг жанында бара: «Муну оюмунда не
къайнайды?» - деген кёлюме келсе: «Ата,
айтайыммы не эсиме келеди? » - деп, манг­
нга бурулса, —ариу къыз, келип, кесин
ангнга урады да, кюледи. «Айт, тынгнгылайма» - деп, он да атлагъынчы: «Кесимми жыкътырып, сен салгъан къыйынны
такка-талау этип къоярмаммы - деп къоркъама», - деди. «Аллай магъанасыз, къалтырауукъ оюмну башынгдан кери ташла.
Унутма: мени сангнга салгъан къыйыным
бир кюн, бир ай, он жыл бла да ёнчеленмейди. Аны къууаты, башхалагъа да жайылып, ж ю з жылдан сора кёрюнюрюгюне
ыйнан. Тамбла къыталмасанг, сейирсиндирсенг - заманны дарманы олду!» - дедим.
Ж аш, кёзюме къарап кюлдю да: «Атам,
сен кёре тургъанлай тутушсам, мангнга
къарыу келип къаллыхты. Къоркъма сен,
хорлатмазгъа кюреширме», - дегенинде,
кесимми дуниягъа жангнгыдан жаратылгъаннга тергедим. Алай айта билген жаш
къууанчды да?.. Эзит, кёлюнге тиймесин
сёзюм. Алкъын сен ичден чыкъкъанны
игилигин, аманлыгъын да сынамагъанса
да, мен айтханлагъа артыкъ ыразы да болмазса. Ангнгыларгъа кюреш.
-А й т , жаным, айт. Жарымжюзжылдан
мен да атлагъанма. Сени айтыуунг жиберилген алтынды, - деди, ата да бол ал май,
болургъа да базынмай, жарыла жашагъанланы сагъышларын да эталмай тур­
гъан Эзит. Ангнга да Аллах болушсун.
- Ыразы эсенг - ма: «Кесимми жашларым», - дегениме кёлюнг кюлмесин.
Атаралдан сора кесиммикиле тюзелип
къалдыла. Бюгюн мен аладан эсе, алайда
Эри-Бийни таш атаргъа юйрете кюрешхеннге къаты ышанама. Ма-а - кесингнгики, ма-а - биреунюкю. Дуудаланы Орта уа
сау болсун! Аз ашап, кёп ишлерге, чёпден
гебен къаларгъа, ауур кётюрюп, юйге келтирирге юйретти.
- Ант жетмесин сангнга, мени атыммы
да сагъындынг. Аллах ючюн, жашларынгнгы алай къыйнап тюзеткенине ыразымы
эдинг? - деди Ауур.
- Барыбызны да эртен жулдузгъа къа­
рап, тангсыныргъа юйреткен Аллахны
хакъына, Орта болмаса, мен аладан къол
жуугъан эдим. Энди уа отунну аяулу кюйдюрюп, ушхууур этип, аллынга салырла.
Атаралны кеслеринден таматагъа санагъандан угъай, сыйлы кёргенден, ангнга
сормагъанлай, уллу ишни башламазла.
Ангнга ышанып, къатларында олтуруп,
оноу эттирип, жукъларларын, уянырларын да билип турадыла. Аталыкъ Ортача
эсе, адам баласы уа Атаралгъа ушамаса,
аны Аллах къурамаз. Ол а барыбызны да
кёреди.
- Орта салгъан акъылгъа кесинг тюзеталмадынгмы? - деп, Эзит, алай сорса
да, жууап эштмезлик сунду, бир кесекке
къымсыз турду.
- Байлыкъ адамны бузады деп, сёзюммю башында айтхан эдим. Сабий кеси
атасындан уялмайды, буюкъмайды, хар
затны адам хазырлап, аллына келтирип
къоярыкъ су над ы. Юйде кесинден аяулу
жанны кёрмейди. Кюнле, айла, жылла да
алай озуп, атагъа аман хата келип, жюрегин къыйып тебрейди. Сабийле мени отжагъамда жаратылсала да, Ортады аланы да
адам эткен. Кеси ёмюрюмде аны мен унутмам, ол игиликни къайтаралгъан да этмем,
сангнга айтып да хазна жетиштиралайым.
Сен Атаралны мекенлигин, акъыллыгъын
сурайса да, аны да айтып бералмам. Аз
затчыкъны сагъынайым, азны юсю бла
къарап, тёбедегин тап эслейсе. Экибиз да
таш ууатыргъа узакъгъа бардыкъ. Алйда,
арыгъандан сора, мен жукълап къалдым,
Атарал а уянды. Кёп, аз жукълагъанымдан
сиз хыйсап этигиз, уянып къарасам: татымлы шиш лик, кийикни къалгъан эти да жараштырылып, териси дачулгъанып, алай
салынып эдиле. Аллай адамгъа: «Мекенли,
акъыллы», - дейдиле. Къатымда олтуруп,
мени ашагъаныма къарай кетти да: «Сен
терк окъуна къарт болуп къалсанг, мен не
этерикме?» - деди. «Къоркъма сен, мен
кёп жашарыкъма, Аллах айтса, мен саулукътан, сангнга жарлылыкъ сынатмам.
Аны неге къарап айттынг?» - дедим. «Кёп
билгенледен эште келеме да: «Сени кибикле кёп жашамаучудула», - дейдиле, - деп,
жыламсырап къалды. Отузжыллыгъында
алай айтханда, ол мангнга сегизжыллыкъ
заманчыгъындача кёрюндю. Ёлюп, жертюбюне киргинчи, аны сюе билгени эсимден
кетсинми? Атаралны мангнга тюбеткен
Аллах экибизни жюреклерибизни да эртте
окъуна билип жаратхан болур эди! Мангнга
андан ары айттырмагъыз да, кеч болгъун63
чу, Атаралны чакъырып, ташны бир-эки
атмагъа къояйыкъ, - деп, гёжефни къош
аллына келтирди.
Айгъа ушаш, тёгерек, ариу ташны ала
келип, къош аллында Эзитке бла Ауургъа
кёрмеге къойду.
- Алыгъыз, атып, болумугъузну сынагъыз, - деди Баян.
Эзит, ташны эки къолу бла алып, инбашына салды, сора, хазырланып, тюртюп жиберди. Къолан таш, эки атламдан
ары бармай, тунукъ таууш этип, жерге
тюштю.
- Ай, ашагъанынг жарашмасын! - деп,
кесине тырман этип, бир жанына турду.
- Аллай бирге уа мен да атайым, - деп,
ташны къатында сюелип, эки къолу бла
инбашына салып, Ауур да тюрттю.
Салмагъы, къарамы бла Эзиттен эркинирек эсе да, таш узакъкъа учалмады.
- Кесимми быллай бир къарыусуз сунуб
а тюйюлем. Кюнюбюз, кечебиз да былай
ётюп барлыкъ эселе, бизде не магъана
барды? - деп, Ауур да кесин сёктю. Таш­
ха къолун силдеп, арлакъта чабыр салам
гюлтеге олтурду.
- Атарал, ташны ойнатчы. Атхан а артта этерсе, - деп, Баян Ауурну къатында
тёммекге чёктю.
Атарал, ташны сол къолу бла онг къолу­
на тёнгнгеретип, ташны ёрге алып, онгдан
солгъа, солдан онгнга ата кёрдю. Жашны
къолларында ташны ауурлугъу билинмей, женгнгил кийиз буштукъча ойнайды. Дагъыда, ташны ёрге атып, ийилип,
алашада тутуп къояды. Ташны ёрге сызып,
ол андан къайтхынчы, кеси тёгерек айланып, жерге тюшюрмей, тутуп къояды. Бир
кесек солуу алып, ташны инбашына сала
кюрешмей, энишге ийилди да, сыгъынып,
тюртюп жиберди. Таш, ёрге кетип, иги ке­
сек заманны учуп барып, къулф ызлыкъкъа, жерге тюштю. Эри-Бий атлап, оннга
дери санады.
- Бу жер башында Атаралны белгисине
жеттираллыкъ адам болурму? - деп, Эзит
ёрге турду.
Ол Атаралны билеклерине тийип-тийип,
тангсынды. Ол кезиуде, эллижыллыкъ
Баян, кётюрюлюп барып, атар жерге тохтады. Ташны келтирип, Атарал аны къо­
луна узатты.
- Сау бол, Атарал. Бу ингнгирдеча
узакъгъа сен аталмагъанса. Сени ёсе,
кючюнге кире баргъанына къууандым.
Леуан-шыйыхны сыйлы къонакълары
шагъаттыла - таш атып, сени озарыкъ
жангнгыз биреу ёсхенди. Ол Черек бой-
нунда туугъан эки батырдан бири КъараБийди, - деп, ташны атаргъа ашыкъмай,
оюму бла келишип, аз мычыгъандан сора,
тюртюп жиберди.
Эри-Бий, чабып барып, ташны да къучакълап, белгиден бери атлап чыкъты.
- Онбир атлам! - деп, къычыргъанда,
Эзит туруп, атлап кёрдю да:
- Оллахий, артыгъы барды! Эри-Бий уллуракъ атлагъанды, - деп, кюлдю.
Аны бетинде аллай къууанч, аллай хошлукъ эсленди. Ташны кеси атханча, жюз
адамны озуп чыкъгъанча кёрюндю.
- Къара-Бий сендендамы озгъанды?
- Оллахий, Эзит, ол кишини кёрсенг а,
тамашагъа къалырса. Къара-Бий онюч атламгъа жеттиреди! - деди Баян.
- Ташны ауурлугъу уа къаллай бирД и?
- Тенглештирип кёргенме да, теке тулукъ толу арпадан женгнгил тюйюлдю.
- Бу таш, тас бол май, сынмай, ууалмай,
юч ж ю з жылдан кимни къолунда кёрюнюр? - деди Эзит.
- Аллай тёлю бизге къайда! Тойгъандан
сора, бизни халкъ къолунда жюрюткен
адырын, сыйлы затын бир жанына быргъап, башхасын излеп баш лайды. Ж юз
жылдан сора бу таш адам къолуна тюшерми дейсе? - деди Баян.
- Тюшер, Тейри. Балчыкъ сууда батдырып, къарын къуллукъкъа хорлатып
къоймасала, шу затны жер жутмаз, ол асыралыр. Кеси да нечик ариу ишленнгенди!
Айгъа ушаш, тёгерек. Алан, Айны къалаууруну сыфатын салыргъа уа унутупму
къойгъан болур? - деп, ташны ары-бери
буруп къарады шыйых.
Андан сора, шыйых да тюрслеп, къолу
бла ышып кёрюп:
- Уллу Аллахны хакъына, атанг Айдо,
муну жоннганда, бир ахшы затха жоралагъаннга ушайды. Соргъан иш этмегенмисе? - деди.
- Тейри, соралмагъанма. Атаммы
ючюнчю къатыныны жашыма мен. Бек
къарт, акъ сакъаллы киши, ташны бал та
бла жаркъаларын къобара тургъаны кёз
аллымдады. Онжыллыгъымда ташны арбазда тёнгнгеретип айландырыучу эдим.
Онбешжыллыгъымда уа инбашыма салып
атсам - кесимми узунлугъума жеттире болгъанма. Андан сора уа, хар кюнден таш
атхан хунерим эди, - деген Баян шыйыхха
къарады.
- Энди, къонакъла да тынчайсынла. Сёз­
ню жукъугъабурайыкъ. Тамбла гюргюлюш
64
чыкъны аты бла бийледен келген саугъала:
чабар атла, асыралгъан бугъала, къысыр
ийнекле, алтын, кюмюш керекле эдиле.
- Адамла! Элли жылым толгъан кюн
сизге ачыкъ айтханым ючюн айып этмегиз, - деди Эзит.
- Этмейбиз. Айт! - деди эфенди.
- Эл бла бир саугъа эткенсиз, къууаннгансыз, кюлгенсиз. Энди Аллах берген
сабийге ат ататып, бешикке салдырыр
ючюн а, Гепчокъагъа барлыкъбыз да,
мени бла бирге барыргъа ючеулен хазырлансын. Айып этмегиз, тилеген этеме, деди Эзит.
ойнарыкъбыз да, солугъан этейик, - деп,
Леуан шыйых лахорун тыйды.
Атла да тынчайыптыла. Жулдузлу кече
Гепчокъаны кёрге эдинг!
***
Кёнделен сууну бойну бла тигелеп
бара:
- Ауур, мени «жылкъычыма» сен не ай­
таса? Ол Эри-Бийни къылыгъын да сездингми?
- Алада уллу магъана, огъурлулукъ кечинеди. Ала арттан, алдан келликни да
билген адамладыла. Эслеп тургъан эсенг:
шыйых атлагъанда, аякъ тауушу чыкъмайды, аллына жарыкъ тёгюлюп барады, деген Эзит, атны бошлап, кесин бармагъа
къойду. Андан, алай ары къарасанг, туман
жокъ, кёк чууакъ, Ташлы-Сыртха дери да
кюн тийипти.
- Кюнню былай болурлугъун Леуан
шыйых айтхан эди.
- Быллай адам жылкъыммы кютерге
бойнуна нек алгъанын билалмай, хайранды башым, - деп, къайынын сёзге тарталмады.
Кёнделен сууу Бахсан суугъа къошулгъан жерде Ауур бла Эзит атладан тюштюле. Жылы кюннге сукълана, Эри-Бий
жол азыкъкъа салгъан этлени чыгъарып,
башлыкъны къанатына сала:
- Тёгерек ташха алгъыш эттирирге Думаладан Гепчокъагъа алып келген Баянны
уа кёрдюнгмю? Аны къарыуун, адамлыгъын да Аллах сакъласын! - деди Эзит, сора
ашыкълы жил икни къайынына узатып,
ашай башладыла.
- Тауладан жылы ж ел келеди. Адамгъа, малгъа да тынчлыкълы жыл болургъаушайды, - деп, Ауур, къолларын ёрге
тутуп, тилек этерге кюрешсе - шыйых юйреткенлени къатлаялмай, ачыусунду.
- Аллах берсин иги жылын, - дегенден
башха сёз айтыргъа базынмады, айта кетсе
Аллахны ёнгнгелендирип къоярыкъча,
Эзит тынгнгылап къалды.
***
Биягъы Гепчокъа. Къызгъыл ажирле,
туу байталла, жыллыкъ тайла, алтыайлыкъ токълучукъла жазлыкъта ырахат
отлайдыла. Арлакъта атны жалкъасын
тарай тургъан Эри-Бийге:
- Бери кел, тамбла къонакъла келликдиле да, къошта жумушлагъа къара. Терен
къолда эки чана жыякъ хазырлагъанма
да, мен а аланы алып келейим, - деди да,
шыйых жыяулай кетти.
Къошну жыйыштырып, илистинни да
жангнгыртып, уллу от этип, жаш къазанны асханда, шыйых келе кёрюндю. Аны
аллына чабып, чана жыякъланы, узун
къурукъну да къолундан алып:
- Шыйых, ыйманынг хакъына, тамбла
къонакъланы келликлерин къайдан биле­
се? - деп сорду.
- Бийчени сабий тапханын унутханмы
эткенсе? Кеня уа сени, - деп, шыйых тырман этти.
- Тергеуню да унутуп, сен айтханнга да
ийнанмай: «Туумай къалмагъа эди», - деп,
къоркъуп тургъанма, Оллахий. Къалай
ахшы болду сабийни туугъаны! - деп, ЭриБий кёлю бла къууанды.
- Энди мен сангнга ёлгюнчю ийнанып
турлукъма. Къачан келликтиле? - деди
Эри-Бий.
- Айтайым: мен тюш намазны этип къутулур заманнга бери жетерле.
- Аны алай тюз къайдан билесе?
- Алайчыгъын а айтмам. Шёндю мени
заманыма келсенг, кесинг ангнгыларса.
Неда бирле айтырла, жаш ауну жоругъу
алайды. Бар, кечти, атланы узакъдагъыларын къош къатына тийиштир. Бир аман
бёрю барды да, къойлагъа тиер, - деп, жашны жумушха ийди.
***
Ташлы-Сыртта ойнагъан, кюлген да эттиле, къызла, жашла да туудула. Аладан
бири Эзитни юйюнде ёсе башлагъан къаракёз эркегырыу сабийчик эди. Кюз арты
келди.
Хадагъжукъланы къууанчын айтып,
тергеп, адамгъа ангнгылатыр ючюн, кёп
заман керек. Алты кюнню тойчула тепсеп,
ашау, ичиу тауусулмай, кюн сайын жаш5 Заказ № 131
65
* * *
кёрюнмейди. Къалай айта эсем да, сёзюм­
мю къабыл этип къой. Мындан башха аузумдан таууш чыкъмайды, - деп, сауутну
шыйыхха узатды Эзит.
- Сау бол, ахшы улан. Бир бирге къарап,
кёп жашагъыз. Атагъыз, анагъыз болдургъан ырысхыны ашагъыз, - деп, шыйых
къаманы орта чигинжиге такъты.
Жылагъан да этмегенлей, кёзчюклерин
ёрге айландырып, къарап тургъан онкюнлюк сабийчикни аузуна къакъ къуйрукъдан жулачыкъ кесип салып, Эри-Бий эммеге къойду.
- Къабынчыкъны жутуп къояр, жыгъеричикни жонуп, кёнделен чанчып къой, деди шыйых, кюлюп.
- Жыларыгъы да келмей, бир жууашчыкъты. Тапчыкъ эмеди! - деп, къууаннган Эри-Бий Эзитке кёз къыйырын жеттирди.
Ауур бла Эзит, адетке бойсунуп, не сёз
къошмайдыла, не оноу этмейдиле. Тешинип, жумушакъ илистинде ырахат олтурадыла. Уллу къууанчны бла эл оноуну башлагъанда, тюз сёзню керек жерине салып
айталгъан къыйын болуучуду. Къумурчха,
чибин, ёсген терек, кийген бёрк, кишнеген
ат, улугъан бёрю, оттан чартлап чыкъкъан
жингк, къайнай тургъан къазан да адамны
ол халдан къутултуп къоядыла.
- Эри-Бий, тепсини жараштыр. Къо­
накъла арыгъан болурла. Эрттерек туруп,
ийнеклени сауаргъа керексе. Андан сора,
оюнубузну башларыкъбыз. Таулула бла
черкеслилени оюнлары бирге келишхенлерине къарарыкъса. Сабийчик энди Нар­
сан болду, бирси кюннге дери ол сангнга
аманатты. Ангнга аталыкъ, аналыкъ да
сен этериксе. Юйреннген эт, дуния кезиудю, - деген шыйыхны сёзю шапагъа асыры
хычыуун тийгенден, аякъ тюбюнде чёп
сынмайды.
Къарап-къарагъынчы этле, лёкъумла,
боза ашлаугъа ташылдыла.
- Къонакъла, кёлюгюзге тиймесин, биринчи сёз сизники болгъанлыкъкъа, алгъышны кесим этерикме, - деди шыйых:
Къош аллында, къуйругъун да къыланч
этип, секирирге хазырланып тургъан парийге:
- Юрме! Къонакъланы келмеге къой! деп, намазын бошап келген шыйых къычыргъанда, Эри-Бий, тёрт атлыны арсарланып келгенлерин кёрюп, алларына
чыкъты.
Парий, андан ары баргъанны къоюп, бир
жанына кетти.
Къонакъла атладан тюшюп, шыйыхны
бирем-бирем къучакъладыла, жылы-жылы
саламлашып, жабагъы бла акъ башлыкъкъа бёленнген сабийни аны къолуна бердиле. Кюлдю шыйых, кюлюучюсюча жарыкъ, теренден, сора бираз тынгнгылап:
- Бучукъну атына Нарсан атайыкъ.
Нарт л аны санларыча бёкем, акъыллы,
адам сёзюн ангнгылагъан жан болсун, деди да, къошха кирип, сабийни илистинде
тешиндирди.
- Сабийчикни эркек киндикли боллугъун мен биле эдим, - дегенде, былтырдан бери жууап табылмай тургъан соруу
ачыкъланды.
- Къаллай ариу сёз айтыргъа кюрешсек
да, не зат берирге келишсек да, кюллюгюбюзню, ойнарыгъыбызны тыялмагъанлай,
минг адамны сыйласакъ да, ала барысы
да къыйматсыздыла. Аллахты, Аллахтан
сора, сабий сени огъурлулугъунгдан жира­
тыл гъанды. Дунияны байхамбарла ючюн
жаратхан Аллах бизге сени бетинг бла къарагъанын кёрюп турабыз, - деп, эфендиге
бла шыйыхха кезиу-кезиу къарагъан Ауур,
белиндеги кюмюш къамасы бла белбауун
тешип, ёре турду да:
- Сангнга мал, харакет керек тюйюлдю.
Биз аны да билгенбиз. Сени сылыу сёз бла
жубатыргъа да базынмайбыз. Аны да Ал­
лах кёреди. Алай, сени къатынгда эки кече
къалып, бир бёлек сёз сорургъа уа къоярса.
Аны бла бирге, шу сабийге атагъан белгинг
(ат) ючюн бу кезликни мени бла Нарсанны саулугъубуздан жюрют. Намаз эткен
белинг бюгюлгенде, онг, сол жанынга да
бурулуп, салам бергенде, кюмюшюне къолунг тийип жылытханда, биз эсинге тюшсек сюеме. Кёресе да, энтта да игиликни,
ахшылыкъны кесибизге тилейме. Биз алай
юйреннгенбиз да, аллай менсиниулюктен
терк айырылалмайбыз. Кечирек болса да,
мындан ары сени сёзюнгнгю халкъкъа
жаярбыз, айтып ангнгылатыргъа кюреширбиз. Жюрегимми къууанчыны чеги
«Къонакъ келсе - къут келеди,
Къолу бла кюл элейди.
Баргъан жерин тюз эслейди,
Соргъанынгдан эрикмейди.
Эй, Уллу Аллах! Сен бирсе,
Хар неге да жетишипсе,
Жашарыкъкъа жан бергенсе,
Оноуну, хыйсапны да билдиргенсе.
66
къаты бегитип, ангнга къыл аркъанны
къыса тургъан шыйыхны кёралмай, кюн
ёрге кётюрюлгенде:
- Мени уа нек уятмагъанса? Хар затны
да кесинг хазырлап, - деп, ёпкелегенин
билдирди.
- Тюнене сен бек арыгъаненг. Аны ючюн
ёпкелеме. Андан эсе, бар да, терк окъуна
ийнеклени саууп кел. Мен а сени балачыгъынга къарайым. Алкъын къонакъла да
жукълаптыла, - деп, шыйых эртенлик
оноуну этти.
Тура келген къонакъла, къурукъкъа бла
узун аркъаннга къарап, шыйыхны оюн
кёргюзтюп, сейирликле этеригин сездиле. Алай, сорургъабазынмай, арлакъкъаберлакъкъа барып, туурасындан къарайдыла.
Кюн одайгыгъа 17 келгенде, Эри-Бий
ийнеклени саууп, отха-суугъа къармашады. Сора сабийчикни къуллугъуна киришеди.
-Къонакъла, черкеследе, «бешик-таш»
деген оюн тёре тюйюлдю. Бюгюн сиз аны
кёрюрге боллукъсуз, - деп, къыл аркъан­
ны бир къыйырын къурукъкъа къысып,
бош къыйырындан Эри-Бийге туттурду да,
башлыкъкъа бёленнген сабийчикни, жау
байламча, аркъанны ортасына тахты.
- Эри-Бий, аркъандан къолунг бла тутханлай, къыллыу-мыллыу эттирип, сабий­
чикни тёгерекке айландыр, - деп, шыйых
кенгирекке кетип къарады. Аркъан, гыллыу этип, лынгкы болуп, сабий бла бирге
тёгерек бурулуп баш лады. Эзит, тюшюп
къаллыкъ сунуп, бир жанына турду. Алай,
онекикюнлюк сабийни атасыны къоркъкъа
бла иши жокъ, терктен-терк айлана кетип,
гыллыулагъанын къоюп, сабий жукълап
къалды. Оюннга, жукълагъанлыкъкъа да
сейирсине:
- Аламат оюнду. Таулула быллай оюнну къачандан бери жюрютедиле? - деди
Ауур.
- Бу аланланы, хазарланы да бек эрттегили оюнларыды. «Бешик-таш» оюн
къыйын, сыйыннгысыз кёрюннгенликке, сабийни ёсюуюне, юйрениуюне уллу
болушады, —деген шыйыхны айтханын
ангнгылаялмай тургъан Эзит бурулуп:
- Тюшюналмай, хайран болуп турама.
Оюннга «бешик-таш» дединг. Къайдады
муну бешик ташлыгъы? - дегенни айтып,
артхаракъ кетип, ышарды.
Мен а ангнга къаллай саугъа этейим?
Кёлюгюзге не зат бла жетейим?
Нарсан жашчыкъ туу болсун, ёссюн,
Жыл сайын Гепчокъада солусун!»
- къойнундан чыгъарып, жаухар мынчакъны ол Ауургъа узатты.
- Бу сыйлы таш, сабийчикке беш жыл
толгъунчу, тил тюбюнде турсун. Жаухар
аны кёзден, терс сёзден, аман ауруудан
сакълар. Ол халда ёсюп, онсегиз жыллыгъында, мынчакъны алып, чепкен жагъасына тигерсиз. Юйге къайтхандан сора,
алты айдан Нарсанчыкъкъа сюннет къылырсыз. Эфенди аны тындырыр, - деди да,
боза аякъны алып, иги кесек ичти.
- Саулукълу бол, шыйых. Айтханынгча,
жыл жарымдан Нарсаннга сюннет эти лир.
Жети-сегизжыллыгъындан беш ууахты
намазны къылып, жылдан бир ай ораза
тутар. Ол, Аллах айтса, дин иеси болур.
Хадагъжукъ тукъумгъа эркек киндикли
жан къошулуп, Эзитни тамыры юзюлмез
кюн келди эсе, харам къан кетип, биз хал ал
къанлы болурбуз. Кеси юйреткен диннге
Аллах кюч берсин. Энди черкесле Аллахны
жолунда барырла, - деди эфенди.
Гитчечикке сютчюк ичирип, ауузчугъуна къуйрукъ къабынчыкъны салып, ЭриБий кесин аны атасыны орнунда кёрдю.
«Сабийчик ахшыды. Алай, аны ариу бетли,
тюз ниетли анасы болургъа керекти. Анасыны уа сюе билген, Атаралча, къарыулу,
Баянча акъыллы, чырайлыгъы да болгъан
адамы болмаса, жашаудан магъана чыгъарыкъ тюйюлдю. Мен а не затыма махтанама?» - деп, кёлюне келип, шыйыхны
аллында, энишге ийилип, къонакъла эштмезча:
- Шыйых, балачыкъны сыйлагъанма,
суу жабагъычыгъын кетерип, къургъакъчыгъын салгъанма, - деди, Эри-Бий.
- Ахшы эткенсе. Сени аталыкъ борчунгнгу кёре турама. Быллай балачыкъны тууарыгъын билип, сюйюнчюге баргъанса! деди шыйых.
Аны «жашым» дегени жюрекке, къалай
эсе да, бир жылы желча чалынды.
***
«Гепчокъада кече къалмагъан, ашхам
ж улдузу чыгъа башлагъанда эм танг атханда жарытханына къарамагъан, жарты
ай батып, сукъланчлы кюнню тууа келгенинден не ангыласын?!» - дей кетип,
жукълап къалгъан Эри-Бий, беш къулач
узунлугъу болгъан бастырыкъны жерге
5*
17 Одайгы - кюн къушлукъкъа келген заман.
67
- Эри-Бий, жашым, балачыкъны айландыргъанны тохтат да, къурукъну башына
ёрле. Тюз тёппесине чанчылып тургъан
тешик ташны алып тюш, ансы Эзит оюнубузну магъанасын ангнгыламай къалгъан­
ды, - деген шыйых, энди жылкъычыгъа,
билгичге, диннге къуллукъ этгенине угъай,
оюн устагъа ушап къалды.
Аны айтханы бла иши келишхенлерин
кёрген адам ангнга: «Оюн устасы» дер.
Сыгъынып, терлегенлери тёгюле, къыйналып башына чыкъкъан Эри-Бий, тешик
ташны алып, энишхе тюштю да:
- Ата, къалай ариу ташты! Муну къайда
тапханенг? Не бла, къачан тешхенсе? деп, соруулу болду.
Аякъларын къурукъкъа жеттирмегенлей, терк чыгъып, бир къолуну болушлугъу
бла тагъылып туруп, къолун ычхындырып,
секирип кетти.
- Оллахий, шыйых, кесим кёрмесем,
сени аллай бир къарыуунг болгъанына