Асмаран - 03

къууанч этип, Голлуну сагъынырма! - деп,
ёрге къобуп, жерине олтурду.
- Хы, кесинг эсиме салдынг. Аламат болмагъан эсек да, ауузландыкъ. Сорсакъ да
айып болмаз: не жумуш бла келгенсе? деди Герий, Айза бла Атарал къайтхынчы
билирге сюйюп.
- Ары-бери бурмагъанлай, ишимми ай­
тып къойсам, башха адам кюлюп къояргъа
да болур, сен а тюз ангнгыларса. Мен алай
сунама...
- Эй-а! Сении ишинг - алтын, жашауунг - эркин, къарыу, кюч бла сени адам
озаллыкъ тюйюл. Селляй адам бошунагъа
айланмагъанын, мен угъай, сау Гюржю
ангнгы л ар! - деди Герий, керти кёлю
бла.
- Атаралны тутушургъа алып келгенме.
Тюнене ангнга онсегиз жыл толгъанды. Не
зат эталлыкъ эсе да, бир кёрейим.
- Тохта, кеси жашынг тюйюлмюдю?
- Сени Тейри сыйласын! Кесибизни жашланы Къарачайгъа жибергенме. Ала экиси
да тёрт жылдан къайтырыкътыла. Алай,
аладан эсе да, Атаралгъа бек ышанама. Бу
дуниягъа жаратылгъанлы айтхан сёзюммю
Атаралча багъалагъан, ангнгы л агъан сабийге жолукъмагъанма. О, Тейри, Голлу,
Аллах, сизге шукур болсун! Ол мангнга
жолукъмагъанлай, дуния жашауум тауусулса эди, туугъаныма да ыразы болмаз
эдим. Энди уа - Дуния меникиди!
- Сен ол сёзлени керти кёлюнг бламы
айтаса?
- Х оу, Герий, керти айтама. «Аллай
сабий алкъын ж ер башына чыкъмагъанды», - десем, ётюрюк болмаз. Кесинг
хыйсап эт: юч жылны ичинде: «Былай нек
эттиресе? » - деп сормагъанлай, къапчыкъ
бла бир ташны кётюргенлей, юйден къошха дери барып, андан юйге дери къайтып
ким турур эди? Аны юсюне - ийнек саууп,
къой кютюп, бичен ишлеп, отун хазырлап
тургъанына къарасанг - сейир этериксе!
2*
- Тутушургъа уа иги юйреткенмисе?
Тамбла къарыуун сынасам, ёпкелемезмисе? - деди Герий.
Алай айтып, ол къууаннганын билдирди.
- Да билгенимден, кесим кёргенден
къалдыргъаным болмагъанды. Алай, сен
айтхан, сен билген да ауурлукъ этмезле.
Сени бизге андан уллу ахшылыгъынг да
болмаз эди.
- Тамаша! Таулу Басият энди бизге жашын сынаргъа келгенди! Къалай ахшы эткенсе! Ж юз экижыллыкъ Герий Баянны
жашыны салышханына къарарыкъты! деп, къууанып, уллу къычырып, ёрге тур­
гъан Герий, Айза бла Атаралны кирип келгенлерин кёрюп: - Жашым, Суу-Анасына
уа жолукъмадыгъызмы? - деди.
-А т а , жолукътукъ. Къолубузну тутуп:
«Ахшы жол гъа барыгъыз, аманлыкъдан
къалыгъыз», - деп ашырды. Сора ма бу
аламат ташны саугъагъа бергенди, - деп,
тёп-тёгерек кёк ташны Герийге узатты.
- Бу таш сени къолунга тюшхен эсе —
бир огъурлулукъ келтирликти. Тас этме
муну, - деди къарт, ышарып.
Ичинден къууаннганын тышындан билдирмезге, Герийни лакъырдасын сезмей
озаргъа Баян болалмады. Оналтыжыллыкъ
Айза Къара-Кезлеуню сууун къайнатып,
дугъум ийисли чайны, Атарал жаратыл­
гъанлы бери кёрмеген затны келтирип,
мияла аякъла бла берген заманда, отоугъа жангнгыдан монглукъ, ырахатлыкъ
келгенча, къылкъобуз «жол орайданы»
сокъкъанча болуп къалды. «Къонакъ келсе - къут келеди», - деучюлери да керти
болур.
- Дуния жашауу бы лайды, Баян. Келгенигиз ахшы болду. Тамбла уа танг атар,
Аллах айтса, сиз айтыучулай. Арыгъан
да болурсуз, тынчайыгъыз, - деп, Герий
таулуланы къонакъ отоугъа тюзетти.
***
Барса, атасындан да эртте туруп, маллагъа багъып, тюплерин кюреп, ийнеклени
саууп башлагъанда, Атарал, чыдаялмай,
арбазгъа чыгъып, къара къолан бузоучукълагъа сюйюмсюреп къарады. Барсаны, таулулача угъай, сол жанындан саугъанын
жаратмады. Артыкъ бузоулагъа да эриди,
Айза сауулгъан сютню алып кетгенин кёргенде уа, къайнагъан сютке акъ гыржынны
бушто этип ашарыгъына ийнанды. Барсаны
къызыны аякъ алышы, кийими, жарыкълыгъы да тюненеден эсе эркин, базыныулу,
19
сукъланчлы кёрюндю. Атарал бу арбазда
ёсхенча, Айза ангнга кюн сайын кёрюнюп,
Баян бла бирге акътуякъ тайны тартып,
жыл узуну айланнганча, ингнгирде да бери
къайтып тургъанча эди. Алайынлай Герий,
Атаралны къатына чакъырып:
- Жашым, былайгъа кел, онг аягъынгнгы бурнунда туруп, эки-юч кере секирчи, - деди.
Ж юзэкижыллыкъ кишини женгнгил
жюрюгенине къарап турсанг, аны тутушуудан уллу хапары болгъанын сорур кереги
жокъ эди.
Атарал, онг аягъыны бурнунда тура
кетип, ёрге секирип, сол аягъына кёчдю.
Андан сора, урчукъча, тёгерек бурула
кетип, чабып барып, адамны кёкюреги
тенгли хунагъа, этегин жеттирмей, ары
жанына къутулду. Атаралны санларыны
ойнагъанларына къарап:
- Аперим, жашым! Кючюнг барды. Энди,
кел да, къайсы аягъынг бла сюе эсенг да,
мангнга чалдиу сал, - деп, эки башлыкъдан
бирин жашха узатты.
- Ата, ол къалай жарар да? - деп, Атарал
акъсакъалны кёзюне угъай, эки къатлы
юйню баш атлауучларында сюелген Айзагъа къарады.
- Аны ючюн къайгъырма. Намыслы,
сыйлы бол! Сени мен сынап, болумунга
ышаннгылы, ийнаннгылы болуп, ТыфылСуугъа 1биргенге барыргъа умутум бар­
ды.
- Алай эсе, Аллах, сен кечирирсе! - деп,
Атарал, Герий айтханча, онг аягъын элтип, къарт кишини сол аягъына чалыштырды.
Алай, къарт, къая кибик, эки бутун да
кенг этип тохтады. Сора, онг аягъыны юсюне шишча туруп, аз бюгюлюп, сол жанына
атып жиберсе - Атаралым, эки бурулуп,
арлакъда тюштю. Турду.
- Чалдиуню салсанг, ахшы жаш, арталда
мычыма. Аны салырдан алгъа, къалай,
къайры атарынгнгы оюмлап, тутушууну
алай башла. Эсинге ал: ичинден чалыуну
бир кюннге ючден кёп къатлама. Таулула тобукъкъа алыргъа уста болуучудула, ол амалны этерге юйрен, жан сюекке
алып атыуну уа адам тыялмайды. Башха
амалланы Баян сангнга тап юйреткенди.
Бойнунгнгу бла белинги уа не къарыулу
адам да бюгюп кёрсюн! Тутухшан адамынгнгы муратын ангнгыламай, кесингнги
амалынгнгы этме. Этип башласанг —ыч-
хындырма, сындырыргъа, ачытыргъа да
болурса, уста тутушхан, адамны, жыкъкъан этсе да, ачытмазгъа кюрешеди. Анг­
нга сакъ бол. Къарагъанла аллай гёжефни
сюйген этедиле. Жыгъылыргъа да болурса,
алай, туруп бара, бетингнги алгъасандырма, ачыуланма - намыс алай сакъланады...
Айза-ханум! Батырлагъа ашарыкъ хазырмыды? - деп, Герий жашындан туугъан
къызгъа сёлешхенде, Барса бишхен этлени
табакъ бла алып, баш юйге кётюрюлдю.
Анда хар затны да жараштырып, баштан
аякъкъа дери акъ кийиннген Айза:
- Ата, къонакъ л арынгнгы къангнгалары хазырды! - деп сёлешти.
Тийре къартла да анда Герийни алгъышына тынгнгылайдыла:
- Азыкъ аз болса - нёгер харам болады,
Бу юйде азыкъ таркъаймасын;
Къонакъ келсе - къут келеди,
Быллай къонакъла келе турсунла!
Барлыкъ болсала да, ышанып,
Орасаллагъа барсынла.
«Айда, Баян, маллы», - дейди,
Атаралны Тейри сангнга берди.
Аны бла юйюнге намыс келди,
Сизни тургъан элигиз Думала эди.
Думалачы Къара-Ханны унутмагъыз,
Суу-Анасын эртен сайын сынсытмагъыз.
Аугъан чёпню элткен желге урушмагъыз,
Хазыр ашны, къарап туруп, сууутмагъыз!
Алтын, кюмюш да табарсыз, ашыкъмагъыз,
Игини, аманны да кёрюрсюз, къуумагъыз.
Къара-Кезлеуде кир адыры жууулмасын,
Ёмюрде да адамыгъыз къыйынлыкъ
сынамасын!
Сиз бюгюн Орасанлада къонакъсыз,
Кёргенлеге баш дан аякъ жомакъсыз.
Олтурсагъыз, турсагъыз да, омакъсыз,
Ишигизни тамам этип къойгъансыз.
Эй, Баян-киши! Сен сейирлик адамса!
Тамбла жашынг бла тутушургъа бараса,
Аны ючюн улхар башын саласа,
Дуниялыкъдан юлюшюнгнгю аласа.
Атарал, Айзаны киргенин, чыкъкъанын да кютюп, аштан, суудан артыкъ
уллу хайырланмаса да, заман бу халда,
тауусулмагъанлай барып турса ыразы
эди. Баян бла Барса бир бирлерине къа­
рап, дуния сартындан соралла, къартла
да лёкъумланы, жалбауурну махтайдыла,
бозадан, гыпыдан да тартадыла, хар затха
да къууана.
Айзаны жарыкълыгъын да эслеп:
- Баян, мен да, А йза да Атаралны тутушханына къараргъа барабыз.
Барса уа, юйде къалып, малгъа, журтха
къарасын. Сюе эсе уа, бизни бла окъуна
1Тыфыл-Суу - Тифилиси - мытыл суу, жылы
суу.
20
келсин, - деп, тие келген кюнню бир энчи
белгисин эслегенча: - Атаралны хорларына мен ийнанама! Тюнене бир аламат
тюш да кёргенме. - «Сен бармасанг, боллукъ тюйюлдю», - дегенди атам Зайсан!
Сен къал, жашым. Къысыр ийнек лени да
союп, юч кюнден биз келирге хазырланып
тур! - деди Герий.
- Ахшы, атам, сен айтхан болсун. Сени
оноуунгнгу билгенча, тёрт атны да хазырлап къойгъан эдим. Эрттерек кетмесегиз,
кечигип къалырсыз. Тамбла базар кюндю
да, мегеуюлге билдирип къояргъа тап боллукъту, - деп, Барса жолоучуланы ашыра,
Айзаны сол жанында Атаралны кёрюп,
аны мор чепкени бла къызыны узун этекли
къызгъыл къапталы бирге келишгенлерин,
анда сукъланчлыкъны магъанасын сезди.
«Ой, жашлыгъ’а!» - деп кёлюне келди.
эдим, - деп, экиси да алтын, кюмюш, накъут, налмаз, къанауат, къатапа, ысхарла, хазырла, къамчиле сатылгъан жерге
чыкътыла.
- Алаймыды! Мен а мында сени айдан
бир бола тургъан сунама...
- Огъесе, алайды. Базарда айланып, кюл
тёгер заман бизге къайда! - деп, къыз жеткен адамча жууаплады.
Экиси да сейирсинип бошагъынчы:
- Ж аш ла, айыуну кёремисиз! Аны да
тутуштурургъа келтиргендиле, - деп, Баян
аланы улхарларын бёлдю.
Бир уллу санлы къарасакъал киши аузу
байланнган мор айыуну чынды бла тыйып,
тепсете тургъанын кёргюзттю. Ал айдан
арлакъта, кёрюмдю тюбюнде, тап къыртышны ындырча тёгерек ызлап, адамла
басынып къалмазча, тыйгъычла салып,
тутушур жерни къурайдыла.
- Эй, адамла! Бюгюн Алан халыкъыны
онсегизжыллыкъ гёжефи мында жыгъышырыкъты! Аны бла къарыуун сынарыкъ,
бери келип, бир алтын сом тёлесин. Уялып
къалмагъыз, ол ырысхыгъа жарымды.
Къоркъкъан да этмегиз, жыгъылгъанны
жер кётюрюр, аны айыплыгъы жокъту.
Эртте заманладан бери да, ол бизни халкъланы адетлериди. Адам быллай заманында
сыналмаса, батырлыкъ, жигитлик тергелген кюн табылмай къалады. Сынагъыз кесигизни! Бу бизни уллу оюнубузду. Оюнну
уа Тейри адамны ариулугъун, жигитлигин
тенглештирир ючюн чыгъаргъанды. Сизни
бет сыфатыгъызны сакълагъан, жигитлигигизни жакълагъан Голлу да ЭлияСыртдан къарап турады. Хайдагъыз, бир
кесектен жыгъышыу башланады! - деп,
мегеуюл къара ажирни юсюнден къычыргъандан сора, тутушурукъ жигитле кеслерин белгилетирге чыкътыла.
Аланы биргелерине келген ёкюлле да
кёрюндюле. Эген, ортагъа келип, хар гёжефтен бир сом алып, бирер кёк мынчакъ
берип барады.
Жыгъышырыкъланы саны жюзден атлагъанда:
- Эштип къоюгъуз! Оюнубузда адетибиз,
адамлыгъыбыз, кишилигибиз сакълансынла. Бир бирге хыны эткен, тюрткен,
теберген болмасын! —деп, эген, къысха
сакъаллы, субай санлы, чырайлы киши
сёлеш хенден сора, жыйылгъан халкъ
шошайды, андан ары айтырына тынгнгылайды:
- Бюгюн сиз алан халыкъыны гёжефи
Атаралны кёрлюксюз. Ол сизни жашларыгъыз кибикти, алача ёсгенди, жырлар-
***
Тыфыл-Сууну уллу орамында адамгъа
тиймей ёткен къыйынды. Атарал гъа бла
Айзагъа къарап-къарап къоядыла. «Тамб­
ла аланлы Атарал бла тутушурукъ базаргъа келсин!» - дегенни билселе да, бара
тургъан ол болгъаны бла уа кишини иши
жокъ. Халкъ базаргъады: аллыкъ, берлик
да, атарыкъ, сатарыкъ да, урларыкъ да,
урлатырыкъ да, чеченлиле, кёлексизле да,
семизле, арыкъла да, бийле, бийчеле да,
сабийле уа, жаланаякъ, къаракёз камысык
сабийле, уллуладан эсе къууанчлыдыла.
Базарда болмагъан затны кёрлюк тюйюлсе; жылы хычынла, къашыкъ ичинде ёре
тургъан айран, жезик боза, чыммакъ бал
къалачла, къакъ этле, алма къууут, кертме, нартюк, будай къууутла, бишхен этле,
шорпалары да къатларында. Тау элледен,
Къарачайдан келген чепкенлени, башлыкъланы, къалпакъланы, ышымланы,
бёрклени, чабырлыкъланы, къарагъа боялгъан гёнчарыкъланы, чалгъы сап л аны,
мюйюзлю агъач сенеклени, гоппан аякъланы кёргенде уа, саулай Алан халкъы
Тыфыл-Сууну уллу базаырына жыйылып
къалгъан сунуп:
- Айза, бизни адамла уа былай кёп бери
къалай жыйылгъандыла?! - деп сорду Ата­
рал, къууанчын, сорууун да бирге тёге.
- Мени уа бери кюн сайынмы келген
сунаса? Былтыр атам бла бир келгенме,
бюгюн экинчи кере, аны да сени шылтахынга. Ансы, бу къатыш халкъны, алай­
да бичен кётюрюп баргъан кишини, суу
сата тургъан сабийчикни, къобуз согъуп
жырлагъан тиширыуну да кёрмей къалыр
21
гъа, тутушургъаюйреннгенди, къарыуун
сынар ючюн, таулагъа ёр легенд и, сууукъ
дорбунлада къалгъанды, ашамай он кюнню чыдаялгъанды. Сизни ичигизде аны
жыгъаргъа базынырыкъла табылырла.
Алай, ол жаш, ол гёжеф, хар не жаны бла
да, Атаралдан озгъур болургъа керекти.
Аны адамлыгъы, тёзюмлюгю, атасын, элин
да сюе билиую аныча базыныулу тюйюл
эсе, ол, бизни къууандырып, таулугъа тенг
болмаз! Ол эсте болсун. Аны бла бирге ата­
сы да келгенди. Элли бешжыллыкъ Баян­
ны алкъын сыртын жерге салгъан адам
табылмагъанды! Атаралны тутушургъа да
кеси юйреткенди. Къыркъ-алтмыш жылгъа дери жашагъан гюржюлю гёжефледен,
аны бла жыгъышып, кесини жашлыгъын
сынагъандан сора да, хорларыкъ адам бар
эсе - кёрсюн. Ол уллу сау гъа аллыкъты.
Кесин адамлагъа сюйдюрлюктю. ТыфылСууда туууп ёсхен кишиле! Узакъдагъы
эллеге да хапарлагъыз. Келсинле кеслерине базыннганла, суу ташланы ууатыргъа
юйреннгенле, терен къоллада бастырыкъла сюйрегенле, къалалада тот сынжырла
эгегенле, кюн бетледе жумарукъла эслегенле, быллай жерде нёгерле излегенле,
жыгъышыргъа келигиз, атыгъызны айттырыгъыз!
- Жыйылгъанла! Къарахалкъ! Эген сиз­
ни кёрюмдюге чакъырады! Жыгъышырыкъ гёжефле хазырдыла. Къарагъыз, кёрюгюз кёркемли жигитлени! - деп, эгенни
болушлукъчусу сёлешхенден сора, къалмай, базарда алыучула ары къуюлдула.
Мегеуюл кёрюмдю таба къарады, кеси да
ары тебреди. «Атарал а къайсыды? » - деп
сорса да, жууап эштмеди. Хар кимни бети
жарыкъ, сейирликке къараргъа хазырды.
Базардагъыла сатыуну бла алыуну, былхымсыз сёзлени къоюп, ариулукъну бла
жигитликни сайларгъа келгендиле.
рюгюз. Ахшылыкъ, перекетлик да бериучю сизни къурасын! Энди уа гёжефлени
сынап башлайыкъ, - деп, эген, Тохараланы
Арбато, къолун ёрге тутханда, кёрюмдю 1
тюбюне Атарал, Айза да къолундан тутханлай, акъ кёлеги, къара кёнчеги бла, белине
боз бет л и башлыкъ къысып, чыкъты.
Аны чабырларына къарап, халкъ сейирсине тургъанда, Айза, кёк мынчакъны
берип:
- Аппабызны атасы Зайсан, мен туугъанда: «Муну бла Айзагъа огъурлулукъ
келир», - дегенди да, аны тил тюбюнге са­
лып, тутуш. Ким биледи, ол сангнга бир
онг берир эсе уа. Anna айтханча, атанг
юйреткенча жыгъыш, къоркъуу а эсинге
келмесин, - деп, гюреннге ашырды.
- Гёжефни аты Эршетти, тукъуму Безгенладанды. Аланлыча, таулагъа минип
айланмагъан эсе да, жыгъышыргъа ха­
зырды. Амал эталсанг, Тейри болушса,
жигитликден къалдыргъанынг а сени да
жокъту, иш тап болур, - деп, жашны кёлюн кётюрдю.
Узун бойлу, бёкем санлы, чырайлы жаш,
акъ башлыкъны ашыкъмай белине къысты
да, ортагъа чыкъты. Экисини да къолларын туттуруп саламлаштырды да, эген тутушмагъа къойду. Атарал, даулашмай, эки
къолун ёрге этип, Эршетни тутмагъа къой­
ду. Ол а онг къолу бла Атаралны быдыр
тюбюнден тутуп, сол къолун бош къойду.
Гёжеф алай тутса, аны сакълыкътан эткенин бил да къой. Аллай адамда не амал, не
базыныулукъ кёрмейсе.
Эршетни онг жанындан, Атарал сол къо­
лун артхаракъ учуртуп тутту эм онг къолун
быгъын тюбюне сала-салмаз, аз энишхе
ийилип, «хоп» дегенден сора, Эршетни
ёрге чыгъарып кетип, андан келтирип,
сол жанына атып, юсюне къонуп къалды.
Къарагъанла, эслерин да жыйгъынчы,
жыгъышханланы къайсысын сайларгъа
билмей тургъанлай, Атарал Эршетни тургъузуп, къаты къучакълады.
Къатларына келип:
- Аланлыгъа махтау! - деп, эген Ата­
ралны инбашына тийди.
Эршет къызарды, уяларакъ халда гюренден тышына атлагъанда, Атаралны ортада
къалгъанын эследи.
- Солугъан да этмегенлей, Атарал экинчи кере да тутушурукъту. Ким чыгъады? деди эген.
***
Энди алайгъа, кёрюмдюге, адамла сюелгенлей, тутушханлагъа къарарыкъ жерге
бир кел: байлыкъларына кёре кийиннген
бийчеле, аланы къарындашлары, бийле,
къарт кишиле, аланы къатынлары, жашла, къызла да, - къара халкъ, тюрсюнлю
кийиннген сан-минг адам. Барысы да къа­
рап, жыгъышыуну башланырын сакълап
тургъанлай:
- Жамауат! Айтхылыкъ элим, Гюржю!
Бюгюн, айбатлыкъ эм жигитлик сыналгъан заманда, ёлюп кеткен батыр аталаны,
аланы ёстюрген аналаны эсигизге тюшю-
1 Кёрюмдю - бир жаны сырбыт, тёбен жаны
тюз жер, къыртыш адамла басынмазча, тыйгъычла салынып этиледи.
22
- Алай эсе, аланлы Атарал бла гюржюлю
Астанны жыгъышмагъа къояйыкъ, - деп,
ол экисин да бирге жолукътуруп, тутуш­
магъа къойду.
Къапланланы ёрелешхенлерин кёрмегенле алагъа къарасынла. Ёрюмлери, келишлери, амаллары да бир кибик, къарыулу жашланы жыгъышыулары сейирлик
боллугъун сезип, Айзаны къоркъа башлагъанын эслегенле:
- Ол къызны кёремисе, къоркъкъандан
болур, бети кетипти. Атарал къарындашы
ишми болур? - дедиле.
Эки бир кибик гёжеф жыгъышсала,
амалны этерге ашыкъмагъан хорларыгъы
белгилиди. Алай, къарагъанла алачачыдаяламыдыла? Айда тутуш, айда оюн! «Эки
жигит демлешхенде, кюн да тохтап къа­
райды », - деген эрттегилиле керти айта
кёре эдим. Кюн, тагъылып къалгъанлай,
жеринден тепмей, къаты къыздырады.
Къарагъанла тауушсуздула, жатаракъ тутхан гёжефле терлегендиле, ала айланнганларын тохтатханлай, дуния башха тюрлю
болуп къаллыкъчады. Гёжефлени къызаргъан бетлери, сытылышхан халлары, тартышыула, сытышыуладатенгликни, сюймекликни, бир бирге тюз ниеттен къарауну
хазырлагъан заманда - «хоп» - деген сёз
эштилгенлей, Астан Атаралны аякъларын
жерден айырып, онг жанына сызды. Алай,
ол сызыуну ахырында Атарал аякъларыны
юсюне туруп, Астан эткенни къатлап, эки­
си да тенг жанларындан тюштюле. Минг
адам бирден къычырып, Кюнню, тохтап
тургъан дуния жарытыучуну уятып, бармагъа къойгъанча болду.
Атарал жыгъылып къалгъан сунуп, Айза
башын кётюрюп къараялмайды, Герий бла
Баян да шыбыртсыздыла. Къалай-алай
болса да, экеуден бири жыгъылырыгъын,
хорлагъаннга махтау келип, жыгъылгъаннга уа ачыууракъ тиеригин къарт Ге­
рий ангнгылайды. Тюнене бил ген амал л арын юйретип, къарыуун, кючюн ёнчелеп,
кесин да сюйюп къойгъан Герий, Атарал­
ны жыгъылырына ийнанырыгъы келмей
эди. «Къал лай ариу жаш лады л а! Аланы
ёстюргенле бютюнда махтаулудула. Быллай жигитлеге къарагъанда, къартлыкъдан хапарынг бол май къалады», - деп, бир
уллайыракъ адам, шахардагъылагъа у а
ушамайды, эгенни къолуна бир чулгъамны
берип, эки гёжефни къучакълады. Алайдан кете:
- Сиз бюгюн халкъны ийнагъысыз. Кёп
жашагъыз! - деди.
- Не болсада, адамла кёрюрле. Махтаннган сунмагъыз - мен тутушама! - деп, орта
бойлу, ауур салмакълы, базыкъбел жаш,
чыгъып, эгенни къолун тутту.
«Жигитти, батырлыгъы барды», - деп
тёшдегиле аны къылыгъын жараттыла.
- Баршели Эргет бла Атарал тутушадыла! Иги къарагъыз. Гёжефлеге къытыу
салыргъа да боллукъсуз, - деп, экисин да
тутушмагъа къоюп, эген, кенгирекден къа­
рап: - Эргет, асыры жатып тутаса. Жигитке алай къоркъургъа жарамайды! - деп,
тырман этти.
Ол кезиуде омакъ бийче-къыз:
- Мен Атарал ючюн тюмен салама! - деп,
арлакътан сёлешти.
- Ахш ы , жарайды. Ким жыкъса да,
сени тюменинг аныкъыды, А риужан, деп, тюзлюкчю гёжефлени тёгереклерине,
башларына къарайды.
Эргет сакъты. Тырманны эштсе да, ёретин тутаргъа къоркъады. Алгъындан эсе
энишхерек тутуп, Атаралны талчыкътырырданды. Амал да этмейди, амал да эттирмейди. Ол хал кёп бармаучуду, алданып
къалыучуду адам.
Гюренни тёгерегине тёртюнчю кере айлана келгенде, Атарал, кесин Эргетни кёкюрегине къысып, артха, сол жанлыракъ
атып къойду. Аллай атыудан къутулургъа
жангнгыз бир амал барды - атылгъан жанына кесинг да аталсанг. Алай, Эргетте ол
тукъум чёрчеклик эсленмеди. Барып, сырт
узунлугъуна тюштю.
Эргет да къыйналып турду. Юсюн-башын
къагъып, ышарыракъ болуп, нёгерлери
таба озду.
Кюн ёрге келип, къыздыра башлагъанда, отуз адам жыгъышып, Астан де­
ген гёжеф айырылды. Узун, келишли жаш
тюрлю-тюрлю амалла этип, бешеуленни
жыкъкъандан сора, андан къоркъа башладыла. Тутханын кесине къысып, ичинден чалып, онгсузгъа къалдырып, ол алай
жыгъа эди. Къарыуу, чёрчеклиги болгъан
анда билинеди.
- Адамла, жигитликни багъаларгъа юйреннгенле! Арымагъан эсегиз, Астан бла
Атаралны тутушургъа чакъырама, - деп,
эген сёлешхенде:
- Чыкъмагъа къой! Керти гёжефни кёрейик. Кеслерине да жюзюшер сом салабыз! - деп, эки чырайлы къыз къычырдыла.
Кёпню кёрген, белгили къарт къызла,
хуржунларына базына болур эдиле, къатлап да къычырдыла.
23
Алай айтып, ол уллу ыразылыгъын билдирди. «Неболсада, бир къарайым», - деп,
гюржюлю къыз, башын кётюрюп, Астан
бла Атаралны сыгъыныша тургъанларын
кёрюп, къууаннган бетин Баян эслегенде,
аны ичине сюймекликни учхуругъу тюшюп тургъанын сезди.
«Тейри, энди уа атар кезиу меникиди», дегенни айтып, иги хазырланып, Атарал
Астанны жан сюекке алып, алгъа атхан
кибик этип, башы къатыш артха силдеп
жиберди. Силдеу асыры терк болгъандан,
Астан кеси да ангнгылаялмай къалды. Кёрюмдюню, тёгерекни да сырып олтургъанла, сюелгенле да бирден къычыргъанда,
Атаралны жыкъкъаны сылтаусуз эди.
- Адамла, сюйдюмлю жамауат! Атарал
гёжефни жыкъкъаны сылтаусузду! Бу жол
сиз керти гёжефни кёрдюгюз. Жигитлик
бла бирге ариулукъ, кёркёмлик да туууп
къалгъанын унутмагъыз! Бюгюн былай­
да бу эки жаштан, Атарал бла Астандан,
сюйдюмлю адам бармыды?! Жыгъышыу,
сынашыу инсанны ма былай иш лейди.
Къарагъанла, къууаннганлада, къууаналмай, жубанып тургъанла да, сау болугъуз!
Жыгъышыу тамбла да боллухту. Бюгюн а
юйлеригизге барыгъыз, - деп, эген сёлешхенде, адамланы кёбюсюню кетериклери
да келмей къалды.
Ариу Айза, къууаннганын жашыралмай, аппасын къучакълады. Бойнундагъы
эки жаулукътан бирин алып, Атаралны
бетин, бойнун сыйпады. Атаралны тёгерегине жыйылып, тыфылсуучула сора,
сурай тургъанда, Герий келип, аны къу­
чакълады. Теренден къарагъан сабий кёзлени угъай, жыйырмабешжыллыкъ керти
гёжефни къара кёзлерин кёргенча:
- Жаш, сен тюненеден эсе эсли эм акъыллы кёрюндюнг! Аперим, Амалны бек тап
эттинг! Уста деп ма аллайгъа айтадыла.
Астанны амалларын, къарыуун да сезген болурса. Бир юч жылдан аны сыртын
адам жерге салалмаз. Жангнгылгъан этти
ансы, ол сени хорларыкъ эди, - деген къарт
Герийни сёзлерин ангнгылагъанладан
бири:
- Ата, бу жашны сенми юйреткенсе? деп сорду.
- Угъай, аны мен юйретмегенме. А р­
лакъта сёлеше тургъан, къара шилли, бёкем кишини кёре эсенг, олду аны атасы,
юйретиучюсю да, - деди Герий.
- Быланы тутушхандан башха ишлери
уа бармыды? - деди ол, керти кёлю бла.
Атарал а ышарады. Ол аны лакъырдасы
эди.
- Ол кишини мингден артыкъ къою,
жыйырма ийнеги, эки азыр юлюш жылкъысы (отуз тёрт) бардыла. Атасы бла
жашы ол къадар малны кеслери жюрютедиле. Бармыды аланы тутушхандан башха
ишлери?! - деди къарт, ышарып.
- Алай эсе, Тейри, ал ад а уллу адамлыкъ
болур. Мал, ырысхы жюрютюп, тутушууну
унутмагъан! - деп, сейирсинди жаш.
- Ай, балам! Сени атынг къалайды?
- Торс элинде жашагъан Арса-Бердини
жашы Аргъынма мен, - деди сейирсинип
сора тургъан жаш.
-А танга ж аш а, Аргъын! Сурагъанынгнгы, бил ирге кюрешхенингнги ахшы
этесе. Сен соргъан сёзлени башхала эштселе да, файдады. Акъыл, этимлилик, адам­
лыкъ да алай тууадыла, - деп, Герий, Ата­
ралны чакъырып, къолуна къулач тенгли
узунлугъу болгъан къазыкъны берди да: Бу къазыкъны болушлугъу бла бир-эки
оюн кёргюзтчю, - деди.
Атарал, къазыкъны къолуна алып, инчке къыйырындан онг къолу бла тутханлай,
къуру къумгъанны сабына къазыкъны
бирси къыйырын илиндирип:
- Мен кётюрюп тургъанлай, бирси къумгъандан суу къуюгъуз, - деди.
Атарал ауур къазыкъны къумгъанны
сабына илиндирип кётюргенде, Аргъын
аны суудан то л туруп баш лады. Къуру
къумгъан толгъандан сора да: «Бир, эки,
юч, тёрт, беш», - деп санагъынчы, Атарал,
къазыкъны узатып, къумгъанны кётюргенлей турду. Аны эткенине артыкъ уллу
сейирсинмей, Аргъын, кеси къазыкъны
къолуна алып, кёнделен узатты. Алай, къазыкъ, суудан толу къумгъанны кётюралмай, аны къолун энишхе бюгюп къойду.
- Къара муну! Мени къолларыма не
болгъанды? Мен быллай бир къарыусузмаммы?! - деп, экиси къол къарыуларын
сынап кёрдюле.
Андан сора Атаралны тёгереги къалын
болду.
- Бу оюнну атына сиз къалай айтасыз? деди Аргъын, энди кёлю бла сейирсине да,
къызара.
- Оюнну аты «Алан-Билекти». Минг
жылладан бери бу оюн бизни халкъкъа
къуллукъ этип келеди. Бюгюн а аны сиз
кёрдюгюз, - деп, Атарал къазыкъны сол
къолуна алып, суудан толу къумгъанны
«бир» деген кесекчикге кётюралды.
Жаш л аны кёбюсю, къазыкъны алып,
бир бирге ал къоймай, кётюрюшюп кёр­
дюле - болалмадыла. Бу оюн, тутушча,
сейирлик болуп къалды. Алайгъа Астан
24
келип, къарай кетти да, арсарсыз къазыкъны къолуна алып, сылап-сыйпап кёрдю.
Къазыкъны къумгъанны сабына илиндирип, къолун сингнгирча къаттырып,
жерден ёрге айырды. Тамашагъа къалгъан
жашла санаргъа унутуп:
- Сол къолунг бла кётюрчю! - дедиле.
Астан къазыкъны сол къолуна алды,
алай, къазыкъ кеси чюелип къалды, ансы
къумгъанны кётюралмады.
- Сабийле, сиз мангнга айып этмегиз,
махтаннганнга да тергемегиз. Тутушур­
гъа юйреннгенча, муну да кёп кере эте
турмагъан, кётюраллыкъ тюйюлдю, —
деп, къолуна алды да, къазыкъны къумгъаннга илиндирип, «бир, эки» дегинчи
кётюрдю Герий. - Къартайгъанма. Айып
этмегиз. Алгъын жетиге санагъынчы кётюралыучу эдим, - деп, Астанны къатына
чакъырып: - Аперим! Сен бек къарыулу
боллукъса, - деди Герий, аны мудахлыгъына эрий. - Мудахсыннган а этме. Тутушханда, ючеу-тёртеуленден бири жыгъады.
Жыкъкъанны уа къарыуу, адамлыгъы да
башхаладан артыгъыракъ, кеси тёзюмлюрек болады. Тейри берген къарыуну
сакълагъандан сора да, аны юсюне къоша,
багъалай билирге керекти, - деген Герий
Атаралгъа бурулуп: - «Биз-Тургъанны»
кёргюзт. Ол бек тап оюнду. Тыфылсуучула
аны да кёрсюнле, - деди.
- Къолумдагъы къазыкъ къысхаракъты. Аны узунлугъу къулач бла жарым болуучуду. Къазыкъны бир къыйырын чюй
этедиле, экинчи къыйырына быстыр топ­
ну кийирип, ангнга къаззиреу чанчадыла.
Быстыр топну тёгерегине журунчукъладан беш тюрлюсюн тигедиле. Оюнну этер
ючюн, керекли зат олду. Журунчукъланы магъаналары: беш ж урунчукъ тюрк
халкъланы бешисин: - аланланы, гунланы, хазарланы, болгарланы эм къыпчакъланы кёргюзтедиле. Ол къазыкъны къол
аязны юсюнде тюшюрмегенлей элтирге
керекти. Ким узакъкъа элталса да, ол
хорлайды. Энди уа мени кёзлериме бы­
стыр къысып, къарангнгы этигиз, - деп,
Айзагъа бурулду.
Бойнундагъы эки жаулугъундан бирин
тешип, Айза Атаралны кёзлерин байлады.
Къазыкъны чюй къыйырын къол аязына
тиреп, Атарал юч атлады. Андан узакъ баралмай, ол, къазыкъны къолуна алды да,
жаулукъну тешалмай бираз турду. Кёрюп,
къарап тургъан Айза аны ангнгылады.
- Бюгюн, эртенликте берген мынчагъынгнгы ауузумдан шёндю чыгъарама, деди Атарал.
- Кесингде турмагъа къой. Сеники бол­
сун. Тамбла жыгъышсанг да, ауузунгда
тут, ол сангнга болушхан этерикти, - деди
къыз.
Бюгюн Баян, Атаралгъа сёлешмесе да,
ариу айтып кёлюн кётюрмесе да, аны ыразылыгъын ангнгылагъан къыйын тюйюл
эди.
•к к к
Кече узуну Атаралны кёзлерине къалкъыу кирмей, танг атаргъа татлы жукълап
къалды. «Хо жукъласын, арыгъанды. Бешеуленни бир кюн жыкъкъан алай тынч
тюйюлдю», - деп, кюн ёрге келгинчи, Баян
жашын уятмады. Алайынлай, Герий ке­
лип:
- Баян, жашны уят энди. Заман болгъанды. Асыры кёп жукълагъанны иги да сунма. Керилсин, созулсун да, кете барайыкъ.
Базаргъа халкъ тюненеден да кёп жыйылып, сакълап тура болур, - деп, гымых
акъ сакъалын сылады. Арлакъта сюелип
тургъан Айза, эригенми болур эди:
- Anna, жукълама къойчу бираз. Сен ке­
синг да жаш заманынгда аныча болуренг.
Ахыры, Атаралны бюгюн жыгъыштырмай окъуна къойсагъыз а? - деп, кёлю бла
айтхан сунсакъ да, аланлы жашны хорлап чыгъарын ол кимден да бек сюеригин
Астан окъуна сезген болур эди.
Кертиси бла да, базар тюненеден тюрсюнлю, жарыкъ кёрюндю. Темир чалдишде
айыу ёкюреди, аны тёгерегине басыннган
жашла, белгили пелиуанла улхарлашадыла. Герий, Баян, Айза омакъ мор жыйрыгъы бла, Атарал да, кёнделен салыннган
узун, бёкем агъачхатыянып, орталарында
тургъанлай:
- Адамла! Айыу бла тутушургъа ким
чыгъа эсе да, бери кёрюнсюн. Жыгъалгъаннга жюз сом саугъа берилликти, хорланнган а беш сом салып кетерикти. Пе­
лиуанла, чыгъыгъыз бери! - деп мегеуюл
ат юсюнден къычырды.
Аны эшткенден сора, айыуну тёгерегине
бютюнда басындыла. Алайынлай, ауур,
къарасакъал киши чыгъып, айыуну къучагъына кесин къыса келген лей, ол ал
аякълары бла бирден уруп, салам буштукъча тенгтиретти. Алдагъыла къоркътула.
Алай, къарасакъал, кёнчегин да тута, ке­
тип башлагъанда, халкъ бирден кюлдю.
- Энди уа ким чыгъады? Къоркъмагъыз,
чыгъыгъыз, айыугъа бир жыкътыргъанлыкъкъа, сизге хата болмаз. Бу адамла
ичинде ёсхенди, къарыулу ну сыйларгъа
25
да юйреннгенди. Беш сомну къызгъанмагъыз, - деп, къарагъанланы кюлдюрдю.
- Мен бир кёрейим, - деп, узун бойлу,
бёкем, отузжыллыкъ гёжеф, беш сомну
узатты да, хазырланып, айыуну аллына
турду.