Асмаран - 40

жан тынчлыкъсыз болгъанда, ташланы
келтирип, алгъан жерине салгъынчы, ол
ырахатлыкъ тапмагъанды», - деп, хапар
жюрюйдю.
Нек эсе да, алгъыннгылыланы бир бёлеги уа, «Жюзокъ» деген сёзню ЧёжокъКъабакъ деп, бу арт жыллагъа дери жюрюткендиле. Шёндю у а элни атына Тёбен
Чегем дейдиле.
1944 жылны март айына дери, Тёбен Че­
гем, Эл Тюбю, Акъ-Топуракъ, ТохтамышКъабакъ, Жангнгыкъой деген элле колхозланы бирикдирип, аш-суу, иш, ырысхы
бла жалчытыуну оноуун этип тургъанды.
Бюгюннгю Жангнгыкъойну къатындагъы
Каменкагъа «Гилястанлары» деп жюрюткендиле. Тохтамыш-Къабакъ, Чегем районну къарамагъындан чыгъып къалгъан ды. Ол да белгили затты.
«Къачан жаратылгъанды бу эл? »
- деген соруугъа жууап берирден алгъа,
17-чи ёмюрню ахырында, 18-чи ёмюрню
уа аллында, Кийикчи сууну бойнуна, Орсундакдан, Эл-Тюбюнде Шахмырзаладан,
Малкъондуладан, Таумырзаладан эм ТауАртындан Дадиан тукъумдан Элмырза де­
ген мараучу келип, орнала башлагъандан
сора, эл къуралгъанын белгилирге керекбиз. Ол тукъум ланы адам лары, эмына ауруудан къырыла кетип, алайгъа уа ауруу
жетмез сунуп, келгенлерин айтадыла.
Франция бла Россей (1 8 1 2 1813 ж .ж .) уруш эткен заман эсте сакъланып, андан сора, ол эмына ауруу кирмей, Чегем ауузунда, мал мюлк да кёбейип,
Гюржю бла сатыу-алыу байламлыкъла жюрютюлюп башланнгандыла. Тау-Артына
Чегемден жыл сайын он минг аршын чепкен, башлыкъла, мингден артыкъ жамычы, юч-тёрт минг къалпакъ, жипликле,
чабырлыкъла, къакъ эт, хазыр чепкенле,
чомачала эм жашаугъа керек башха тюрлю
затлаэлтип, андан ачилле, къумач, алтын,
кюмюш затла, темир чархла, чепкен сокъкъан агъачны (тауат) кереклери: кисиуле,
таракъла, чоллакъла, татлы ашарыкъла
келтиргендиле. Арада уллу ышаныулукъ
болуп, къууанчлы жашап болгъандыла.
«Ж аш Тау-Артындан келгенди» - деп,
къууана эдиле.
Сатыу-алыуну, бир бирге барып-келип
турууну магъанасы уллу болгъанды. Чегем
аузудан Гюржюге жаз айлада он мингден
артыкъ къой, эчки сюрюп, кютюп тургъандыла. Къозуларын, улакъларын анда
сатып, жерни хайырланнганлары ючюн,
хакъын тёлеп болгъандыла. Къошунбаш
юйле, къалала, жолла, кёпюрле ишлерге,
бичен хазырларгъа гюржюлюле келип, ки297
тапла, къагъытла жюрютюучюле жайылгъандыла. Аталыкъкъа жаш адамла алагъа
барып, андан да бизге келип тургъан тёре
болгъанды. Ол тёре, намыс, сый жюрютюу
20-40-чы жыллагъа дери сакъланнганлары унутулма-гъанды. Алай бла, Октябрь
революция Чегем тарына, Тёбен Чегемге
да жетип, жашауу, оюму да тюрлене башлады. «Жарыкълыкъ, тенглик, окъуу, баш
эркинлик», - дегенча сёзле адамланы кёллерине сингип, таулула, атларына мынип,
орус аскерге къошула башладыла. Ала излеген тенгликни, тюзлюкню сунмай тур­
гъанлай келип къалмазлыгъыны юсюнден
Кязим хажи эткен назмула Чегемлилеге
да жайылдыла.
«Оу аршевик, шау кадет,
Къайдан чыкъты бу адет? » - деген сёз­
ле ючюн, Беккини жашы Кязимни Къалмукъ улу, «акъыллы болсун» деп, бир ай
тутмакъ юйде кечиндиргенди, къыркъжыллыкъ акъсакъ назмучуну намысын
сындырыргъа кюрешхенди.
Андан сора уа, халкъ батыры СолтанХамит, чечен урушха хазырланып тургъан
эки элни, бир эл акъла ючюн, бирси уа къызылла ючюн, жараштырыргъа, ортагъа
киреди да, анда ёледи. Акъыллы, этимли
адам, Гемуланы Ако, эки оюмлу болуп,
«халкъны жауу» деп аты айтылып, тутмакъда жоюлады.
Кертиси бла уа, «жарыкълыкъ» экибет болуп, бай адамланы, къолайлы жаша­
гъан л аны, эфендилени, хажи лени жокъ
этиу бла келди. Къара халкъ, аллай сёзлеге ийнанып: «Байла, бийле къурусунла, аласыз жашарыкъбыз!» - деп, ачыкъ
айтханына арттасокъуранды. Мюлк, мал
иелени, «къол-акъланы, биреуню къыйыны бла жашагъан л аны» - деп, атларына
да «кулакла» атап, Таш Кесхеннге (Узбекистаннга) ашырдыла. Межгитлени минаралары бузулуп, клублагъа айланып,
диннге къуллукъ эткенле тутмакъ юйлеге
атылдыла.
Колхозла къуралдыла. «Тюзлюк, тен­
глик, бирлик была эдиле», - деп, Улбашланы Келлет сходлада сёлешгенде, керти
кёлю бла уа ийнанмай, бир бирле уа: «Алкъа къолайлы тукъумланы къурутмагъансыз!» - деп, жанып болгъандыла, ангнга
да тырман этип.
Кертисин айтыргъа керекбиз: «Тёбен
Чегем» колхоз байыгъып, ишлеген адам­
ла хакъларын алып, жаш ла, къызла да
школлагъа жюрюп, институт л ад а окъуп,
Арисейде бил им алып къайта башладыла.
Чепкенле, чабырла, гёнчарыкъла кетип,
арисейлилеча кийиниу тёреге айланды.
Ол иги окъуна болур эди, алай аны бла
бирге, атагъа, анагъа сюймеклик, халкъны
къултасын (культура) сакълау, тукъум, эл
сартындан сёлешиу унутула башлагъан,
интернационализмге, прагматизимге кёче
тебрегенде, Уллу Ата Журт уруш башланады. Аны отун ёчюрюрге, Тёбен Чегемни
уруштан, къыргъындан сакъларгъа, Советлени къыралыны жалынчакъсызлыгъын
жалчытыргъа 350 жаш , жаш десенг да,
къалала кибик кишиле, Къызыл Аскер­
ге кетип, къыркъ ючюсю андан къайтмагъандыла. Бюгюн сау-саламат жашап тур­
гъан жетмишжыллыкъ Малкъондуланы
Харунну тёрт къарындашы: Хашим, Х а­
сан, Къасым эм Жамал уруш аулакълада
къалгъанд ыл а.
Бу сёзюмде, Къумукъланы Ибрагимни
жашы Нухчукъну, тамата лейтенант, Белорусияда партизан къауумда къуллукъ
эткен Таумырзаланы Мажитни жашы Хамитни, лейтенант, Элмырзаланы Окъупну
жашы Къаншауну, лейтенант, Кетенчиланы Къурта улу Мусосну, Малкъондуланы
Хаджи-Мурат улу Исмаилны, капитан, ол
заманда Чегем райисполкомну таматасы,
Гамайланы Ахыяны, тамата лейтенант,
Малкъондуланы Хаджи-Мырзаны жашы
Азретни, тамата лейтенант, Ростов областьны Саламатск элинде къабыры, Ахкобекланы Хызыр улу Мусаны, тамата лейтенант,
Жанкишиланы Салам-Герий улу Хусейни,
тамата лейтенант, Малкъондуланы ХаджиДауут Майыл улуну, капитан, тамата лей­
тенант, Макъытлана Алий-Бекни жашы
Сагъитни, Къонакъланы Хаджи-Мырзаны
жашы Мусаны, лейтенант, Ёзденланы Ма­
зан улу Сюлеменни, тамата лейтенант, Жашаккулланы Жарасланны жашы Идрисни,
Къашхатауда милиция бёлюмню башчысы.
Аллай офицерлени атларын сагъына барсакъ, тюз болур.
Чегемни, алагъа ушагъан айтхылыкъ
къалауур жашлары да, уруш аулакълада
жоюлуп, къалгъанлары уа: «Къайтабыз!
Хорлап барабыз!» - деп тургъанлай: «Сиз
бандитлесиз! Сизни башха жерге кёчюребиз. Власть, партия, Сталин, Молотов
алай оноу эткендиле!» - деп, чегемлилени
жарым сагъатны ичинде кёчюрюп ашыргъанда, колхозланы, иелилени да 100 минг
къойлары, 25 минг ийнеклери, бир минг
ёгюз, 3 минг аты иесиз къалгъанда, Уллу
Аллах не айтхан эди?
Онтёрт жылны унугъуулукъда, азапда
туруп къайтхандан сора, бюгюн Тёбен Че298
гемде 580 от орун (юйюр) барды. Ол юйюрледе 2500 адам жашайды. Иели малланы
саны, саууллукъ ийнекле, танала да минг­
ден артыхтыла. Атла да бир юч жюзге жеткендиле. Колхоз малланы саны, къысырла,
саууллукъла да, эки жюзге жете кетеди. Ол
къадар малгъа быйыл, адмынистрацияда
айтханларына кёре, беш минг тонна бичен
хазырланыргъа боллукъту. Колхоз дерге
унамайла, алай магъанасы ангнга келеди.
Колхозну Терк районда 350 гектар жери
барды. Ол жерни 120 гектарында будай,
40 гектарында чёплеу, 190 гектарында уа
нартюк ёстюрюледи. Колхозда ишлеген
адамланы саны, тирлик ёстюргенлери, механизаторланы, фермада ишлегенлени да
ары къошуп, жетмиш тёрт боладыла.
Унутуп къоймаз ючюн, бу затланы да
жазып: «Районну алгъынгы башчыларыны атларын, эм халкъны жашауунда
магъаналы мекямланы айта бар», - деп,
85-жыллыкъ Бёппайланы Юсюпке сёлештим. (1990 ж.)
- Чегем колхозну биринчи башчысы,
Наршауланы Адик сёзю, иши бла да халкъ
бла келише билген адам эди. Партия организацияны секретары Татчаланы Дидау
улу Баттал, Эл советни таматасы Ж азаланы Солтан улу Киштик эдиле. Аны бла
бирге, 1922 жылдан 1929 жылгъа дери
Хажиланы Магомедни жашы Хамзат ны Эл советни таматасы болгъанын уллу
жюрек ыразылыкъ бла сагъыннгандыла.
Аны ахшы таный эдим. Райком партияны биринчи секретары Жабе лл аны Азрет,
райисполкомну таматасы уа Аппайланы
Хасан эдиле. 1936 жылда Ленинни ордени
бла саугъаланнган жылкъычы Шекерланы Мусаны эсхермей жарамаз. Эки жюзге
ж уукъ атны экеу болуп жюрютюп, жыл
сайын жюзден артыкъ тай алып боладыла.
Артхаракъ къалсакъ да, Атайланы Къара
улу Ибрагимни, ж ю з атлы къурап, къазакъ аскерни аллын тыйып, уруш эткенин
айтайыкъ. 60-чы жыллада: «Ибрагимни
аты бла колхоз жюрюсюн», - дегенимде,
унамагъан эдиле. Энди уа ачыу этедиле.
Уруш башланыр заманнга Тёбен Чегемде
электростанция, хамам, больница, школ,
тюрменле, тынгнгылы мал орунла, жау,
бишлакъ заводла битип, тамам болгъан
эдиле. Ол мен санагъан затланы халкъкъа
бюгюн бири да къуллукъ этмейдиле, - деп,
ол алай айтханлан сора, ушакъкъа Малкъондуланы Харун къошулду.
- Харун, сен а шёндю адам жашамагъан
эллени, къышлыкъланы санап бер, - деп,
Харундан тиледим.
- Акъ-Топуракъ - адам, мал турургъа
да тап жер, кюн бетти, кенг къанатлы эл
эди, картоф ёстюрюлгенди, будай, арпа
сабанларын жел чайкъай туруучу эди. Тё­
бен Акъ-Топуракъны журт салыргъа, мал
тутаргъа сайлагъандыла. Эминала киргинчи окъуна, анда эрттеги элни къабыр
орунлары сакъланнгандыла. Бюгюн барсанг да, алайдан кетеринг келмез. Жора
бла Мурачалары бек эрттегили элледиле,
кеслерини адетлери, къылыкълары бол­
гъан. Андан сора, сангнга Тейри ахш ы ­
лыкъ берсин да, Гюдюргюню айтайыкъ.
Жолдан къарасанг - кёрюнмейди, ансы,
алашарыкъ сыртны артына барып къара­
санг, элни оюлгъан туркъуларын, жербаш
межгитин, тап сакъланнган къабырланы
кёрлюксе. Тахталача ишленнген, сабан
ызла, биченликле болуп къалгъандыла,
кютюую, чаллыгъы да бир 500 гектар бо­
лур. Макъа-Таш, Усхдур-Таш, къаядан
юзюлюп, къалай тюшхен эселе да, ёзгермей, къалауурла кибик турадыла. Анда
не зат да битеди. Кёк-Таш, Эл-Тюбю, Беттургъу гелеулю ж ерледиле. Быргъыла
бла ол эллеге суу чыгъарып жалчытсанг,
помидор, наша, кырдык, хане затланы,
сохан, сарымсакъны биттирирге боллукъ­
ту. Алайлада алгъын эрик, шаптал, алма,
къоз терекле битиучу эдиле. Мал тутаргъа
тап жерледиле. Уллу-Эл, Кам таурухлары,
хапар л ары бла жаратылгъан жерледиле.
Алайлада, бёлюп, къыйып, журтла сала
башлагъандыла. «Сыр - сырына, суу ызына» - деп, бара баргъан заманда, ол
жерле адамлы болуп къалырла. Фардыкда
алгъын эл болгъанды. Андагъы кешенелени атлары билинмей, алада кимле жатханлары, къачан ишленнгенлери белгисиз
тургъанларына жарсыйбыз. Жети кешене жартылай нек къалгъандыла? Жууап
ж окъту. Суусузлада, Тузулгуда халкъ
жашагъанды, аланы хапарларын халкъ­
къа ачыкъларгъа керекти. Эл таныгъан
Сарбашланы Къаншуну, 182 жыл жашап,
1938-чи жыл ёлген мараучу кишини къабыры Суусузладады. Аллай адамларыбызны унутуп къойгъанбыз. Огъурлу, жыры,
жомагъы да сакъланнган адамны къабырын ёсюп келген тёлю кёре, бара турурча этерге тийишлиди! Айтырыкъларым
андан сора да бар эдиле, бюгюннге ол да
жетеди, - деп, Молкъонду улу, тёгерекке
къарап, сюйюп тынгнглагъанланы эслеп,
ыразылыгъын билдирди.
- Къышлыкъланы, жазлыкъланы
унутуп къойма, - деп, Харунну эсине салдым.
299
- Шыякыла, халкъ къырылып, аты
эсте къалгъанды, кёп жер тюйюлдю, тёгерегин агъач басып, отуз гебенлик жерди.
Агъач Ара, эркин жерди, малны жанына,
санына жарагъан бичени, жюз гебен чыгъыучу, кютюую, чаллыгъы да болгъан. Сары
Тюз, беш жюз гебен чыкъкъан, къолайлы,
мал аягъы жарашхан жер, жюз ийнекке
жетер чакълы бичени болуучуду. Андан
арлахта, Сары-Жыякъ, Бедик, Бакъысан
да бирге къошулуп, 240 гектар чаллыкъ
болур. Ташыуул онгнгу да болуп, адамны,
малны да жалкъалары жарашхан жерледиле. Чыкъынтты, Сары-Жарла, ЖалпакъТюз элли гектар жер боладыла. Чалынып
кеткенден сора, къауданы экинчи жылгъа
дери кютюлюп турады. Къая-Башы, Тапкала, Тыма-Таш, Туууз-Сырты да алагъа къо­
шулуп, алты жюз гебен ишленир жерледиле. Тыма-Таш, алгъын эл тургъан жерди,
туркъу, къабыр орун л ары бе лги лед иле.
Суулу-Къол, Илячин-Къала-Аллы,
Ж арашты-Къабакъ бирге къошулсала,
минг гектар чакълы жер боллукъту. Ол
жерледе тёрт мингнге жууукъ гебен ишлениучюдю. Мысты-Кам, Байрым-Учу, АдайКенг, мынгнгылы (къара топуракълы, битимли) жерледиле. Ол жерледе айыула,
сюлесинле, кийикле болуучулары себепли,
мараучула айлана туручудула.
Кийикчи, Ургъуйукъ, Уаза, ДадыуАллы кибик жазлыкъла шёндю чаллыкълагъа айланнгандыла. Къойла, эчкиле,
атла турургъа излеп тапмазча жерледиле.
Жолларына къарап, мал, адам эринмей
жюрюрча этерге керекти. Адам къолу тиймеген таш, агъач да бузулуп, жокъ болуп
къалгъанын эслеп турайыкъ, - деген Харуннга ыразы болдум.
Тёбен Чегемни юсюнден хапарыбыз
толуракъ болур ючюн, Малкъондуланы
Хажи-Мусаны Азрет, Алий-Солтан, Хам­
зат, Алий, Хажи-Муса кибик жашларын,
Рабийгъа, Шамшият, Саният, Шарийпа,
Амынат, Радимхан атлы къызларын сагъынсакъ ахшыды. Сюйюнбайлада Къай­
сынны жашы Азретни къатыны Аминат,
бюгюн аладан сау къалгъаны, туудукъла,
туугъанла кёпдюле.
- Атабийланы Хажини жети сабийи,
Ёзденланы Ражапны алты жашы бла
юч къызы, юйюрлю, юйдегили болгъан­
дыла;
- Къудайланы Алийни, элни эфендисини, алты жашы бла юч къызы толу юй­
юрлю, маллы, мюлклю болгъандыла.
- Къонакъланы Магомедни сегиз
жашы, хан къонакъланы да сыйлар ки­
бик адамладыла.
- Къумукъланы Юсюпню алты жашы
бла эки къызы къайда да юлюшлерин аллыкъдыла.
- Макытланы Сюттюню тёрт жашы бла
тёрт къызы, ылыбынгнгы сабан сюрген
(кюзлюк будай) аппалары Туудуну унутмагъан адамладыла.
Чегемлилени ётюп кеткен заманларын
эм бюгюннгю кюнлерин жазар ючюн, кёп
заман, мамыр жашау керекти. Биз атла­
рын сагъыннган адамла, жерле, туркъула,
ыстауатла, къая къулакъла аталарыбызны
къол ызларын, аякъ орунларын, тютюн
жылыуларын сакълагъан жерледиле. Ёсюп
келген тёлю, аллай жерлени, сууланы къатларында тохтап: «Былай нек айтылгъанды? Бу не хапар бла байламлыды? » - деп,
соруп, сурап турмасала, аллай таурухла,
жырла ёлюп къаллыкътыла! Тилни, динни, атаны, ананы магъаналарын баян этип,
жашау ызны къурар заман келип турады.
Жашау, дуния дегенинг олду.
М ЕДИ АН К ЕЗЛ ЕУ
Черек тарында тохтап, тешикке кире
баргъан ж ерде, сол жанында, бийиктен
акъкъан суучукъну атын къалауурладан
бири, Атабийланы Мухамматха сордум.
- Тауча атын билмейме, андан-мындан
келгенле «Мужские слёзы» деп, кеслерича айтып кетедиле, - деди ол, сора, мени
къууандыргъанча, ышарды.
- Бу кезлеу сууну кесибизча шатык аты
айтылмагъаны сени жюрегингнги аурутмаймыды? - деп, тырман эттим, бир ахшы
айтхан сунуп, кесимми тере болгъаныммы
ангнгыласам да.
Биз алай хапарлаша тургъунчу, алтмышха жууукъ адам, улоуладан тюштюле
Да>ууучлары бла суу ичип:
- Бу исси кюн, къалай зауукълуду суу!
Аты къалай болур кезлеуню? - дедиле да,
Мухамматха сордула.
- Суучукъну атын мен да билмейме,
алай эшткен а эткенме. Ма бу сюелип тур­
гъан биле болур, ангнга соругъуз, - деп,
мени таба къарады. - Айт, нек тураса, бюгюнден тап кюн тапмазса! Мен да эштейим? - деди Атабий улу.
300
Макъаланы жырларын,
Ташчыкъ атып тохтаттым,
Кюллюгюммю тыйалмай,
Макъаланы сагъайттым.
- Медиан кезлеудю аты, - дедим да,
ангнгылатып башладым.
- Алай эсе, бюгюннге дери кезлеуню
аты алай болгъанын халкъкъа баян этмей
нек тургъансыз? - деп, къакъты Мухам мат.
- Сени бюгюн кёре эсем да, атынгнгы
уа эрттеден эште келеме. Реабилитацияны
бир бутагъы - жер лени, сууланы, къырланы, къолланы атларын тюз жазып ангнгылатыу болгъанын нек унутхансыз?
Ма, бу кёмюрню ал да, къая ташха «Медиан
кезлеу» деп жаз, - дегенни айттым.
- Угъай, жазарыкъ тюйюлме! Жазыучулабыз деп, махтанып турмагъанлай, «Чирик-Кёл», «Ынчытты-Кёлле»,
«Кёл-Аллы-Байдам», «Къангнгоша» деп,
атларын тюз айтып, ангнгылатсагъыз,
халкъкъа кереги олду, - деди, Атабий улу
Мухаммат.
Ол айтханны толу ангнгылап, кесиме тырман эте, 1960 жылда, кюз артында
Маммеланы Махти айтханлай жазама.
Медиан-Тёбе деген жер Музур улу Гёзюрню къышлыгъы болгъанды. Кюн сайын
Гёзюрню къой л ары, суу ичерге тигелеп,
артха къайтып боладыла. Бир жол къойла
къайтмай къаладыла да, иеси, тигелеп ба­
рып, бирге чомп болуп тургъан къойланы
кёрюп: «Былагъа не болгъанды?» - деп,
сейирсинип, ташадан къарап, макъала
жырлап, къойланы юркютюп, суу ичерге
къоймай тургъанларын ангнгылайды.
Андан сора, къойланы туураларына
чыгъып, Гёзюр, гитче кёлчюкке ташчыкъ
атып, макъаланы жырлагъанларын тохтатханды. Тюненеден бери суу ичмей тургъан
къойла басынып, кезлеучюкню тохтата
да иче, кёпке дери алайдан кеталмай тургъандыла. «Ай, аман къойла, макъаланы
жырлагъанларын да кётюралмай тургъан
тылпыукъуйрукъла», - дегенни айтып, ол
ма бу жырны такъкъанды:
Озуп баргъан къолан макъа
Бойнун буруп къарады.
Гёзюрге ыразы болмай,
Дагъы жыр лай барады.
Медиан-Тёбе тюбюнден
Къара кезлеу агъады,
Гёзюрню акъ къойларын
Къолан макъа къуугъанды.
Гёзюр къарап кёргенди
Къара сууну акъкъанын.
Къойла, макъадан къоркъуп,
Суу ичалмай тургъанын.
Медиан суу агъады
Къара къая тюбюнден,
Ариу макъа къарайды
Урфо ташны юсюнден.
Урфо таш офуранмаз,
Минг жыл кезлеу жууса да.
Макъа кёлю къурумаз,
Чирик-Кёл бузласа да.
Гёзюрню акъ къойларын
Жырчы макъа сюргенди.
Медианны башында
Къара мырзы ёсхенди.
Къара мырзы шууулдай,
Жел бла эришхенлей.
Къойла чабып жеттиле,
Макъа таууш эшткенлей.
Медиан а жукълайды,
Макъала жырлайдыла.
Къара мырзы тёбеде
Жыр тауушну салалла!
«Асмаран-таш» алгъанма,
Кезлеу акъкъан къуууштан.
Бир кёрсем а макъаны,
Элгенмезем жырындан.
Медиан-Тёбе къатында
Гёзюр ташха олтурду.
Гуждар текени кёрюп,
Ыразы болуп, солуду.
Макъала, къаркъ-къуркъ эте,
Къойланы къоркъуталла.
Гёзюр къарап тургъанлай,
Сёз нёгер болалмайла.
Ой гуждарым, гуждарым,
Сюрюуню ызын бузмадынг,
Ойдур улу Музурну Ыстауатын
Терс бурмадынг.
Уллу макъа, тур бери,
Кёргюзт бизге кесингнги.
Къойларыммы къоркъутуп,
Жыймаймыса эсингнги?
Ырысхыдан толу тёбе,
Макаштыхан ёсмейди да,
Ырбында къалмаз гуждарым,
Макъала кёлюн жокъ эттим.
Медиан-Тёбе башында
Макъалагъа жер болмаз,
Кезлеу сууун ичмейин,
Энди жолоучу озмаз.
301
Музур улу, тур, къара,
Макъа жырын эштейик.
Медиан кезлеуню сууун
Мингкези-Таугъа элтейик.
кёчюрюп, алай жазадыла. Ол келишимни
къалай да жаратылгъанын ачыкъласакъ
тюздю. Таулула «медиан» деп ортагъа ай­
тадыла. Тынгнгылы биткен ишхе да: «Ме­
дианы тапды», - дегендиле.
Кертиси бла да, Медиан-Тёбеден энишхе бешжюз атлам тюше келсенг, Медиан
кезлеуню кёресе. Кезлеуню сууу жаз, къыш
да бир халда, сууукълугъу тюрленмей,
агъыуу да селеймей турады.
«Бу ариу, тилге жумушакълыкъ берген
сёз аталаны ауузларына тюшюп, неликтен
къалгъан болур? » - деген соруу тууады.
Латин тилинде «Mediana» деп хар нени да
ортасына айтадыла. Орус тили да ол магъананы, тюрлендирмей, сакълап келеди. Ла­
тин тилге шумер тили жарагъанды, ол тил
а алгъын ираклыланы тили эди. Къарачаймалкъар тили уа шумер-этруск тилни «ц»
диалектин сакълап, алай жашайды. «Ме­
диатор» деген сёз терсликни, тюзлюкню
арасын айыргъан магъананы жюрюткенин
а Тетууланы Мухажир айтхан эди.
Медиан-Кезлеу, Чирик-Кёл, БурууАллы, Шыннган суу, Ынчытты-Кёлле,
Къангнгоша, Урфо», Астауул, Ёсенги, Фадауан, Фардык, Гелеу-Сырт кибик, жер,
суу, таш атла тюрленмегенлей сакъланыргъа керектиле, биз сау эсек!
Бу затланы мангнга айтхан Маммеланы
Махти бла Тетиуланы Мухажир женнетли
болсунла.
Медиан тёбе энди,
Къара сууларын тёге,
Жолоучула тохташып,
Алгъышла айтып ёте.
Бир жолоучу озмасын,
Медиан суу ичмейин.
Минг жылланы агъар бу,
Къыйынлыкъла кёрмейин.
Медиан-Тёбе бузласа,
Акъ тёппесин кёрюрбюз.
Кезлеу сууу тюрленсе,
Ичип, татып билирбиз.
Къызыл гюлле ёсерле
Кезлеу сууну бойнунда.
Къолан къойла отларла
Макъа кёлню къатында.
Мингкези-Тау кёрюрча,
Къырып, жолла салырбыз.
Медиан кезлеуню сууун
Иче-иче турурбуз.
Музур улу Гёзюрню
Минг жылладан танырбыз,
Къабырын таныр ючюн,
Урфо ташны салырбыз.
Бизни «медиан» деген сёзюбюзню
орусча «медиана» деп, латин тилинден
ИСМ АИЛ ПЕЛИУАН
- «Бермез юйден - кетмез къонакъ»
деп, таурухубузну аты алай боллукъту, деди Ахыя-хаджи. - Ёксюз къалып, ашары-ичери да болмай, элде тютюню бек ал­
гъа чыкъкъан юйге къайта да, ауузлана,
аманны, ахшыны да кёре, биреу жашагъанды.
Айлана кетип, ол адам, бир ингнгирде
ёмюрюнде жолукъмагъан юйюне кирип
барады да, къайнай тургъан къазанны эс­
леп, кюнча жарыйды, андан-мындан сёлешип, кесин жууукълары сундурургъа
кюрешеди.
Алай, юйню иеси, жарыкълыкъкъа
артыкъ уллу алданмай:
- Аман къурурукъ къазан, юч айдан
алгъа эт бишмеучю къара темир, башыбызны хатагъа къалдырма, - деп, къазаннга
тырман да этип, сынжырны ёргерек такъкъанды.
- Эки-юч ай а, алай кёп заман тюйюл­
дю. Бугъа терини боюн жанындан этилген
чабырларым беш айдан алгъа жибимеучюдюле да, сакъларма юч айгъа уа! - деп,
къонакъ чабырларын тешип, суучукъ да
себип, кётюртме тюбюне быргъап, алай
тыяннганды.
Сюйселе-сюймеселе да, къазанны алашаракъ тагъып, этни бишмеге къойгъандыла да, ёксюз, азыкътан юлюшюн алгъанды.
Къалай-алай болса да, ол ингнгирде юй
тамата:
- Ж аш , сен сёзге уста кёрюнесе да,
къайда да юлюш аллыкъса. Ханны юйю­
не барып, сёзлерине бир тынгнгыла, - деп,
ары жиберирден болады.
- Не сёздю ол? Аны магъанасы недеди? - деп соргъанды жаш , чабьрларына
жангнгы салам салып, тынгнгылы кийгенди.
- Сени кибиклени хан сынап кёреди.
Айтышта озгъаннга къызын берлик хапар
барды. Озалмагъанны, эришиуге къошу302
луп, болалмай къалгъанны уа башын кесип алады. Малынг, мюлкюнг сени жокъ,
Тейри онг берсе - хорласанг, къызны да
къатыннга алып, юйюрлю болуп къалыр
эдинг, - деп, бир бек ышанмаса да, ёксюзге
алай айтханды, къазанны ёрге такъкъан
киши.
- Охо, ёлтюрселе да, жылар адамым
ж окъ. Барып, кесимми бир сынайым, деген акъылгъа келеди да, жаш ханны
элине барады.
Анда бир бёлек кюнню сурап, соруп
къарагъандыла.
- Ёлюрге ашыгъып тура болурса да,
сени да башынгнгы кесерле. Алай, жарсып айтама, не да болсун, жунчугъан этме.
Къаллай ётюрюкню да айтып, къызны сёзюне жууап табып, жараштырып айтып
тур, - дегенди къалауурладан бири.
«Анасы берген харам боллукъ, къал­
лай эсе да, ол къызны бир кёрейим ансы,
ёлюмден ким къутулгъанды», - деп, жаш
къызны аллына баргъанды.
Алайда окъуна:
- Жигит, не кёрдюнг? - деп соргъанды,
хыликкяракъ да этип, къыз.
- Не кёрдюм! Ючаякъ ажирим бла келе
тургъанымлай, юч ана бёрю бла юч а бала
бёрю бир къойну хорлап, ашаялмай, къыйналып тургъан л арын кёрдюм, - дегенди
жаш, къызны андан ары не айтырыгъын
арталлы да билмей.
- Кеня уа сени! Ала бёрюле тюйюл, кёзлерин ачалмагъанлай, ачдан ёле тургъан,
жангнгы туугъан кючюкчюкле эдиле, дегенди къыз, даулашырдан болуп.
- Да ёле тургъан кючюкле эселе, бир
къара: ючаякъ атым бла къуууп, тёрт кюн­
ню бирин туталмай айландым!
- Къой-къой, сени атынг да ёле тургъан
бёрю кючюкледен онглу болмаз эди.
- Атым къолайсыз эсе уа, сен къара:
кёкке жете, бийик агъачны башындан къа­
рап, чапыракъларын жыртып ашай эди!
- Къалай махтансанг да, алаша чыпчыкъланы ичинде ёле-ауа айланнган атынг
кёз туурамда турады, - деп, къыз кюлген­
ди.
Андан ары да сёлешириги келип, къыз
акъ къол жаулугъу бла терлегенлерин сыйпагъанды.
- Ай, ариу къыз, бёрюлени да Аллах
жаратханды. Айлана турсунла агъач лад а.
Ючаякъ атыммы да сен сёгер жери жокъ.
Кийимиме къарап, халыма, амалыма да
бюсюреялмай тура эсенг а, байланы, бийлени жашларыча кийиндирип, кёзлериме жангнгыз бир къарагъанлай, сюйюп
къоймасанг, арлакъта сюелип баш кесерге
хазырланып тургъан мыртазакъкъа буйрукъ бер да, ишленип бошалмагъан токъмагъыммы къыйып алмагъа къой! - деп,
жаш ёрге сюелгенде, ючаякъ атлы къызгъа
пелиуанча - къарыулу, Баянча - акъыллы,
Бий-Мырзача - этимли, назмучуча - сёзге
уста, хар неге да къолу, сёзю жарашхан
адамча кёрюннгенди.
Сора къыз, барып, жашны юсюне жарашырча быстырла келтирип, кийинмеге
къойгъанды.
Ёмюрюнде юсюне тиймеген, кёзю бла
кёрсе да, къолуна алмагъан, тамашалыкъ
кийимлеге бёленнгенден сора, жаш къарагъанланы тогъундургъанды, къызны
кёлюне жарашханды...
- Барыгъыз да, атама айтыгъыз. Бу
жашны, ёлтюрген угъай, саугъалагъан
этсин, - дегенни айтханды ол, къарауаш
къызларына.
Къызны сёзюн къабыл кёрюп, атасы
аны сюйгенине бергенди да, сейирлик той
этип:
- Ж ашым, бу балтаны ал да, алайда
атылып тургъан тёммекни жарып бер, деп, балтаны къолуна туттургъанды.
Аузундан сёз да чыгъармай, кёзлерин
балтадан бла тёммекден да айырмай, аз
сюелгенден сора, бир ненча жылдан бери
къуурулуп тургъан талыштакны муручуру этип атханды
Андан сора, сёз къошмай, хан къызын,
жашха берип, жашамагъа къойгъанды.
Бу хапарны айтхан Жангнгоразланы
Ахыя-эфенди, жашланы кёзлерине къа­
рап:
- Энди сиз а, аланы къалай жашагъан ларыны юсюнден кесигиз сагъыш этигиз
да, кесек заманны ичинде къысха айтып
кёрюгюз, - дегенди.
Быллай затланы эсинде сакълагъан
Темуккуланы Исмаил, 1944 жылда Къазахстаннга кёчюрюлюп, къыйынлыкъны,
учузлукъну кётюралмай: «Анасы бергенни
ашарыкъ, адамыча, къарныбыз азыкътан
тоймай, солургъа хауа жетмей, къалай жашарыкъбыз?!» - деп, ичинден тышына ал­
лай сёзлени чыгъарса, адамла мугурайып
къалырладеп, къоркъа жашагъанды
Эки къумурчха, бирге жолугъуп, айырыл ал май тургъан заманда: «Ала шёндю
ачлыкъны сартындан утъай, къышха къа­
лай хазырланыргъа кереклисини юсюн­
ден айтадыла», - деп да ол огъурлу адам
сабийлеге сёлешхенди.
Хапарны айта туруп, Каркал аны Локъ­
ман къолумдагъы таш майдалгъа къарады.
303
- Ол а неди? - Мысакаланы арбазларындан мен келтирген «Хомпар-Таш»
сейирликди! - деп, ташны юсюнден хапарладым.
- Тейри адамы, жетмиш беш килограмм
ауурлугъу болгъан ташны алып, эки къолу
бла артына айландырып атханда, онюч атламгъа жеттирген Къара-Бийде не къарыу
бар эди! Нартла болмасала, не къарыулу
адам да ол ишни эталмаз. Ийнанырыгъым
келмейди, - деди ол.
- Таш а къаллайды? Келтирген эсенг,
къайда тутаса да? - деп сорду.
- Гогуш жумуртхагъа ушап, жонулуп
ишленнген боз ташны ким ишлегенин биз
билалмайбыз. Алай, ол таш батырла Мыса­
каланы Къара-Бий бла Сары-Бийники бол­
гъанын Бегийланы Шамшудин айтхандан
сора, алып келип, юйюмде тутама, - дегенимде, сейир этип, Локъман да ма быллай
хапар айтты:
- Мен да Исмаилны юсюнден айтырыкъма. Аны уа бизге кесини жашы, Те­
му ккуланы М ухажир айтхан эди. Женнетли болсун, ол ёлгенли бир ненча жыл
озгъанды, унутаракъ да болгъанма. Иги
тынгнгыла, - деп, мындауат этти.
- Кёчюп, Къазахстаннга тюшхенден
сора, ючюнчю жыл Исмаил ауруп къалады.
Тели-мели сёлешип, юсю-башы да тозурап, къарыусуз болады. «Ёлюп къалмагъы
эди», - деп, ол асыл адамгъа бек къоркъадыла. Амаллары алай эди да, аламат да
къараялмай, аны жангнгызлай къоюп, жер
къазаргъа, таш ууатыргъа кетип къала
боладыла.
Ауру къызыуу селейип, ёлюр къоркъуу
кетип, ол уллу, ауур киши, сексенжыллыкъ атабыз ашаргъа ачылгъанлыкъкъа ауузгъа къабарыкъ жокъ, жукълаялгъан
да этмей, кюн узуну къолан мынчакъланы санап турады. Кесин таныгъанлы, беш
ууахты намаздан бирин оздурмагъан адам,
намазны эсине да келтирмей къояды. «Ай,
ачлыкъ, сен а аман киши кёреме! Аллах,
байхамбар да унутулуп къаладыла», - деп,
уллу жарсып, ишлерге да баралмай, бир
къауум замандан бери комендатурагъа
барып да кёрюнмей, ол кюнден сора къол
салыучусун унутуп къойду. Аймыды, ай
бла жарыммыды, ол эсимден чыкъкъанды,
аллай бир замандан, биз да юйде болмагъанлай, комендант келип:
- Темуккуланы Исмаил мындамы жашайды? - деп, эки-юч да къычырып, адам
таууш эштмегенден сора, эшикни да табаны бла уруп, ачып, юйню ичине кирген-
ди. Кётюртмеде жатып тургъан атабызны
кёрюп:
- Сен Исмаил эсенг, жууап нек бермейсе? Кесинг да, комендатурагъа келип, къол
салыуну нек къойгъанса, итден туугъан?! деп, аман-аман сёлешип, болгъанны юсюне къуйгъанды. Сора, тартып, юсюнден
жууургъан кибигин да бияры сызып: - Тур
дейме да! - деп, атаммы хыликкя этеди.
Кийими да аламат болмаз эди. Уллу
санлы болуучу эди атам. Андан кёп тёзалмай:
- Итден а сен туу! Адамны жалан этине
къарап къалыргъа уа Ибилис да базынмагъанды. Сен а мени арталлы да адамгъа
санамадынг да! - деп, ёрге тура келгенинлей, комендантны белибауун, партупейлерин, кероху бла бирге, тартып, юзюп алады
да, кесин а бийары тюртюп жибереди.
Ол, барып, кеси уруп ачхан эшикке
башы бла тиеди, алайда ауады. Белбау
юзюклени да, керохну да жастыкъ тюбюне уруп, бирси жанына бурулуп, жатып
къалгъан Исмаилны комендант бла иши
болмады, аны барын-жогъун да тергемеди.
Кеч-къарангыда, адамлары юй кибиклерине жыйылгъандан сора:
- Къайда къалдыгъыз эсегиз да... Ко­
мендант келип, урушуп кеткенди. Барып,
мени ючюн къол салыгъыз. Тейри арадады,