Асмаран - 37

юйлерибизни чачты, малыбызны, мюлкюбюзню сыйырды, Къабарты ёзенибизде
жер сюрюп, къой къозлатып жашап тургъанбызлай, тау ауузлагъа къысты да,
тыш адамланы жерибизге кирмеге къойду.
Кеси да онгмады, бизни да такъырлыкъкъа
къалдырды.
Мындан арысында, бир бирибизге къууана, жерибизни, сууубузну да сакълап,
эгешча, къарындашча, уллугъа, гитчеге да
намыс этип турайыкъ. Намыс болмагъан
жерде, насып табылмаз. Бир бирни тюртюу
къалмаса уа, насыпсызлыкъ башыбызны
басар...
- Къалай ариу сёлешти Жашар-уста.
Бекки хажини атасы аллай адам боллугъун
мен биле эдим, - деп, чеченли Огун къарачайлы Борчагъа бурулду.
Алай, Борча, темирчиЖашаргъаугъай,
аны къатында олтургъан жигит къыз, Сууичмезге къарай эди.
- Жашар-эген, сёз устасы болгъанын
Уллу Къарачай да биледи. Мен а, аны сол
жанында олтургъан сары шилли къызны
экинчи кёралмазлыгъыммы билип, аны
узун къара кирпиклерин ёнчелеп бошаялмай турама. Жаш кийими бла къалмай,
аны къыз сыфаты ачылгъанына бек ачыу
эттим. Къалгъан л а да ол акъылгъа келген
сунама, шуёхум, - деди Борча.
- Борча, мен сени ангнгылаялмадым. Алай нек сунаса? - деп Огун кёлю
бла сорду.
- Аны сангнга къалай ангнгылатайым. Ариу къыз, жигит къыз, жаш л аны да
озгъан къыз, ангнга кёре, адамлыгъы да
эсленнген ариу жан, уллуну, гитчени да
ийнагъы болалгъан адам, ким болгъаны
билинмей, элине, сау-саламат кетип къалса эди, аны сукъланчлы сыфаты эсимде
ТУРУР эди. Энди уа, мен ёлгюнчю, ол жюрегимде жашар. Муратыммы ангнгылаталдыммы?
- Ангнгыладым. Мен а къызны таныгъаныбызгъа къууандым! Кёктен тюшхен
жулдуз кибик, ариулугъу айгъа эришхен,
жер жарылып, андан чыкъкъан дюлеча,
кюле тургъан акъбоюн къызны бир кёргеним ючюн дунияма ыразыма! Къайданды
къыз кеси уа? - деп сорду Огун.
- Эгенни онг жанындагъы кишини кёремисе?
«Ол Атабийланы Баззады,
Юй турушу уллу хазнады,
Кеси да онг аягъына базады,
Гюлчюде штанкъул къазады!»
- дейдиле ангнга. Бек бай адамды. Уллу
Малкъар дан келгенди. Къызны атасы
олду, - деди Борча.
Шош-шош атлай, алайгъа Бекки келди
да, жашланы ушакъларына къошулду.
Кюн къыздырады. Кишиле бёрклерин
тешип, къолларына алгъандыла. Адам л а
кеткен угъай, оюнну аламаты энди боллукъ
сунуп, келе турадыла. Иги да арлахта къыл
къобуз «Элияны» макъамын согъады.
- Огун, ма, Бекки-хажи келди, - деди
Борча, Бекки таба бурула. -Д унияны
узунун, энин да ёнчелеп къайтхан жаш
буду.
Огун, аз алашаракъ, кенгжауурун, чырайлы жаш, Беккини къолун тутуп, къаты
къучакълады. Аланы жюрек тебиулери,
бет къан л ары да эрликтен толу эди.
Борча бла Огун хажи бла сёлеше тургъунчу, арлакъта бир уллу тёммекни келтирип аттыла, аны къатында бёкем саплы
балта да кёрюндю. Андан бир жанлыракъ,
алты къулач узунлугъу болгъан бир къурукъ да орнатылды. Энди жигитлик сыналгъан оюнланы башланнганы сезилди.
Алайгъа чёрчекле, кеслерине базыннганла жыйылдыла. Эгенни барчы-келчиси,
ортагъа чыгъып:
- Бу тёммекти, балта да къатындады.
Балтаны тёммекге бир жаш беклерикти.
Аны тартып ким чыгъарса да, алтын сом
саугъасыды, - деди.
«Балтаны тёммекке уа ким беклерик
белур?» - деп, къарагъанла сагъайыптыла.
- Энди ол пелиуан а къайдан чыгъарыкъ болур? - деп, Борча Беккиге къара­
ды.
Тёгерегине бурулду да, къымылдагъан
кёрмеди.
- Оллахий, ала биреуню табарла. Сен
кесинг кёрюрмю эдинг, аягъынг, къолунг
да бёкемдиле! - деди да, Бекки, акъ тишлерин ачып, ышарды.
- Тейри, тёммекни билмейме, къурукъгъа ёрлеб а кёрюр эдим, Хурзук аягъында
276
- Сени Геротунгнгу кёргюзтюр балта.
Чыкъ да, тарт, жигит эсенг, - деди Эгенни
болушлукъчусу да.
Жашар бла Базза сейирсинип къарайдыла. Нек эсе да, Сууичмезни кёзлери
мудахтыла, баян, алдауу ачыкъланнганы жюрегинде къууанч отун тунчукътургъанды.
Огун, сол аягъы бла тёммекни басып,
саулай кючюн салып, эки къолу бла балта­
ны сабындан тутуп, тартты. Чеченли къызаргъанлай къалды ансы, балта чыкъмады.
Огун экинчи да къатлап, иги хазырланып,
тартты. Жашны къаны бетине къуюлуп,
эки кёзю жулдузланы санай къалсала да,
балта чыгъар халгъа жетмеди.
- Оллахий, чеченли балтаны чыгъарса,
ыразы боллукъ эдим мен а. Бек бёкем жашты, къарыуу болгъанны, адамлыгъы да
болургъа керекти. Эришиу дегенинг алай­
ды да... Арабий, энди уа ким чыгъарыкъ
болур? - деди да, Базза, тёгерекке къарап,
къымылдагъан кёрмеди.
Хар такъыйкъа бир кюн кибик кёрюнеди. Адамла ары бла бери чайкъала башладыла. Ол заманда, Борчаны къатында
башын ийип тургъан Бекки, алайдан айырылып, тёммек къатына келгенде, халкъ
шыбырдады, сёлешти, биреу а: «Бекки!
Бош эттинг, Тейри!» - деди, аны «хажилик» намысы сынарыкъ сунуп. Болсада, эр
оту бир жанса, аны ёчюлткен къыйынды,
кеси халын шыкъычы биле болур эди. Сёз
айтмай, Эрот, тёммекни къатын бош къойду, Беккини таукеллигине ол да тюйюл эди
ыразы: «Я Аллах! Бекки хажиге онг бер,
аны бети жарысын!» - деди ол ичинден.
Къарагъанла да, ол сёзлени къатлагъанча,
ишни болушун сакълайдыла.
Бекки, тёммекни къатына жууукъ ке­
лип, онг аягъы бла басып, балта сапны тюз
ортасындан тутуп, тартты. «Хоп» деп тау­
уш эткенде, «шып» деп, балта тёммекден
чыкъты. «Оллахий, аны бир чыгъарыу амалы барды», - деди къарагъанладан бири.
- Тейри, аны амалы да болур. Алай,
бек баш сылтау, къарыуда болур. сапны
Бекки къалайындан тутханын кёремисе?
Ол тутханча этип, балтаны тёммекден бир
адам чыгъармаз, - деп, Борча даулашны
баш лады.
- Эрот, урчу балтаны тёммекке, биз
да бир кёрейик, асыры къарт болуп къал­
магъан эсек, - деди Базза, ортагъа чыгъа.
Къызы ангнга ыразы болмагъанын билдирди.
Балтаны къолу на алды да, Эрот ары
да, бери да буруп кёрдю. Сора, кючюнден
нарат тереклеге ёрлей ёсхенбиз да! - деди
Борча.
- Ангнга уа мен да барлыкъма. Алай,
балтаны тёммекке беклеп, аны тартып адам
чыгъаралмазча уа... Не билейим, аллай
къарыу къайда! - деп, Огун да мудахсынды.
- Ким чыгъады? - деди, узун бойлу
Эрот. Арлакъкъа барып, бойнун созуп
къарады. Ортагъа чыгъып жан кёрмеди. Тёммекке балтаны ураллыкъ жокъмуду
таулулада, къонакълада да? - деп, экинчи
да къычырды.
Киши тепмеди.
- Тейри хакъына, кесим бир кёрейим,деп, Эрот, балтаны алып, эки аягъын да
кенгирек салып, кючю бла тёммекке бекледи.
Жютю балта, таууш этип, нарат тём­
мекке батылды.
- Аны чыгъараллыгъ'а болурму да?
- Болмай а! Тау элледе къарыу къурупму къалгъанды да?!
- Иги сагъан, аны чыгъаргъанны бир
кёрюр эди!
- Ашыкъма, холамлы, кёрлюксе, - деп,
Эрот сынашыуну ангнгылатты. Аны узун
бойну бютюнда созулгъанча кёрюндю.
- Айып этмесенг?мен бир кёрейим. Холамда туууп ёсхен, Ёретинланы Оюнлуну
жашы Ахсынма.
- Юйюнге кёп ахшылыкъ келлик!
Андан бери бизни нек сакълатып тураса
да? Холамда Оюнлуну жашы сен эсенг, къарыудан чыгъым-чыкъма. Келчи, Аллахны къулу, шо мен ургъан балтаны бир
чыгъар! - деп, Эрот Ахсыннга къолун узатты.
Ахсын онг аягъы бла тёммекни къыйырындан басып, балтаны сабындан а эки
къолу бла тутуп, тартты. Балта чыкъмады,
эмен сабы аз бюгюлгенча кёрюндю ансы,
Ахсынны къууандырмады, бёкем жаш
къаз аягъыллай къызарып, теренден солуду.
- Тейри шагъатты, балта тёммекке
жабышып къалмагъан эсе, бир да тебер
халы ж окъту, —деп, арлакъкъа кетип,
тохтады.
«Къалай чёрчекти! Оюнну алгъа башлагъаны ючюн а сау болсун, тау ке л л иги
барды», - дедиле къызла.
- Эрот эсенг, Герот эсенг да, туттурчу
мангнга балтангнгы, мен аны бусагъат... деп, лакъырдасы бла, чеченли Огун чыкъ­
ты.
- Уллу Тейри! Болуш! - деп, Борча
кенгиракъдан къычырды.
277
келгенича уруп, балтаны тёммекни башха
къыйырына бек леди.
- Хайда, Базза, Уллу Малкъарны бетин
жоймазынга Аллах да, Тейри да болушсунла, - деди да, артыкъ уллу ыразы болмай,
арлакъкъа турду.
Ол да алай, жюреги жарсып айтты,
эллижыллыкъ Баззаны кёлю сынмазын
сюйгенден.
- Жамауат! Айып этме, къарт акъылдан шашханды, деп, мен да кесимми сынаргъа сюеме, сизни аллыгъызда, - деп,
Базза сёзюн да бошагъынчы, Бекки хажи,
ортагъа чыкъды да:
- Тамата, жюгюнгнгю кётюрюрге эркин
эт. Сени ючюн мен къыйналайым, - деп,
бёкем санлы, сыфатлы, сары шил ли Базза­
ны къатында Бекки сюелгенде, андан бир
къарыш чакълы бийик кёрюндю.
- Угъай, жаш, жаш эсенг да, сен башса.
Киши элине барып, жангнгы диннге бойсунуп, гъилмугъа жол салып келген ахшы
жигитлерибизден бирисе. Мен алкъа, Тейрини къоюп, сен къабыл кёрген Аллахны
да тюгел таныялмагъан бир инсанма. Сен
сау бол, къууатынг, кючюнг да бардыла,
адамлыгъынг да кёрюнюп ту рады. Алай,
бу оюнну, эталгъанымча, бир кёрейим, деп, тёммекни узунуракъ къыйырына эки
аягъы бла мынип, тап хазырланып, бал­
таны сабын, Беккича, къысхаракъ угъай,
андан бир тутам узунуракъ ёнчелеп, тартты.
Чыкъты балта, сангнгырау темир таууш этип, сюймей чыкъты. Адамла къууандыла, Жашарны бети жарыды, Сууичмезни
кёзлеринде жылямукъла эс ленд иле. Ала
барысы да, адамлыкъкъа, киш иликке,
сюймекликке шагъат эдиле. Базза кеси да
къууанды, сабийча, уллу къычырып угъай,
тукъум адамыча, туугъан жерине, элине
намыс эткенча, алкъа уа жюрек орнундады, деп айттыралгъаны ючюн. Ж ашар,
жеринден тюшюп, аны къучакълады да,
Эротха не эсе да айтты.
- Аланла! Къалай этебиз? Аны бла тёммек оюнубузну бошап, эмилик тыя келген
Баззаны нохтабауун этерге эркинбизми?
- деп, Эрот женгнгил сёлешти.
- Угъай, аны бла ол оюн бошалмайды.
Ким биледи, балтаны андан да къаты уруп,
аны да чыгъарыргъа кюреширикле бар эселе уа? - деди Базза.
Аны айтханын тюзге санап: «Этсин
Эрот алай. Къарыулула чыкъсынла, энтта да бир-экисин кёрейик!» - деп, халкъ
ичинден сёлештиле. Адамланы оюннга
къарарыкълары келип, асыры къууан-
нгандан, не этерлерин билмейдиле. Кюлгенни, къычыргъанны да къоюп, къараргъа болгъандыла.
- Эрот, - деди, ортагъа чыгъып, Бек­
ки хажи, - ол тёммек хырады. Элден бир
бёкем чынар, не да эмен хырык келтирт,
алайсыз боллукъ тюйюлдю.
Адамланы кёллери жигитликке байланып, къууанч халлы болдула. Энди Эрот
къаты тёммек излерге киришти. Жашар
а, уллу таш къатына омакъ Сууичмезни
да чакъырып, сёлеширге хазырланды.
Къалай субайды, акъ мырзы кибик. А л­
лай кёзлени, кирпиклени, къашланы адам
кёрген болурму!
- Бюгюн, ашны-сууну юсюнден айтмайбыз. Тейриге махтау болсун! Ж ерибизге
душман кирмейди, жашла, къызла эртен
сайын кёзлеу суу бла бетлерин жууалла,
гелеу сыртлада тыбына ирикле отлайла,
жыл сайын сабан тоюбузда шуёхларыбыз
жокълайла. Ол тюйюлмюдю жерибизни
къууанчы? - деп башлады Жашар. - Ма,
бу къызгъа къарагъыз! Узун чачын бёрк
тюбюне жыйып, Чариште чабышханды,
жигит лени озгъанды. Минг жыл мындан
бурун, алан хакъны къызлары Сууичмезча чабыша болгъандыла. Эр кишиле къазауатха кеткенде, отжагъаны жылыуун
ала сакълагъандыла. Керек болгъанда уа,
жигитлеча кийинип, душманны аллында
беттен-бетке сюелгендиле. Муну ёстюрген
ана кёп жашасын, намыслы, сыйлы бол­
сун! Сууичмезни узун чачыны хар тюгю
сайын бир ахшылыкъ келсин халкъыбызгъа! Къууаныгъыз, «аланла» дейбиз
атыбызгъа, къыйынлыкъ келмесин къатыбызгъа! - деп, Жашар-уста сёзюн бошарбошамаз, арба бла тёммекни алып келген
Эрот кёрюндю.
- Келди тёммек. Былтыр Къара-сууда
алыннган эмен томуроу ма буду, - деп, юч
къысха бутакълы томуроуну таш аллына
атып, Эрот Беккиге къарады.
Атасы ишлеген сакъаллы балтаны
алып, аузуна, желкесине да къарап, кенгирахтан туруп, эки къолу бла си л деп,
бойнуна дери баттырды. Асыры къаты
тийгенден, балтаны сабы къалтырагъанча кёрюндю.
- Ким базына эсе да, келсин да, балтаны
тёммектен чыгъарсын. Ангнга мен берлик
ма буду! - деп, дугъум бетли мынчакъланы кёргюзттю. - Была уа, Арабстанда, бек
аздан, ёгюз багъасыдыла. Таулагъа келгенден сора уа, ала бютюнда къыттыла.
- Бир кёрейим, - деп, Борча чыкъты,
алай болалмады.
278
- Тутдурчу къолума, аны сабыны къатылыгъын бла жумушакълыгъын мен да
бир керейим, - деп, черкес жаш чыкъты,
болсада, къызарып къалгъан болмаса, балтагъа «акъыл» алдыралмады.
Андан сора да тёрт-беш адам чыгъып,
болалмайын къайттыла.
- Экеу-экеу болуп да тартыгъыз. Бал­
таны сабы сынса - чыкъгъаннга санаргъа
боллукъту, - деп, Бекки болушун айтты.
Борча бла Огун бирге чыгъып, бирден
тартып кёрдюле. Байтамал балта, бегитилгенлей тургъан болмаса, бир да боюн
салмайды.
- Бекки, халкъны мындан кёп къыйнама да, балтаны оноуун эт. Аны чыгъараллыкъ адам бери келмегенди, - деп, Огун
жыйылгъанланы бир кесек дыгъылларына
къаты лды.
Бекки тынгнгылады, сёлешхен, къымылдагъан да кёрюнмейди. Эки батыр
жолукъкъандача, киши сёз айтыргъа,
ш ош лукъну бузаргъа базынмайды. Ол
заманда:
- Мен энтта да бир кёрейим. Ким би­
леди, Тейри да Аллах да болушуп, мен
чыгъарып къойсам а! - деп, Базза арсарсыз
тёммек таба тебреди.
Халын жаратмай:
- Аны уа бош эттинг, Тейри, киши. Эллижыллыгъыбызда бизде аллай къарыу
къайда? - деди, Сюйюншланы Мусос, бир
кюннге Коштан-Таугъа чыгъып къайтхан
киши.
- Тейри, сен болуш, Баззаны аман бетли
этме, къорунг болайым. Аллах, кесинг бир
амал эт, уялтма бу чынтты таулуну, - деп
тиледи Жаболаны Тана да ичинден.
Базза, балтагъа иги кесек заманны
къарап турду. Сора, ичинден неле эсе да
шыбырдап, сол къолун балтаны къатына
жууукъ, онг къолун ортарагъына салып,
дагъыда бир кесек мычыды. Тёгерек шошТУ> сууну акъкъаны да эштилмейди, чыпчыкъла да учмайдыла, кюн тохтагъанды,
аз тёбенгнги ура баш лады.
Ол кезиуде «хоп!» деген таууш эштилди. Балта, кёк темирли ауур балта, Баззаны
къолунда кёрюндю. Халкъкъа жан кирди. Жыйылгъанла, бир бирлерине къарап,
кими жаулугъун, кими уа бёркюн тюзетип
башладыла. Жаулукъла терс къысылгъанча, бёркле жанбаш кийилгенча, кеслери
да тап турмагъанча, алаймы кёрюннген
болур эдиле?
Къатында сюелип тургъан Эрот, Баз­
заны къучакълап:
- Тейри, тамата, къарыуунг а барды!
Къалай къууанч келди халкъгъа! Аллах
болушту, - деп, мылы кёзлерин пелиуанны
терлеген кёлегине сюрттю.
- Ал, атабыз! Сени кёзлеринге бу мынчакъла тап келишириктиле. Былада санау
жюздю. Сен а андан да кёп жаша! - деп,
Бекки хажи дугъум бетли мынчакъланы
Баззагъа берди.
Оюнну бошалгъан сунуп, къарагъанла
чачылыргъа тебрегенде:
- Балтаны «ал уруму, арт уруму» деп
да болады, ангнга да къарайыкъ, бир кесек
сабырланыгъыз, - деди Эрот.
Жашар а халкъны, биягъыча, аузуна
къаратты:
- Аланла! Быллай кюн бизге жылдан
бир ж етеди, эсибизни дуния малындан
айырып, тойгъа, оюннга, оюмгъа да бургъан. Нартла, алан халкъыбызны буруннгу
аталары, акъыллы эдиле. Алай, нартла
окъуна бирлешалмагъан, келишалмагъан
бир заман да болгъанды. Осаллыкъкъа берилип, кёкке айланып: «Тейри, хар нени
да кёп эт, жер сюрдюрмей, будай болдур,
от эттирмей, гыржын бишир, къыйналмай, къарын тойдур», - деп тилегендиле.
Ол заманда Ёрюзмек, Тейрини оноуу бла
элге келип:
- Нартла! Мени ызымдан келигиз! —
дегенди.
Нартла Ёрюзмекни ызындан тебрегиндиле.
Кеслерине да акъыл, этимлик да келгенди, ала дунияда бек къарыулу адамлагъа саналгъандыла. Жыл сайын бир
жыйылып, тутушуп, къарыу сынашхан
нартланы «Ташлы-Тала» деген жерлери
болгъанды. Анда, тутушуп, Шырдан атлы
нартны бир киши да жыгъалмай, кёп заман
озгъандан сора, аны излеп, алайгъа Алауган келгенди да, Шырдан бла тутушханды.
Бир бирлерин жыгъалмай, ала жети кюн
тутушхандан сора, аллай татлы шуёхла
болгъандыла, жолукъмай кюн ёттюрселе,
жашаялмагъандыла.
- Алауган, кел, айланайыкъ, жюрюйюк да, кесибизден къарыулу бар эсе, аны
табып, бетине бир къарайыкъ, - дегенди
Шырдан.
- Болсун алай! Мен сюйген да олду, деп, Алауган да ыразы болгъанды.
Экиси да, жюрюй-айлана кетип, бир
уллу ташны къатында жукълап тургъан
биреуге тюбегендиле да, аны уянырын
сакълап:
- Сен кимсе, не адамса, не айланаса? деп соргъандыла.
279
Ол адам, сёлешхинчи, бозадан ичиргенди да:
- Мен атаммы кёрмегенме, атын да, бю­
гюн, жыйырма бла беш жылым толгъанда,
билгенме. Аны табар умут этип чыкъкъанма. Атым а Къарашауайды, - дегенди.
- Атангнгы аты уа къалайды?
- Алауган. Аны мангнга анам, Ж улдузхан,айтханды.
- Тейри арада болсун, аны тапхан
къыйын тюйюлдю! Алай сен да мени бир
тилегимми толтурсанг эди, - дегенди Шырдан.
- Къолумдан келсе, сен тилегенни мен
этерме. Айт! - дегенди ол да.
- Айып этме, сен жашса. Жаш болсанг
да, къарыулу, кючлю кёрюнесе. Мени бла
бир тутушсанг эди, - деп, муратын билдиргенди Шырдан.
- Да мен сенден эки кереге жаш ма,
жыгъып къойсам, бетинге не айтып къарарма да?! - дегенди Къарашауай, аны
ойнап айтхан сунуп.
Кюлген да этип, бозадан бир ичип:
- Тейри, кесинг кёресе, менде терслик
жокъту. Айыптан чыгъар мени, - деп, ёрге
тургъанды да, Къарашауайны билек кючюн, аны саныны къатылыгъын Шырдан
сезгенди.
Бир-эки тёгерек айланнгандан сора,
Къарашауай Шырданны, кётюрюп, жансюекге салгъанлай:
- Тохта, жаш! Алай жарамаз! - деп,
Алауган тутушну тохтатханды. - «Алау­
ган» деген менме! - деп, кюнню кёзюнден
уялса да, тартып алып, жашын къучакълагъанды. - Сангнгауа, Шырдан, Элияны
бутагъы атылмасын, экибизни да айыпха
къалдыра эдинг! Биле тургъанлай, алай
ойнаргъа жараймыды? - деп, жангнгыдан
олтуруп, хапар айтышхандыла.
- Мен а, - дуния башында бек къарыу­
лу, акъыллы бир нарт барды, деп эшткенме
да, ангнга жолугъургъа кюреширикме, дегенди Къарашауай.
Атасын тапханына уллу къууанч этип,
аны бла бирге таш юсюнде тепсегенди. Ол
таш Гымыхладады, атына да Алауганны
ташы дегендиле.
Аланы тауушлары, къаяланы уятып,
къатланып-къатланып эштилгенди. Ма
алай, жигит лик бла ариулукъ, адамлыкъ
бла халаллыкъ, бирге жашагъандыла.
Бюгюн, былайда мен, жигитлени, ариуланы, дуния харакетке алданмай жашагъан
адамланы кёрюп, къууанама, - деп бошады
сёзюн Жашар.
- Аламатты бу дуния! Бир бирни,
барып-келип, саулугъун-эсенлигин сурайбыз, ашыбызны, сууубузну къызгъанмай,
къонакъ этип ашырабыз. Тамашады бу ду­
ния! Танылмагъан жашыбызгъа, ахыбыз
кетип ёстюрген къызыбызны берип къоябыз. Ары дери, бир бирни билмей тургъан
адамла, жууукъ болуп къалабыз. Шукур
Уллу Тейриге! Келигиз, энди Бекки хажиге
тынгнгылайыкъ, ол айтханны ангнгылап,
башыбызгъа салайыкъ.
- Къатыгъызда олтургъан атаммы
ыразы этейим деп, Арабстаннга бардым.
Къыйыры-учу эсленмеген къургъакъ аулахта, жангнгыз кесинглей къалсанг, не
боллугъунгнгу билмейсе. Ол къургъакъ
аулакъны къыздыргъан кюн юсюнге тю­
шюп келген сунаса. «Бу палахха мен нек
къалдым? » - деп да оюмлайса. Кесингнги
бир Аллахха аманат этип, санларынгнгы
къаттырып, барыргъа кюрешесе. Арып
тохтасанг да, Аллахха берген сёзюнг, юйде
сакълап тургъан атанг бла ананг эсинге
тюшселе, туруп, барып башлайса. Юч
кере башкеслеге жолукъкъанма. Барын
айтыргъа сау кюн жетмез, алай бирин а
айта кетейим. Тюркню жеринден чыгъып,
алты кюн баргъандан сора, тёртеуленни
ызларындан жеттим. Саламлашып, кимни
не мурат бла айланнганын билип бошагъандан сора, тёртеуден бири:
- Бизге акъчангдан юлюш эт! - деп тиледи.
- Акъча кесиме да керекти. Мында
алты ай туруп, мен дагъыда ызыма къайтыргъа керекме, - дедим.
Къарадым да, аланы акъча ючюн артыкъ дыккы болмагъанларын ангнгыладым. Жолда-къолда жолукъкъанларындан
харакет, ырысхы сыйырып тургъан л агъа
ушаттым.
Бир кесек жол баргъандан сора:
- Сен Аллахны сыйлы юйюне бараса,
анда хар не да хазырды, биз тилегенде,
хатер этмейсе, - деп аз тырманыракъ да
эттиле.
Аман акъылларын ангнгылап, аладан
айырылыргъа амал излеп, жолну бир ж а­
нында, уллу тёбени къатында олтурургъа
бурулдум. Ала да мени ызымдан келдиле.
- Онгча-солча Ёрюзмек,
Биз да аныча кёрюрмек?
Ёрюзмекни кёрмесек,
Излей-излей, ёлюрмек?
- деп, Алауган жырлагъанды, Шырдан бла
Къарашауай эжиу эткендиле.
280
«Энди уа не хадагъа этейим, алгъа тюйюшню башлайма да, терс болуп къаллыкъма. Хо, келсинле, Аллах буюргъанны кёрюрме», - деп, бир къолум бир къолумму
тыя, къамаммы да къолум бла тюзете,
олтуруп, бир жанлы тыяндым. Алкъын
кюн батмагъанды да, иссиден а ёлеме. Ала
да къатымдадыла. Адам ол халда тёзюп
тураллыкъ тюйюлдю. Тилимми тишлерим бла къысып: «Не болса да, бир кёрейим», - деп, къапчыгъыммы ортагъа салып,
«къонакъланы» «сыйлардан» алгъа, уруп
баш энишге тёнгнгереттим. Аладан эки­
си, бычакъларын чыгъарып, эки жанымдан алдыла. Ишни аманнга къалгъанына
ачыуум келип, ёрге турургъа умут этсем унамадыла. Къамаммы чыгъарыргъа заманым жокъ, экисин бирден уруп аудурургъа къарыуум жетеригине да базынмайма.
Къолум-аягъым саулай, окъургъа деп элткен затыммы алагъа берип ашырсам, кеси
кесимден кёлюм чыгъып, жашаяллыкъ
тюйюлме. Экисин да эки къолум бла бирге
уруп, баш энишхе тёнгнгереттим. Ол за­
манда, къамаммы суууруп алып, ушкогун
жерлерге къармашханны юсюне секирип,
къолундан сауутун тартып алдым. Бир ургъанлай, аны да аудурдум. Къаты ургъан
болур эдим, сынсып, жатханлай къалды.
Алгъа секирген экисини да бычакъларын
сыйырып, биришер-экишер да къагъып,
арлакъта титирей тургъан тёртюнчюсюне
бурулуп: «Сен а нек тураса! Кел бери!» деп, юсюне айлансам - башында бёркюн
алып, узун чачын энишхе жиберди.
- Была мени урлап, алып къачхандыла.
Бир ауукъ замандан атама билдирип, уллу
тёлеу алыргъа муратлары барды. Сени къолунгдан келликти, Аллахынг бла тилейме,
мени биргенгнге элт да, атаммы къолуна
жолукътур, - деп, тилеп тохтады.
- Ахш ы. Сени мен атанга элтейим.
Быланы уа не этейик? Оюмла, сен къалай
тийишли кёре эсенг да, алай болсун. Быллай аман адам л аны сау къойсакъ, Аллах
бизге ж ол бермез, - деп, сёзню къысха
салдым.
- «Аллах арадады, бу кюнден баш л ап
«аманлыкъ ишлерин къоябыз» деселе, жиберип, бармагъа къой. Сенден къутулсала
да, ала Аллахтан къутулмазла. Аллахны
алдагъанны жашар кюню къысха болмай
къалмаз, - деп, араблы къыз алай оноу
этти.
Уручуланы да къаргъандырып:
- Хайда, жолугъузгъа барыгъыз. Быллай иш бла къолума экинчи кере тюшсе-
гиз - сау къоймам! - деп, къаты сёлешсем,
къатымдан кетерге унамадыла.
- Да сора неди умутугъуз? - деп, дагъыдасордум.
- Бизни да биргенгнге барма къой. Атма
бизни былайда, къыстагъан да этме. Биз
сени ангнгыладыкъ. Бюгюнден ары бизден
адамгъа хата болмаз. Сени ахшылыгъынгнгы у а унутмабыз, - дедиле.
Аланы да биргеме алып, Меккагъа келдик.
Тюйюшхен жерибизден Меккагъа дери
он кюн бла он кече келдик. Ол уручуладан
бир хата кёрмедим. Мени къатымда араблы
къызны чачындан бир тюгюн тюшюрселе,
аланы уруп ёлтюрюрге къолумдан келлик
эди.
«Нёгерлерим» менден айырылатуруп,
Баззаны къолундагъы мынчакъланы мангнга бердиле. Алмазгъа да болдум. Алай
ала, къаты болуп: «Быллай бир затыбызны
алмасанг, дерт эткен сунуп, жюрегибиз
къыйналып турлукъту. Мынчакъла у а
сени кёп ауруудан, хатадан сакъларла», деп, алдырмай къоймадыла.
Базза, аланы сангнга сюйюп бергенме,
Аллах сюйгенледен бол!
- Бекки, аурууунг тас, энди айта да
келгенсе. Ол араблыла не тукъум халкътыла? - деп, Базза сейирсинип сорду.
- Къарыусузду халкъны ж аш ауу,
къыйматсыз. Бардыла байла, бийле. Ал­
лах, байхамбар да алагъа онг бергенчады.
Бардыла жарлыла, кёпдюле ала, бек кёп,
къумурчхалача. Халкъны эки къаууму
да бир Аллахха ийнаннганлыкъкъа, бир
умметтен болгъанлыкъкъа, бирге ушагъан
жерлери азды. Сёз ючюн, бай адам, салкъында олтуруп, кесин чибинледен къоруй
тургъан заманда, аны къуллары уа, таш
ууатып, хуна ишлейдиле, неда аны жангнгыз сабийини кирин ж уууп, эркелетип
жукълатадыла, азыгъын аллына келтирип
бередиле. Араблыла дунияны алай къуралгъанына ыразы болгъанча, халлары
алайды. А ллахха сёзюм ауур бармасын
ансы, мен аллай болумну кесим тюзге санамайма. Иги оюмлап къарасагъыз, аны
сиз да билаллыкъсыз. Жерни, сууну, хауаны, мирзеуню, этни, сютню да Аллах кеси
адамла ючюн жаратхан эсе, биреуге кёп,
башхасына аз нек жетеди? Биреу семизден
баралмайды, биреу а арыхтан атлаялмайды. Ол тюзмюдю? Аллахутагъаланы айтханы былайды: къарыуу-кючю болгъан,
ариу атадан бла ангнга ушаш анадан туу­
гъан инсан, байыкъса, ол байлыгъындан
азыракъ мюлкю болгъаннга юлюш этер281
ге борчлуду. Мен аны ангнгылагъанма.
Алай, арабдагъы бай адамла уа, кеслерин
башхаладан артыкъ сунуп, къарыусузгъа
къайгъырмайдыла. Аллай фасыкъла бизни
таулуланы араларында да бардыла. Аллах
берген ырысхыларындан юлюш чыгъармагъан аз налатлыкъ жашамайды!
Уллу Аллахтан уялыргъа, андан къоркъургъа, аны сыйларгъа, ангнга намыс
этерге хар адамгъа борчту.
Хапарыны былайына жеткенде, Бекки
назму бла айтты:
билдиреди. Тур да, чапханлай аны ызын­
дан бар. Хапарны келсенг айтырса! - деп,
эгечи Юзгюню ашыкътырды.
Хаппук чыпчыкъ учхан жанына Юзгю
чапханды да, хуна тешиктен башын къаратып, чыпчыкъны балачыкъларындан бирин тутуп башлагъан жылянны бойнундан
тартып, суууруп алгъанды да, бычагъы бла
къарнын жырып, юч балачыгъын саулай,
экисин а ёлген л ей чыгъаргъанды. Ёлген
жылянны бир жанына сызып, балачыкъланы тешикке салып, арлахта ташха олтургъанды да, анасы эсине тюшюп, Юзгю
алайда кёп жылагъанды.
Болсада, тешикке кирип, юч балачыгъ­
ын жылы баууруна къысып жатхан чыпчыкъкъа къарап, бираз эс тапханды. «Къа­
рыусузгъа келген кюн хар къайда да былай
боллухту», - деп, туруп, эгечи болгъан
жерге келсе, Суузанны алайда кёрмеди.
Къызны атын айтып бир-эки да къычырды,
алай ангнга киши ж ууап къайтармады.
Экинчи-ючюнчю да къычырды - таууш
чыкъмады. «Энди у а не хадагъа этейим,
къайсы обагъа кетейим?» - деп, сагъышланып тургъанлай, тёбентин келгенни аллына чыгъып саламлашхандан сора:
- Къайры ахшы жолгъаса, алан? - деп
соргъанды Юзгю, мудахлыгъын билдирмезге кюрешип.
- Эгечингнги алып, къачып баргъанланы кёргенме да, аны сангнга айтыргъа
келгенме. Аланы ат аякъ тауушларындан
къоркъуп, бугъуп таш артындан къарап
тургъанымлай, сени эгечинг, эслеп, къолу бла билдиргенди, - дегенни айтханды
келген.
- Къайдан эдиле, ненчауландыла кеслери да? Къалай таба кеттиле? - деп соргъанында:
- Кечирек болгъунчу, барма. Аланы
жолда адамлары сакълап турургъа боллукътула, - деп, келген аны тыяргъа, хатадан сакъларгъа кюрешти.
- Угъай, мен, аладан къоркъуп, жангнгыз эгечимми ызындан бармай къалаллыкъ тюйюлме. Он, жюз болсала да, мени
энди киши тыялмаз. Сен а, ахшы улан,
сау бол! Эгечим хатагъа жолукъкъанын
мангнга билдирдинг. Не болса да, аны мен
табаргъа керекме, - деп, сауутун-сабасын
да алып, чабып кетти.
Юзгю алай къаты чабады, алай терк
жюрюйдю, аны терклигин бёрю бла тенглештирирге, учхан окъ бла салыштырыргъа боллухту. Юзгюню тау тыймагъанды,
ол къутургъан суудан тюкке кермей ёткенди, экеу кётюралмагъан ташны инбашына
Ачлыкъ келир, атанг сабан сюрмесе,
Ыстауатта къолан парий юрмесе,
Арба толу мирзеу юйге кирмесее,
Къара булут къалын жауун сепмесе.
Ыразыбыз, Тейри, берген кюнюнге,
Мулдах сюрген уллу сабан тюзюнге,
Балчыкъ къатыш келген толу кюзюнге,
Кёк тюбюнде къонакъ эткин юйюнге.
Аллахха биз тергеу этип къарайыкъ,
Дуниялыхта хакъ ишине жарайыкъ.
Ачыусунуп биз Аллахха бармайыкъ,
Ёлген кюнде тарыкъмайын къалайыкъ.
Тогъуз жерден тогъуз адам келдиле,
Бир Аллахха махтау, ыспас бердиле.
Аллах бизни махтау ючюн кёрмейди,
Ариулукъкъа жойкъуллана билмейди.
Ой, туругъуз, туругъуз, атланайыкъ,
Женнетинден толу юлюш алайыкъ.
Аллах ючюн сагъыш эте билейик,
Дуниягъа ырахатлыкъ тилейик.
Бир Аллахха сёзюм ауур бармасын,
Аны иши унутулуп къалмасын.
Ол кесиди дунияланы башчысы,
Къаяланы, хуналаны ташчысы,
- Ызы бла, Жашаргъа бурулуп: - Атам,
кюн да тюшюп барады, сен Суузан бла Юзгюню хапарын айт да, эштмеге къой. Кече
был айда къаллыкъбыз, Оллахий, —деди
Бекки.
Адамла, къымылдап, жукълап уяннганча, тёгерекке-башха къарадыла. Жашарны туруп, хапарлап башлагъанына
жангнгырдыла.
- Балаларым, жанларым, бу жерледе
Суузан бла Юзгю деген эгеч бла къарындаш,
атадан, анадан да ёксюз къалып, айланажюрюй болгъандыла. Ашлары, суулары
да тауусулуп, дуниядан да тюнгнгюлюп,
олтуруп тургъанлай, хаппук чыпчыкъ
учуп келип: «Цип-цип, цип-цип!» - деп,
эриулю таууш эткенди.
- Юзгю, чыпчыкъны не айтханын ангнгыладынгмы? - дегенди Суузан.
- Угъай, не айтады?
- Былайдан узакъ болмай, аны уясы
барды да, анда бир хатаны бола тургъанын
282
салып, тюртюп жиберсе, эмилик тыйгъан
аркъанны узунлугъу тенгли бир жерге жеттиргенди.
Жыяулай къууа кеткенди да, КъараСуу бойнунда Суузанны алып къачханланы
къууанч этерге олтуруп тургъанлай жеткенди. Олтургъанла, жангнгыз адамны
кёргенлеринде, ёрге да турмай, ким бол­
гъанын да сормай, сансыз этип, къарап
тургъанлай, тюз орталарына сабасын атып,
жана тургъан отну чачханды. Жетеулен,
жети тюрлю кийимли, жети къарындаш,
бычакъларын сууурушуп, Юзгюню юсюне
чапханда, айтханды:
- Сиз, акъылсыз хайыуанла, сылхырдан туугъанла, ёрге туруп салам да
бермегенлей, мени ким болгъаныммы да