Асмаран - 12

- Оллахий, тюз атагъандыла. Къарыуунг, кючюнг да болгъан адамса. Бютюнда
жыйырма бла бешжыллыкъ заманынгда уа
къаллай болур эдинг! Ийманынг хакъына,
жаш заманынгдан бир кесек хапарла, - деп
тиледи базыкъбоюн жаш.
- Тохта, къоруучуларыбызны хапарларын бошайым да, андан сора айтырма, деп, Элияс тюш намазгъа къуралды.
Жашланы къатында ол махтаулу, этимли, билимли кёрюндю. Ёмюрде да намаз
бла ёсхенча, Ш амилни намазларындан
юлюшлю болгъанча, жашлагъа Элияс алай
кёрюндю.
- Аймыш - сабанланы, юй хайыуанланы
къоруучусу, жолда бизни сакълагъанлай,
онгнгубуздан болгъанлай турады. Бусур­
ман дин келгенли уа, Аймышны аты унутулуп окъуна барады. Тейрини уа, эшткен
болурсуз. Аллахха дери атлары айтылгъан
къоруучуланы деменнгилисиди. Кёкню,
жулдузланы да, къарыулуну, къарыусузну
да айландыргъан, берекетке, болумгъа да
оноу эткен олду. «Тейри урсун сени», «Тей­
ри сакъласын барыбызны да», «Тейриге
ышанабыз», «Тейрикъурасынсени», «Тей­
рини айтханы бузулмаз» дегенча сёзледен
къоркъкъандыла, ышанып, къарыусузгъа
болушлукъ да берип тургъандыла. «Тейрибизни кёз тамгъасы!» - деселе, таулула
ахшылыкътан юлюш алыргъа хазырланып
къаладыла. Ойто у а жырны, жомакъны
да аузубузгъа салады, адамны ниетин бузмай сакълайды. Аны атын ташла, таула
сакълап, къатлап-къатлап, адамлагъа
эшттирип турадыла. «Беш таудан да ётюп
келген Ойтомуса? » - деп, къууанып, халкъ
аллына чыкъкъанда: «Мени кёлюм сиз­
ге ачыкъ тюйюлдю», - деп, Ойто къаяны
ичине кирип кеткенди. Дунияда харам­
лыкъ ючюн айтханды алай. Эуел - ма буду
адамны бузуп, атагъа, анагъа жумушакъ
къараргъа къоймай тургъан. Терс акъылны, жюрек аурууну, кеси кибикни кёрюп
болмауну, жарашыусузлукъну туудуруп
тургъанны аты Эуелди. Эуел бюгюн да
адамланы терс айландырып, тюзелирге
къоймай, жашатады. Къыралланы ара­
ларында уруш л аны къозгъап, мингле бла
адамланы къырдырып тургъан Эуелди.
Алай, адамла, Тейрини айтханын этип,
огъурсузлукъну, бир бирни кёрюп болмаулукъну, акъылдан кетерирге итинип
турсала, жаратыла келген тёлю акъыллы болур. «Адам улу, Эуелге хорлатмай,
Тейри кёргюзтген ыз бла барыр», - деп,
нартланы заманындан бери да айтыу алайды. Сабийни ёсерин, ташха аягъын уруп
ачымазын, хунадан жыгъылмазын, сууда
батып ёлмезин тилеп тургъан къоруучуну
аты Суу-Анасыды. «Суу-Анасын къайгъы
эттирмесин, къачханда жиннге жеттирмесин», - деп, аналары сабийлерине тилек эткендиле. «Суу Анасы бал берсин,
82
баламмы ариу кёрсюн», - деп да анала
айтхандыла. Жашланы, къыз л аны да иш
кёллюлюкке тартындыргъан, алагъа затны багъалай билирге юйреткен, хайырын
хатадан айыртлатхан, желден, жауундан
да сакълап тургъан къоруучуну аты ЖелАнасыды. «Къорунг болайым, къызыммы
хомух этме, жашым хуна ишлеучю, темир
тюйюучю болсун», - деп, анала айтханды­
ла. «Жел Анасы, жашынг къызыбызны
юзмелтин алып къачханды да, аны берирингнги тилей келебиз», - деген Ийнайгъа,
«Къаратон къатынланы чырагъы», - де­
гендиле. Малкъар ауузундагъы эрттегили
элледен бири Шауурдатта жашагъанла:
«Раубазы мени жанымдан турсун, Аллахынг а кесингнги болсун», - деп, бусурман
диннге къайтыргъа унамай тургъандыла.
«Байрым-ташха» барып, чегемлиле къурманлыкълаэткендиле, юйлерине, эрлерине, сабийлерине саулукъ, узакъ ёмюр тилегендиле. «Байрым ташны къалау-къалау
тешик л ери, кенг ачылсынла аны алгъыш
эшиклери», - деген сёзле шёндюге дери
унутулмай турадыла. «Кёк-таш» - ариу,
уллу, сыйдам кёк таш, Бёзюланы ийнаннгылы, ышаннгылы, тилеклерин къабыл
кёрюп, ж аш ау онгнгун берген зат л ары
болгъанды. «Кёк ташыбыз сау турсун,
учузлукъ ангнга тыянмасын, адамыбыз
жолда жыламасын», - деген Бёзюлары саусаламаттыла. Голлуну, Ойтону, Эуелни,
Жел Анасыны, Кёк ташны эм Суу Анасыны
унутулгъан хапарларын билгенлеге соруп,
жазгъаныма къууанама.
- Тейри адамы, сен ил мулу адамса! Ха­
пар ланы, жырланы, таурухланы жазып,
унутулмазча этип къойгъанынгнгы уа
ахшы эткенсе. Динингнги, тилингнги да,
къарыуунгнгу, кючюнгнгю да халкъны
сейирине буралгъан, сен бек сейирлик
адамса! - деп, Солтан Элиясны аузуна къа­
рап тохтады.
Элиясны энди айтырыкъ хапарына тынгнгыларгъа хазыр лыгъы эди ол аны.
- Энди, айттырмай къоярыкъ тюйюлсюз. Эй, Аллах, шукур болсун кесинге! Биз
кёрмеген да не къалды?
Жашла сёз къошмай тынгнгылайдыла,
Элияс, аз кесек заманны тохтап къалды
да, тап олтуруп, сёзюн башлады. Хапар
узунуракъ болургъа ушады.
- Къыргъызстанны Ош областыны
Къызыл-Къая шахарында кёмюр къазыучу
эдим. (Ай, таланнган, «углекоп», «шахтер»
деген сёзле бизни тилде «кёмюр къазыучу»
болуп къала кёреме!). Бир кюн, культура
сарайны аллында кёмюр къазыучула ин6*
баш таш ата эдиле. Ал айда уа Асхат деген
чеченли жашны озгъан болмады (КъызылКъаяда башчылыкъны ала тута эдиле). Ол
кюннге дери да ата туруучу эдим. Алай,
таш атыуну магъанасын ол ингнгирде ангнгыладым. «Берчигиз къолума», - дед им
да, кесибизни жашланы бирине сёлештим. «Асхатны озуп иш къоярса», - деп
къоркъаракъ да этип, жугъур ауур ташны
мангнга узатты ол. Арсарсыз ташны аттым да, Асхатны белгисине жеттирдим.
Олсагъат, жыйылгъанла экиге бёлюндюле:
чеченлиле - бир жанына, таулула - бирси жанына. Оруслула, къыргъызлыла,
юзбеклиле уа артхаракъ туруп, эришиу
неге айланырына къарайдыла. Жыйырмабешжыллыкъ заманыммы ол кюн эсиме тюшюрдюм. Бизникиле, мени артха
тартып: «Атханынг болгъанды, былайдан кетейик», - дедиле. «Угъай, Тейри!
Энтта да атарыкъма! Таш атханлыкъгъа
уа, несине къоркъама? Кёремисиз Асхат­
ны атаргъа хазырланнганын»! - деп, тыш
кёлегимми тешип, арлакъкъа аттым да,
чеченли жашны не этерине къарадым.
Анасы бергенни тёккен, келишли, бёкем
жаш эди! Тап жарашып, къызынып атты
да, алгъын белгисини къатына жеттирди.
Адыранладан кеси уа! Кезиу мангнга жеткенде, кёлюм бир тюрлю этти. Болсада,
къалтырагъаныммы тохтатып, кесимми
жыйыштырып, ташны тюртюп жибердим
да, Асхатны белгисинден да арлакъкъа,
бир атлам узакъкъа жеттирдим. «Аперим!
Жаша, Элияс!» - деп, бизни жашла къууандыла. Кёлюммю салып, хазырланып атсам, андан да озарыгъыммы билеме. Мени
озгъаныммы кёргенден сора, Асхат эм аны
нёгерлери алайдан кеттиле. «Оллахий,
алагъа ачыу тийгенди», - деди бизникиледен бири. Балл ил аны Масхут болур эди
дейме, биреу: «Кёрюрсюз, ала бир тюйюш
къозгъамасала», - деди. «Къозгъасынла!
Аладан къоркъурукъ кимди? Сора, таш
атаргъадамы къоркъа турайыкъ?!» - дедим да, кёлегимми да кийип, кетип бар­
сам, оруслула, къыргъызлыла, юзбеклиле
да узакъта бара эдиле. Чеченлилени бла
бизни ортабыз аманнга кеткен сундула.
Башийладан бири: «Оллахий, мен да Элияс
жанлыма. Таш атып оздургъан а тюйюшюргеми керекти да!» - деп, мени жанлы
болду. Айтып къояйым: ол кюнден сора
чеченлиле бла таулуланы араларында шуёхлукъ биле-биле тюзелди. «Тюйюшюрле, бычакъ ойнатырла, аллай эришиу неге
керек эди? » - дегенле унутула баргъаны
сайын, мен къол таш атаргъа бютюнда
83
тартына бардым. Ол жыл кюз артында
Вениамин Найданов деп биреу: «Штанга
кётюрюп кёрчю», - деп, мангнга ариу ай­
тып, кесини клубуна (бир тар юйчюкке)
чакъырды. Менден иги да алашаракъ,
женгнгилирек, алай беш-алты жылгъа уа
тамата, Вениамин штангагъа токъсан беш
килограмны жараштырып, тап хазырланып, тартып, кёкюрегине алды да, «шып»
деп, ёрге тюртюп, тюзелип къалды. Андан
сора, тауушсуз, жерге салды да, арлакъ­
къа туруп, мени кёзлериме къарады. Ол
мангнга алай къарыулу, алай акъыллы,
алай этимли кёрюндю, аны къатында ке­
симми сабийчикке санап къойду м. «Мен
эткенлей, штанганы кётюрюп кёрчю», деди да, элли килограмны жараштырып,
кётюрмеге къойду. «Тейри, оч укън ууа
кёкке учурурма», - деп, кёлюме алай ке­
лип, штанганы сабына жарашып, тартып
алама десем - къолларымдан ычхынып ке­
тип, штанга, тобукъларыммы да ачытып,
темир таууш этип, жерге тюштю. Къаным
къыза да, жангнгыдан кётюрюрге кюреше,
эталгъаным да болмагъанлай, ол кюн арып,
юйге къайттым. Кече билек шаугютлерим
ауруп, бутларым зууулдап, тангнга аманны
кебинден чыкътым. Эки кюнден бир бара,
Вениамин айтханча эте, ючюнчю айны
ахырына токъсан килограммны тюртюп
кётюре, жетмиш килограммны уа тартып
алабашладым. «Бир жыл чакълы заманны
жюрюсенг, менден да озуп, къарыуунга иги
кесек къошулур», - дегенине ийнанырыгъым келмей, жюрюй туруп, кюз артында
Къызыл-Къаяда штангадан эришиуге къатыштым. Анда мени озгъан болмады. Сексен беш килограмм ауурлугъум болуп, жюз
жыйырма килограммны тюртюп, жюзню
уа тартып кётюрдюм. Къарыуума, эсиме
да къошула баргъанын сезип, чексиз бек
къууаннганыммы билдирмей, ташны да
ата, тутушургъа бара турдум. Таш атып,
алгъыннгы белгимден эки атлам оздум,
штанганы уа бютюнда иги кётюре, тюрлю
амалланы хайырлана башладым. Вениа­
мин врач эди да, мени саулугъума къарап,
санларыммы сылап, башха тюрлю юйретип
башлады. Ол адамны кёрмей, эки кюн къалсам, излеп, жюрегим ангнга тартынып:
«Бу адамгъа жолукъкъаным ючюн, А л­
лах, сангнга шукур болсун!» - деп, аны мен
жаным кибик кёре башладым. Орус тилни
иги билмей эдим да, аны айтханларын толу
ангнгыламагъаныма жарсып, ол берген
китапланы окъуп башладым. Мен энди,
окъугъан да эте, штанганы да кётюре, таш
да ата, кюнден-кюннге къоша башладым.
Жыйырма алтыжыллыкъ заманымда
ж ю з элли килограммны тюртюп, ж ю з
жыйырманы тартып, жюзню уа сыгъынып
кётюре башладым. Асыры къууаннгандан, ол жыл Вениаминни мангнга аракъы
ичиргенин шёндю даунутмайма. «Бу затха
сен берилме, тютюнню да иче турма», деп, къара чачыммы тыяргъа салыучу
тиширыу тарагъыммы алып, сындырып
атты. Бармагъымдагъы ж ез жюзюгюммю да алып, къайры эсе да сызды. «Сен
энди спортха берилгенсе, къызылкъаячыла сени таный башлагъандыла. Сени
шылтахынга, штангагъа жюрюгенлени
саны жыйырмадан артыкъты. Сыйынг,
намысынг да ёсюп башлагъанды. Ташада
сангнга сукъланнган этедиле. Кесингнги
тап жюрюте тур», - деп, акъыл юйретти.
Аны айтханларын, ол замандан эсе, шёндю
ахшы ангнгылайма. Сиз да алай боллукъсуз. Мени бюгюн айтханларыммы жыйыр­
ма жылдан сора толуракъ ангнгыларгъа
болурсуз.
- Айтып тур. Аллах ючюн, тыйып къойма. Сени Вениаминингнги мен да сюе башлагъанма, - деп, Солтан тилегенде, эки
жаш гыбыт бла бозаны, хычынланы, къозу
этни да алып келдиле. Ала бла бирге бешеулен, беш жигит келип, мени бла саламлашып олтурдула. Баян, ала нек келгенлерин
биле болур эдиле.
—Элияс, Аллахны сюйген къулу, бир
алгъыш этчи. Сени айтхан сёзюнг къабыл
болуп къалса уа! - деп, Солтан тилегенден
сора, боза аякъны къолума алып:
- Чоппа-Къаяны башына къоннган туман
Минг жылланы къатлап турсун.
Къарачайны акъыллы, батыр жашы
Ата-анадан оюм, тёре сорсун.
Чалгъычыла келирле таудан,
Бирер жюк бичен кётюрюп.
Аланы хар бири жашасын ёмюр,
Алтышар жашны ёстюрюп.
Ёсхен жашла уа саулукълу болуп,
Ат ойнатсынла талада.
Чагъыдыйгъа къонаргъа юйреннген
Туудукълу болсунла анала.
Къарачайда ёсхен зынтхы,
Боза болуп къуюлсун!
Ойнай-кюле тургъан къызны
Атасы кире сууурсун!
Ариу аяхта жезик бозады,
Аталаны эринлеринде ойнаучу,
Алтынлы Къарачайда туугъанды,
Оймакъ, жюзюк байлаучу.
84
акъыл, эс да керектиле. Алайда сен тюз
эткен эдинг. Сени шуёхларынг, нёгерлеринг болгъанларын кёрдюле. Арттан боллукъну уа кёре барырса», - деп, акъыл юйретти. Керохланы алыргъа уа, арттаракъ,
жалынып, тилеп келген эдиле да, Асхат
къайтаргъан эди. Мен а, андан сора, ташны
да ата, штанганы да кётюре, тутушхан да
эте туруп, жыйырма жетижыллыкъ заманымда Фрунзе шахаргъа таш атаргъа
чакъырылдым. «Фрунзени уллу стадионунда бюгюн «Къыргъызчакюреш» болады. Ары белгили пелиуанла келгендиле.
Къыргъызлыладан, къазакъладан, юзбекледен сора да, башха миллетлени кюрешчилерин да чакъырабыз», - деген жазыуу
бла къызыл къумач орамны кёнделенине
тартылып, жел эте тургъанына сейирсинип: «кюреш» деген сёз бла КъарачайМалкъарны «тутуш уу», «жыгъышыу»
деген сёзлери бирге келишхенлери эм ол
сёзню магъанасы таулулада да жюрюгени
кёлюме хычыуун кёрюнюп, кетеригим да
келмегенлей тургъаныммы кёрюп, Вениа­
мин чыгъып келди. Аны кёргенде, Малкъарны кёргенча, тамата къарындашыма
жолукъкъанча болуп, къаты къучакъладым.Сора: «Нек келгенсебери?» - деп сордум. «Некми? - деди. - Сени кесингнги
жангнгызлай Фрунзеде къалдырып, мен
а анда къалай турлукъ эдим? » - деп, сыртыма тийди. Ол сёзлени айтмай къойсам
да боллукъ эди. Аны ачыкъ жюрегин, не
жаны бла да болушургъа кюрешхенин, бек
биле эдим. «Штанга кётюрюрге сюе эсенг,
Ош областны къауумуна къоштурайым»,
- деди Вениамин. «Да инбаш ташны да
атаргъа, штанганы да кётюрюрге уа къоярламы? » - дедим. Кесим а тутушургъа да
сюе эдим. «Базыныр эсенг, жаздырайым.
Озмасанг да, кесингнги сынарса. Ол да игиди. Жашай баргъан заманда, аз затлагъа
жолукъмазса», - деп, кёзлериме къарады.
Аны ол къарамын шёндю сизни къатыгъыздадаунуталмайма. «Жаздыр. Жыгъылсакъ, жер кётюрюр. Кётюралмай къалсам
а, темирле ёпкелемезле», - деп, къумачдагъы жазыуланы кёргюзтюп, орус тилге
кёчюрдюм. «Да къарайыкъ. Сен ташны
бирси кюн атарыкъса, штангадан эришиу
а арттаракъ боллухту да, жетишириксе.
Алай, сен анда чечен л илени, къарачайлыланы, малкъарлыланы кёрюрге умут эте
болурса да, азыхтан къарынлары энди тоя
башлагъан кавказлыла тутушургъа онг табарламы дейсе? Баргъан а этейик », - деди
ол. Тангны атарына, тутушну башланырына асыры ашыкъкъандан, кече кёзюме
Мен, сыртта олтуруп,
Кёзюгюзге къарап турама.
Къарт-Журт эли бюгюнча
Къууанчлы жашар сунама.
Къолумдагъы боза аякъ,
Аякъ тюйюл - алтынды.
Къарачайгъа мындан ары
Тейри эшиги ачылды,
- дегенден сора, иги да ичип, онг жанына,
жашлагъа узаттым.
Ашау, ичиу да тамам болуп, Элияс киришхенде, тёбентин шош жел келип, чаллыкъны булгъап баш лады.
- 1955 жыл къыш мени Ош шахаргъа
инбаш таш атаргъа эм тутушургъа чакъырдыла. Биргеме Вениамин да келип,
къалай этеримми, не халда жыгъышырыгъыммы юйретип турду. Тутушууда хорлап, инбаш таш атып озгъанымда, Вениа­
мин айтты: «Энди сен Фрунзеге барлыкъса.
Анда мен болалмам. Алай, къоркъмай,
эслеп тутуш», - деп, менден бир кюн алгъаракъ кетип, келиримми сакълап тура
эди. Келсем а - аллай жерге келгеенг! Тауча
къой сойдуруп, чеченли Асхат, тогъуз-он
таулу жашны да чакъырып, ахшы той этти.
Тойдан бошай тургъаныбызлай, спецкомендатураны капитаны эки нёгери бла да,
кирип келип, салам-келям да болмагъанлай, ачы-ачы къычырып башлады. Ангнга,
жорукъкъа бузукълукъ да этмей, сёз къайтаралмай тургъаныбызда: «Элияс, сениуа
жерингнги танытырма! Мангнга соруп,
эркинлик алмай, Ошха нек баргъанса? » деп, бир-эки ауур сёз да айтып, урургъа керилгенлей, къалай жетти эсе да, Вениамин
алайда артындан чыгъып, къолундан тартып, артынажыкъты. Ол кезиуде, комендантны эки нёгери керохларына узалдыла.
Алай, Асхат, экисин да бирден уруп, жер­
ге жыкъты да, керохларын да сыйырып,
кесини хуржунларына сукъту. «Энди уа,
думп болугъуз! Элиясны тутаргъа уа кюрешмегиз. Тутмакъкъа кесигиз тюшериксиз. Бу керохла сизни терс жаныгъыздан
турлухтула», - деп, татытырча, эки-юч да
къагъып, Асхат аланы эшикке къыстады.
«Ахшы эткенсе. Быладан арталда къоркъа турмагъыз. Тиерден болсагъыз, таша
жер лед е къол жеттире туругъуз. Жашау
былай а бармаз», - деди Вениамин. Къарауумму, кючюммю да танытып, Оштан
къайтханда да, кесимми къоркъакълыгъымдан уялып: «Мени аманлыгъыммы
кёрдюнгмю?» - деп, Вениаминнге къарадым. «Къарыу, кюч болгъанлыкъкъа,
85
жукъу келмей, ундурукъда ары-бери бурула, тутушханланы тюшюмде кёре кетип,
жукълап къалдым да: «Тур, стадионнга
барыр заман болгъанды», - деп, Вениа­
мин уятханда, столда азыкъланы кёрюп,
къууандым.
ден айта башлагъанлай, женгнгилирек
аууруракъны тюбюне малтап тургъанда:
«Сюйюнбай улу Ахмет-батыр жыкъты! Ай,
рахмет, пелиуан экенсин!» - деп, эген аны
онг къолун ёрге кётюргенде, жыгъылгъан,
уялгъандан ёрге турлугъу да келмей, жата
эди. Къарагъан халкъ бирден къарс уруп:
«Жаша! Кёп жаша!» - деп къычырып, гёжефни тёппесин кёкке жеттирди. «Къалай
махтаулу халкъты къыргъыз! Стадионну кёремисе: кёркемлиди, къууанчлыды.
Къаллай жигитле ёседиле!» - деп, Вениа­
мин ёхтемлене тургъанда, тюйюлгенимми, терсликлери болмагъанлай тутулуп
кеткенлени, тургъан элибизден жюз метр
тышына чыгъаргъа эркинлигибиз болмай
жашагъаныбызны да унуттум. Нек эсе да,
не къарачайлы, не чеченли, не тюрклю,
не къалмукълу чыгъып, тутушурларына
ийнанып эдим. Алай, бир-бири ызларын­
дан тёртюнчю гёжефни къолун кётюрюп:
«Ж юз къыркъ килограмм салмакълы
Бёрюбайны баласы Аслан кючлюдю. Бу
адамны сыртын жерге жаттыраллыкъ жигит табылмаз!» - деп, айтыр-айтмаз, Сюйюмбай улу Ахмат чыгъып, бичимлерине
къолларын салып сакълагъанда: «Ахмат,
Ахмат, биз сангнга ышанабыз!» - деп къычыргъан халкъ ангнга уллу хурмет берди.
«Ахмат батыр бла кюреширге Малкъардан
келген Рамазан Гутаев чыгъады. Шу жигитни ауурлугъу сексен беш килограммды,
ёзюне къыркъ жыл толады. Рамазан, согъушну башланнган кюнюнден ахырына
дери туруп, Фрунзе шахарына къайтып,
къарачай-малкъарланы арасында жашайды. Совет Аскерни офицери, лейтенант Гу­
таев, эки-юч орден бла саугъаланнганды.
Муну къолу, аягъы сынса, неда бир хата
болуп къалса, Ахмат пелиуан жууап берлик тюйюлдю», - деп, жыйылгъанлагъа,
къара халкъгъа билдиргенден сора: «Эли­
яс, мен къоркъама. Къыргъызлы сизникин ёлтюрюп къоймагъы эди», - деп, Ве­
ниамин айтхынчы да, ичим кюе тура эди.
Андан сора уа - бишип къалгъанча, аузумдан тауушум да чыкъмай, тутуш баргъан
жерге аралып къалдым. «Охо, чыкъты эсе,
кеси биле болур. Аны ючюн жаныммы неге
къыйнайма», - деп, кесимми жарсытмазгъа кюрешсем да, жюрегим къаты урады.
Мен алай тарала тургъанда: «Ахмат батыргъа жыйырма беш жыл толгъан! Ёзю жырчыды. Малкъарлы пелиуанны жыкъса,
тапхыттан чыкъмагъанлай жырларыкъты.
Батырны кесинден сора да, беш къарындашы сау-эсен тирчилик бла кечинедиле.
Атасы Сюйюнбай баласыны кючюне Ал-
ккк
Уллу стадион, къолан кийиннген къыргъызлыла, тюрлю-тюрлю ашарыкъла,
айран, боза да кёп, ариулукъну, жигитликни байрамын сакълаптыла. Пелиуанланы юслеринден сёз барады, жазылып
тургъан атларын, ауданларын окъуй келгенде, «Гутаев Рамазан» депокъудум. «Бу
адамны мен таныгъан этеме. Мал къар л ыды бу!» - деп, асыры къууаннгандан, кёз
жашларым бурулуп-бурулуп акътыла. Ол
сёзню къатлап-къатлап окъуйма, арлакъ­
къа кетип: «Кёзюме иш кёрюне болурму?
Къайда бизге аллай насып?» - деп, кеси
кесиме сорама. Болсада, Гуталаны Рамазан
деген адам андан башха бу дунияда болмазлыгъына ийнанып эдим. Вениамин
мангнга къарап къалды. Энтта да манг­
нга бир ж укъусуз кече келип, тюшюмде
жыгъышханланы кёрюп, жыгъышыргъа
чыгъарыма къууана, экибиз да фатарыбызгъа (къонакъ юй) къайттыкъ.
ккк
«Тойну болгъанындан эсе, боладысы
къызыкъ», - деген къыргъыз сёзю эсиме
келип, тамашадан кёзлеримми айыралмай
турама. «Кюреш башланады. Къыргъыз
халыкъыны ёмюрден бери унутулмай кел­
ген сейирлик оюну бюгюн жигитлени, аслы
адамланы бел гили этерихти. Аллай адамла
къыргъыз эллеринде ёседиле, ала ариу аналаны акъ сютлери бла багъылгъандыла», деп, эген алай сёлешхенден сора: «Бизни
Рамазаннга аллай адамланы арасында жер
къайда? Ай биз харипле, аллай кюн таулугъа къайда? » - деген оюм жюрегимми
къысып, тапхытха(кюйюз, пол, тутушхан
жер) къарарыгъым да келмей тургъанлай,
эки деу чыгъып, эки тюрлю жаулукъланы
къысып, жыгъышып башладыла. «Экисини ауурлукълары жюз жыйырма-жюз отузгъа жетеди. Кюрешни жоругъуна кёре, бу
оюнда къоркъакъкъа жер жокъ. Жетмиш
килограмм ауурлугъу болгъан кюрешчи,
салмагъы ж ю з элли килограммгъа тенг
пелиуан бла чыгъып, кесини онгнгун сынаргъа эм саугъаны алыргъа эркинди», деп, кюлюмсюреп, тапхытта халны юсюн­
86
ккк
лахтан тилеп, жыгъарына ышанып тур,
Аллах къабыл этсин! Ма алайда, тюлкюбёрклю Сюйюнбай!» - деп, халкъны аны таба
бурду. Жашыча, базыкъбоюн, келбетли кишини бу исси кюн къыш бёркню кийгенине
башха кюн чурум табар эдим, бюгюн а мени
акъылым-эсим да уллу Ахмат бла инчкебел
Рамазандады. Ындыр малтагъан ёгюзлеча,
экиси д,а тёгерекке айлана, бетлери къызарып, тин териге къалыптыла. Ахмат,
эллилерин къууандыргъанча, сыгъынып,
Рамазанны кесине тартып, къысып алыргъа кюрешхенде, Рамазан, ол тартханнга
бойсунуп, кёкюреги бла тюбюнден кирип,
артха атханда, мен жерге къарадым. Мен
бош къоркъа эдим, экинчи такъыйкъада Рамазан юсюнде, Ахмат тюбюнде кёрюнедиле. Танг кесек заманны эген, тауушун
чыгъаралмай, акъмакъ адамча, эки къолун
да жайып, тура кетти да: «Рамазан жигит
жыкъты! Сенсе пелиуан!» - деп къычыргъанда, Ахмат жатып эди. Къычыргъанла,
къычырмагъанланы араларында азчыкъ,
анда-мында кёрюнселе да, къарачайлыланы, чеченлилени, малкъарлыланы, бир
бёлек къыргъызлыны да ауазларын эштип,
асыры къууаннгандан, къычырып къойдум. Андан тыйылалмай, эки секиргенлей,
къатына жетип, къаты къучакъладым.
«Сен кимсе, кимладанса? Не этесе мында? » - деп, мени таулу болгъаныма ыйнаналмай, андан-мындан туттуруп сорду.
«Саутулума мен. Узун Ахматны жашындан
туугъанма, атым а Элиясты. Инбаш таш
атаргъа Къызыл-Къаядан келгенме», деп, бир бёлек сёзню айтып бошагъынчы,
Ксаналаны Эрмен-Бийни алайда кёрдюм.
Таныучу эдим аны. Ма ол эди керти пелиуаннга ушагъан! Рамазанны къолтугъуна
кирип, гюренден чыгъарып бара: «Адамла! Айтхылыкъ къыргъыз халкъы! Эген
айтыргъа амал тапмагъанлыкъкъа, мен
бир-эки сёз айтайым. Гуталаны Рамазан­
ны Къапказда адам жыкъмагъанды. Аны
къучагъында беш фашист солдат жан алгъандыла. Алайчыгъын билип къалыгъыз.
Алтыгъыз-жетигиз чыкъсагъыз да, Рама­
зан басып, жыгъып барлыкъты. Ол пелиуанды. Эгенни уа, Рамазанны сартындан эки
ариу сёз айталмагъанына ачыу эттим», деди Эрмен-Бий. Къарсны, андан сора, къарагъанланы барысы да урдула. Ахматни
атасы уа: «Кёп жаша, батыр! Пелиуан сен
экенсин! Ма!» - деп, ариу эшилген къызыл
саплы къамичини берди. Къойнундан а
акъчасы бла жаулукъ чулгъамны чыгъа­
рып, Эрмен-Бийге узатты.
Биягъы мени кечем жукъусуз, башым
сагъышлы болуп тургъанда, эртеннге, Ве­
ниамин бла мен тургъан отоугъа ЭрменБий эм Рамазан кирип келдиле да: «Элияс, къарындашым, кёргениме къууандым!
Сиз инбаш ташны бюгюн тюш артында
атарыкъсыз. Ары дери уа Рамазанны
жыгъышханына къарайыкъ. Кёремисе,
анда-мында бир адам кёрюнеди, ансы бизни халкъ алкъын жукълапты. Кёркем
оюннга, жигитле эришиуюне къараргъа
онг тапмайдыла. Заман табарыкъ да болур
эдиле, алай, алкъын къарын къуллукътан
къутулалмай турадыла. Виз а, бир бёлек
адам болабыз да, бирге жыйылып, Рама­
занны кёлюн кётюрейик», - дегенни айтты
Эрмен-Бий. Аны эки билегине бла бойнуна
сукъланып, къарап тур дум, аны сёзюне
жууап къайтаралмай, сюелип къалдым.
ккк
Биягъы стадион, алгъындан да кёп
халкъ, къыргъыз сёзю, Манасны тили
жюрегиме хычыуун тийип, Вениамин бла
бирге айланама.
- Рамазан грек л и атлетлеге ушайды.
Аны мен ёмюрде да унутмам. Къаллай ариу
адамды ол! Анда тепкен жюрек, аны сабырлыгъы, халкъыны бетин кёргюзтюрге
келгенча, саулай стадион толгъанды, - деп,
Вениамин айтыр-айтмаз:
- Адамла! Къыргъыз кюрешни сюйген
халкъ! Бу бизге къыпчакъдан эм андан
да эртте жаратылгъан этрускладан (жети
уруу, жети тукъум) къалгъан сейирлик
сынашыуду. Ой, ыйнакълы халкъым! Ал­
къын биз, къарачай-малкъар халкъын,
чеченлилени багъалаялмай турабыз.
Аллах айтса, аланы атларын эсхертир да
бир кюн келир, - деп, къыргъыз маданиятыны башчысы сёлешхенден сора, ол эркин
чыкъкъан сёз л еден, ол алгъышлы ауаздан
къоркъа баш л ад ым.
- Мен Гуталаны Рамазан ючюн айтама.
Бюгюн ол жангнгыз эсе да, тамбла аллайланы саны кёбейир. Тапхытха КъарачайМалкъарны намысын къорууларыкъ Ра­
мазан бла Къыргъызны кючлю адамы,
белгили пелиуан Темир-Бек Сатар улу
чыгъады. Темир-Бекни салмагъы ж ю з
къыркъ килограммгъа жетеди. Кюрешни
жоругъуна кёре, базынмагъан тапхытха
чыкъмайды. Экисинден къайсысы жыкъса
да, Къыргъызны пелиуаны олду, - деп,
маданиятны таматасы Муслим Тёлей улу
87
айтхандан сора, мен Вениамин таба къа­
расам, ол жылай тура!
- Къууаннгандан жылайма. Сен кесигизни тарыхыгъызны билмейсе, ансы къуу­
аннгандан сен да сытылыр эдинг. Къапказлыланы жыгъышып, ёмюрю да адам
хорламагъанды. Къандакъны, Аспарухну,
Эйирланны (Атлы) заманларындан бери да
алай бола келгенди, - деп, мени атаммы
атасы Сауатлы да эштмеген хапарны башлап, ол тапхыттагъы тутушургъа хазырланып тургъан Темир-Бекни бла Рамазанны
халларын сыфатлады.
- Рамазан, къоркъама мен! Ауурлугъундан сора да, къыргъызлыда уллу
кюч, ышаныулукъ эсленеди. Ол сабырды,
деменгнгилиди. Аны билек, бут шаугютлерине къарачы, - деди Вениамин.
- Мен а, тюненеден эсе, бюгюн базыныулума. Аллай адамгъа хорлатхан, хорлагъан да бир кибик махтаулуду. Не болса
да, тутушханы ахшыды. «Базынмагъан
базук сындырмайды», - деген сёзню бизникиле айтхандыла. Тейри, таулу гёжеф
тапхыттан сыйсыз болуп кетмез, - дегенни
айтып, эки кёзюммю гюреннге бурсам къысышып тургъан гёжефлени кёрюп,
аякъларыммы ары-бери бура башладым.
Тутушханлагъа къарасам, алай болуучума. Ол такъыйкъада уллу Стадионда адам,
жан да жокъча, шошту. Къарылгъачланы учуп айланнганларына сейирсине тургъанымлай, «хоп» деген таууш чыгъып,
Темир-Бек Рамазанны жерден айыргъаны
кёрюндю.
- Оллахий, атты. Ёлтюрюп къоймагъы
эди. А й, жарлы Рамазан! - деп, аланы
кёргенден эсе, жерге къарап тургъанлай:
«топ» деген тунукъ таууш этип, экиси
да бирден тийдиле. Ол халгъа, биздеча,
алада да «тенг болгъан» дейдиле. Экисин
да тургъузуп, эген жангнгыдан тутмагъа
къоюп, арлахтан къарап тургъанлай, деу
Темир-Бекни сол бутуна Рамазанны онг
аягъы илинип, сын къатханча кёрюндю.
«Шымына-шыкъырт» деген кесек замандан сора, «хоп» деген таууш чыкъты. Ан­
дан сора уа, Темир-Бегим, кёк бла айланып
келип, тапхытны ортасына, тулукъ таууш
этип, сылтаусуз тийди. Тылпыусуз болуп,
аз кесек заманнга стадион жукълап туруп
уянады да:
- Жаша, Рамазан! Къарачай-Малкъар
ёлмез! - деп къычырды.
Ол кезиучюкде Къашхатау аягъында
Голлу оюннга къарагъанча болуп, кёз аллыма тепсей тургъан жигитле бла къызла
чыкътыла. Ол сёзден къоркъкъан окъуна
эттим. Сюйсе-сюймесе да:
- Эй, пелиуан, жаным! Сен къахармансан! Бу дунияда «Къыргъызча кюреше»
сени хорлаяллыкъ жигит болмаз! - деп,
эген Рамазанны къучакълагъанда, дуния
мангнга къууанчлы, комендантла да жокъ
болуп, жашларыбыз, къызларыбыз тауча
сёлешип кёрдюм.
Ол кезиучюкте, инбашыма кимни эсе да,
къолу тийип, аны таба къарасам - КъызылКъаядагъы комендантны кёрюп, элгендим:
- Ай, ананг бергенни тёккен, жашауумму алдынг да! - деп, кётюрюлсем:
- Паспорт алып келгенме. Энди сен
Фрунзеге келе турургъа боллукъса. Сени
адамлыгъынгнгы мен таныдым, - деп, къатымдан туруп кетти.
Паспортну да къолума къысханлай, Ра­
мазанны къатына келгенимде, Эрмен-Бий
аны къучакълап, Вениаминни, Элсюерланы Кёккёз деп биреу, дагъыда бир бёлек
къарачайлы, чеченлиле да бар, ма алай
кёрдюм. Къууаннгандан, не этеримми билмей, Рамазаннга къарап тургъанымлай:
- Биз сизни чакъыра келгенбиз. Бюгюн
инбаш таш атыуну да бошап, тамбла бизде къурманлыкъкъа келирсиз, - деп, эки
келбетли къарачайлы алайда бизни бла
къалып, къалгъанлары кеттиле.
А й, сени сюймеген жангнгыз болсун!
Жарлыны жууугъу жокъ кёреме! Ол кюн
биз кёп болуп, элибизде, журтубузда турсакъ эди, Рамазан кибик пелиуанны намысы андан да бийикке кётюрюлюр эди!
Болсада, Рамазанны кёрюрге сюйгенле,
аны къолун тутаргъа чыкъкъанла, бирери
бирер зат берип, къууандырып кете эдиле.
Дунияны, ырысхыны да болдургъан А л­
лах, сени унутуп айтмайма! «КъарачайМалкъар ёлмез!» - деген сёзле къулагъыма
къайта да келе, тынчлыкъсыз эттиле. Ол
сёзле, бизни адамгъа тергемеулери, ёлюмден ычхынып, адам къатарына къошула
тебреген халкъ байрам бла, Рамазанны хорлауу бла арталда келишмей эдиле. Болсада,
сёз айтылды, къулакълаэшттиле, Рамазан
хорлады: болгъан ишни адамла кёрдюле,
таулуну аты билинди. Вениамин, къатыма
келип:
- Элияс, кеттик. Сени сакълап турады­
ла. Рамазан бла Эрмен-Бий эм Кёккёз да
андадыла, - деди.
Атыучу жерде адам кёп. Билекли, бийик
жашла атып-атып кёредиле. Бир бирлерин
махтайдыла. Ол, бу озар деп, оюмларын
айтадыла. Инбаш таш атыу башланып,
88
тогъуз адам ёткенден сора, кезиу мангнга
жетти. Тёгерек, жети килограммгъа жете
ауурлугъу болгъан темирни къолума алып,
тюртюп жибергенимде:
- Жетмей къалама деп угъай, Рамазандан айыплыкъ келир, - деп къоркъама.
- Экинчи кере атсанг, кючюнгнгю са­
лып, солууунгнгу ичинге жыйып, ашыкъмай шипер, - деп, Рамазан кесибизча сёлешти.
Айлана келип, кезиу мангнга жетти.
Тилимми тишим бла къысып, хазырланып, Рамазан айтханлай, «шипердим».
Къарагъан да этмей, кенг кетип, тохтадым.
Ичим а «зып-зып» этеди. Эген, ёнчелеп
бошап:
- Барысындан да озгъанды! - деп сёлешти.