Асмаран - 27

артыкъ адам атланы да къаллай магъаналары болгъанын ангылаялмай турадыла.
Алауа «алимледиле», «алимле»! (Жашла
да кюледиле. Кюнню узайып баргъанына,
ачлыкъларына да къайгъырмай, жашла
тынгнгыларгъа ыразыдыла.) Ж аланда
эки сёз айтып, бошайым: ма былайдан къа­
рап, Шауурдатны сол жанында бир ариу
дуппур кёрюнеди да, ангнга бусурман дин
келгинчи «Алауузун-Тёбе» деп айтханды­
ла. Тейрини унута, Аллахны эскере башлагъандан сорауа, ангнга «Азан-Тёбе» деп
атагъандыла. Сиз аланы, ол эки сёзню да
билмейсиз, эшткен да этмегенсиз. Италияда да, маол халда, атлары айтылып, аланы
магъаналарын а бир киши да билалмай
турадыла. Биз ары барсакъ эди, къарачаймалкъар-къумукъ тиллени билгенле, кёп
ахшы затны ачыкъларгъа боллукъ эдик.
Сиз тёртюгюзден бек алгъа Италиягъа ким
барыр?
Аслан. Барырдан болгъанда - бешибиз
да бирге барыргъа керекбиз.
Байро. Алай эсе, латин тилни иги окъугъуз да, башха адам болушмагъанлай, кесигиз окъуп, магъанасын ангнгыларгъа
кюрешигиз. Сиз ол чекке жетсегиз, биз­
ни тарыхыбыз жазылып ол заманда битерикти.
Ай-Солтан: Бир жол Сулеймен улу Олжасха жолукътум да, ол мангнга: «Тарыхыгъызны, культурагъызны, антропонимикагъызны да кесигиз жазмасагъыз,
башха тилли алимле бузгъан этериктиле», - деп, бек къаты аманат эткен эди.
Сараккуланы Бийсону къаласын Олжас
да кёргенди.
Байро. Туругъуз, жашла, энди юйге кетейик. Тамбла «тукъум-чёгюбюз» боллукъту. Аны бек тап ёттюрюрге керекбиз.
башларын энишге ийип, тынгнгылайды­
ла.)
Ай-Солтан. Ой, харип история! Ким
къалай сюйсе да, алай жазып, кеси танымазлыкъ этип къоя кёреме?!
Азрет. Угъай, бизни тарыхыбызны кесибизден башха адам жазаллыкъ тюйюлдю!
Атам, сёзюнгнгю бёлгенми эттик?
Байро. Ол уллу хапарды. Мен сизге Кула­
ковский жазгъандан бла Иорданны айтханларындан хапарласам, сёзюм эки кюннге да
тауусулмаз. «Иорданны аппасы (атасыны
атасы) Парий Къандакъны къагъытчысы
болгъанды. Иордан кеси уа, Къандакъны
къызындан туугъан, Гунтирикни къагъыт­
чысы эди. Гунтирикни, База деген экинчи
аты да болгъанды. Къаталаун тау ну къа­
тында, вестготлу Фёдорну аман ууатхан
База уа Андаганы жашы эди. Ол а «Амаллары» деген тукъумда Андаганы жашындан
туугъан болады», - деп, Кулаковскийни
Ю чю нчю сурат.
Бешинчи келиу
Къангнгоша-аллы. Аландыланы т укъум уну
къызларындан, жашларындан туугъанла, къарт
къатынла, къарт кишиле келгендиле. Ала эки
жюзден артыкъ адам боладыла. Шёндюгю жашаугъа кёре, омакъ кийиннгендиле. Аланы кёбюсю
бир бирлерин танымайдыла. Бирлери уа, тауча
угъай, орусча сёлеширге кюрешедиле. Аланы ба­
рысы да бир тукъумдандыла, жууукъладыла деп
189
къарагъанла шош болдула. Барысы да ол
ышаргъан къызла таба бурулдула.) Бюгюн
айтырча да тюйюлдю. Ариу къыртышта желим
ж абыулада лёкъумла, хычынла, бишхен этле,
татлы ашарыкъла, мияла аякъла бла бозала.
Къысха, акъ сакъаллы Эсен ынтышлы кийинипт и.Аны кёк бухар бёркюню къызыл жибек
тёппеси сары шилли бетине man ушайды. Узун,
келбетли киши.
бизни къууанчлы, Аландыланы «тукъумчёклерин» эткен кюнюбюзде, ол затланы
сиз мудах болугъуз деп айтмайма, батыр,
жигит жашларыбызны ёмюрде да унутмагъанлай, эсигизде тутугъуз, деп айта­
ма. Айтып къояйым: фашизм бла урушха
Аландыладан къатышхан жашланы саны
отузбеш болады. Аладан жангнгыз жетиси
сау къайтханды.
Эсен. Аланла, Аландыланы тукъум атын
жюрюткен адамла! Узакъ болсун ёмюрюгюз, тынчлыкълы жашагъыз. Бюгюн сизни
бери келтирген аякъларыгъыз къыйынлыкъ сынамасынла! Иги къарачыгъыз бир
биригизге, танышыгъыз. Сиз барыгъыз да
Аландыланы жашларындан, къызларындан туугъанласыз. Арагъызда къарт къатынлагъа, акъсакъал кишилеге да эслеп
къарагъыз. Бир биригизни къарындашлача, эгечлеча сюерге юйренигиз. Сизни
аталарыгъызны аталары сау заманлада да,
бу халда жыйылып, бир бирлерини бетлерине къарап, ашаргъа, ичирге жайылгъан
тёре эди. Ол тёребиз бузулмагъанлай бю­
гюн да барады. Ж ерни, сууну жарахтан,
адам баласына тил берип, жашауну ёрюн,
къырын да ангнгылатхан Тейриге махтау
болсун! Эрттеги мажюсюле айтханлай, «ит
иесин танымагъан заман» келмесин. Адам
баласына билим келди, оюн, кюлккю кёп
болдула, байлыкъ, монглукъ да энди онглудула. Адам улу уруш хандан со луду!
Адамла асыры эс буруп тынгнгылагъандан, Къангнгошаны башы бла учуп баргъан чыпчыкъланы къанат тауушлары окъуна эштиледи.
Азрет. Байро, уруштан къайтмагъан
ж игит лени атларын айтчы, барыбыз да
билейик.
Налжан. Айро (Налжан Байрону атын
жашырып айтады), жашланы атларын
сана. Алкъын мен да аланы келлик сунуп
турама!
Марал-Хан Э-э, ж аш , айт, жаныммы
къабугъу. Жашланы эсибизге бир тюшюрейик. Сау адам ташадагъын, туурадагъын
да эсхере турургъа борчлуду. (МаралХанны, къарт болса да, ариулугъуна, ке­
сине кёре ынтышлы кийиннгенине къызла,
жашла да сейирсинип къарайдыла.)
Байро. Таулан бла Аулу деген эки жигит
(Былайчыкъта Эсен мудах болду, къоюн
хуржунундан акъ къол жаулугъун чыгъарып, мылыланнган кёзлерин сюрттю.Аны
къартлыкъдан этген сунуп, бирле ангнгыламадыла.)
Байро. ( кёлю тола). Аланла! Мангнга эс
Берлиннге дери жеткендиле. Андан саулай
къайтхан, Таулан, былтыр ёлгенди. Аны
юч жашы бла эки къызы ма алайда сюелип
туралла. Ала сау заманда, Марал-Ханнга,
артха айланып, сёз къайтармагъадыла.
Бизни Керекмезни да, Хаджи-М ырза,
Хаджи-М урат, Хадж и-Беккир, ХаджиБатыр, Хаджи-Аслан деп беш къарындашы
урушта жоюлгъандыла. Керекмез аскерге
кеткенде, бу сиз кёрген Байрогъа онтёрт
жыл бола эди. Ал ты жашыны сарнауун
этип, кечеси, кюню да уллу азап сынап жа­
шагъан аталары, Сары: «Сакъ болугъуз
аналагъа. Кёллерине иш тиерсиз. Ариу
сёз айтып, адам къууандыралмасагъыз,
кесигизни адамгъа санамагъыз», - деучю
эди. Ма алайда, сюелип тургъан Жансурат,
деген ариу къызны анасыны эки къарын­
дашы, Улан бла Асы л уруш башланнган
кюн, Брест къалада ёлгендиле.
буруругъузну тилейме. Эсенни, Баттал, Ах­
мат, Таусо, Ёнлю, Асал деген батыр жашларыны биринден къалгъанлары Уллу Ата
журт уруштан къайтмагъандыла. Бюгюн
жюзге эки жылы жетмеген Эсенни, тамата жашы Батталгъа жетмиш жыл болур
эди. Таусо, Ёнлю, Асал эгизле эдиле да,
къыркъ экинчи жыл жаз башында аскерге
бир кюн кеткендиле. Ала ючюсю да Сталинградны фашистледен къоруулагъан
заманда, ауур жаралы болуп, госпитальгъа
тюшхендиле. Таусо бла Ёнлю, ауур жараларындан ёлгендиле. Саулай, жангнгыз
Асал, къайтханды. Сизни бир къауумугъуз
ышарыргъа кюрештигиз, къартны жюрек
сытылыуун ангнгыламай. Эсен а, къаяла
кибик жашларын, бюгюн даунуталмайды.
Сизге мен тырман этип айтмайма, билсегиз
сюеме: Баттал, Ахмат, Таусо, Ёнлю кибик
жашла бизни бюгюннгю эркин жашауубуз ючюн жан бергендиле. (Ол заманда
Байро мудахсынды, хурж унундан къол жау­
лугъун чыгъарып, бетине тутту. Жыйылгъанла
аны жюрек къыйынлыгъын ангнгыладыла.
Байро. Жанларым, жууукъларым, тенглерим. Аламейни атасы Баучуну Боран,
190
ч
Къолумдагъы сары аякъ,
Акъ бозадан толупту.
Муну сюзген къоллагъа
Тейри шагъат боллухту.
«Боза, боза!» - демеймисиз?
«Тукъум-чёкке» келмеймисиз?
Къыз ариуун кёрмеймисиз?
Жашла ушагъын бёлмеймисиз?
«Боза келсин!» - деп айтыгъыз,
«Тукъум-чёкке» къууаныгъыз,
Эгечлесиз, ариу къызла!
Жашласыз сиз, тау уланла!
«Боза», Боза!» - дедигиз да,
«Тукъум-чёкке» келдигиз да!
Къыз ариуун кёрдюгюз да,
Сейирликке къалдыгъыз да.
Жашла ушагъын этигиз,
Къой учала беригиз,
Ырысхы мал бёлюгюз,
Къууана, ойнай билигиз.
Тукъум чёкке жыйылдыгъыз,
Омакъ, айбат кийиндигиз,
Къартха, жашха сюйюндюгюз,
Бизге жангнгы кёрюндюгюз.
Дуниягъыз доюн болсун,
Сизни сюйген оюн къурсун,
Тууа келген боюн бурсун,
Ата-анасын билип сорсун.
Оюнугъуз кёлге асыу,
Болмадыгъыз элге жарсыу.
Дуниягъыз жарыкъ болсун,
Башыгъыз акъылдан толсун.
Жерсиз атха сиз мынмегиз,
Элсиз жашха да кюлмегиз сиз.
Къарт анагъа болушугъуз,
Андан-мындан сорушугъуз.
Кетербиз биз - сиз кёрмезсиз,
Жашау жорукъ - сиз билдигиз.
Сау болугъуз - хурметлисиз.
Къыйналмайын ёстюгюз сиз.
Жылагъан, жырлагъан да эттик,
Биреу мюлкюн ашатмадыкъ,
Киши элинден къаратмадыкъ.
Таныдыгъыз да аталаны,
Арыттыгъыз къуугъанланы,
Жаныдыгъыз душманланы,
Эл къартыгъыз къууаннганды.
Жашла эртте турсунла,
Жолгъа улоу къурсунла,
Атха мыннген кюнлеринде,
Батырлыкъкъа эс бурсунла.
Къызла окъа къурсунла,
Ашха, суугъа узалсынла.
Тышындан къонакъ келгенде,
Намыслы туралсынла.
Анала шынтагы ийирсинле,
Отта хычын биширсинле,
Боза, сыра сюзюшсюнле,
Жашау онгнгун излесинле.
Атала атлай билгендиле,
Оюмсузгъа кюлгендиле,
Билимлини сюйгендиле,
Этимсизден кюйгендиле.
Чагъыдыйгъа миннгендиле,
Алуш, Оран, Геюк деген жашлары атсыз,
къагъытсыз тас болуп къалгъандыла. Баучу, саулай, Къазахстаннга келгенде, ма
бу жашны анасы, юч къарындашы, эки
эгечи да къырылып тургъанлай, кесин сау­
лай табып, уллу къыйын салып, ёлюмден
къутхаргъанды. Баучу шёндю да сауду.
Къойладан ол бюгюн былайгъа келалмагъанды. Баучу ну атасы, Ортаны тамата къа­
рындашы, Оразайны гитче жашы, Асы л
Аламейни жыр усталыгъы ючюн бек сюйюучю эди да, Аламей андан мудахсынды.
Ма алайда сюелген Хызырны, Муса, Ёзюр,
Осман атлы къарындашлары Арисейни
Ленинград, Орел, Новороссийск шахарларында жигитлеча ёлгендиле. Ала ючюсю
да, жылкъычыла эдиле. Колхозгъа уллу
къыйын л ары кирип, махталып жюрюген
жашла бюгюн да, таныгъанланы эслеринден кетмейдиле. Хызырны ары жанында
уллу ариу акъжаулукъ къыз бла сёлеше
тургъан жаш эл бригадири Оюсту. Атасы
Тамук, ата къарындашы Нёгер да уруштан
къайтмагъандыла. Ала экиси да къыркътёртюнчю жыл Мынск шахарны тийресинде жан бергендиле. Ма алайда сегиз сабий­
ни анасы Нафисат, атасы Темир аскерге
кеткен жыл, тёртжыллыкълай къалгъан­
ды, Монглуну жашлары Темир бла Аскер
да урушта ёлгендиле. Аландыланы Уча,
аны жашы, Хорка Къалмыкъ тюзлеринде уруш эткендиле. Уча 1941 жыл, андан
алты ай артдаракъ, Хорка фронтха кетип,
атсыз, хапарсыз думп болуп туруп, уруш
тохтагъандан сора пленден къайтхандыла.
Уча, былтыр, 95-жыллыгъында ёлгенди.
Хорка уа бюгюн да сауду. Ол шёндю ауруп жатады. Бизни «тукъум-чётюбюзге»
къууанып, къурманлыкъгъа ирик жибергенди. Аны, Алакёз, Зикир, Башчы деген
юч жашы, ма бу ашарыкъланы хазыр этип,
бери келтиргендиле. Къырал ючюн, бюгюннгю жашауубуз ючюн, жан ларын отха
атхан жигитлерибизни тукъум ёмюрде да
унутмаз! Андан саулай келип, шёндю да
арабызда жашап тургъан кишилерибиз
а, узакъ ёмюрлю болсунла! Ала бизни тыянчагъыбыздыла, оноуубузну этип турлукъ ийнагъыбыздыла. Энди, Эсен бир
иги алгъыш айтсын да, ашагъан-ичхен да
этейик. Андан ары къууанчыбызны бардырайыкъ.
Жыйылгъанла. Къалай уста сёлешеди,
тукъум адамланы хар бирини атларын би­
леди!
Эсен. (Боза аякъны алып, тёгереккебашха къарайды. Андан сора алгъыш этип
башлады )
191
Къуйругъун чубур тюйгендиле,
Чепкенни морун кийгендиле,
Эрликте къарыу сезгендиле.
Адамлыкъ сизде къалсын,
Къонакъ бери жол салсын,
Берекеттен юлюш алсын,
Айтырын сизге айтсын.
«Тукъум-чёк» - ма былайды,
Нарт халысы - будайды,
Ай да, Кюнча къылауду,
Сёлешалыу - сыйлауду.
Муну аты бозады,
Адам сёзюн созады,
Къуругъан чёпню башыды,
Бу насыплыны ашыды!
бир атлам оздурады. Къонакъла эришиуню аны
бла бошамайдыла да, къол ташны керти кёллери
бла атаргъа итинедиле.
Меке. Байро, берчи ташынгнгы, мен энт­
та да бир кёрейим.
Ташны. атып, тюз Байрону белгисини юсюне
тюшюреди. К ъарагъанла сейирсинедиле, Б ай­
рону, таш атып, киши озмагъанын биле эдиле.
Узун, эркин санлы Байро, киши ортасына келсе да, къолундан келген, бёкем адам болгъанын
билдирди. Байро энди, бютюнда къызып, тыш
кёлегин тешип, къол-ташны, керти кёлю бла
атаргъа тебреди.
Байро. Ма аллай кишиди бизни Эсен!
Атасы Гелеуню айтханына тынгнгыласагъыз эди уа, танг атхынчы былайда къалыр эдигиз. Энди, шапала, къарагъыз да,
не ариу ашыгъызны да чыгъарыгъыз да,
хант къангнгагъа салыгъыз, ашагъан,
ичхен да этейик. Андан сорасын да кёре
барырбыз.
Байро. Меке, Тейри арада болсун, сен
озуп къоярыкъ болурса, дейме?
И ги хазырланып, эки-юч да бюгюлюп, Байро
ташны ат ып жибереди. Къол таш барып белгиден юч къарыш озуп тюшеди. Ол андан ары
оздуралмазлыгъын сезеди.
Байро. Энтта да, атчы бир, Меке.
Къызгъылдым лёкъумла ала-къолан бишхен
бёрекле, эт, хумжу хычынла, чыкъырдауукъла,
жетер чакълыдыла; алмала, къозла, Тау артындан. келген жемишле элпектиле, жумушакъ би­
шип, жарты сууугъан эт тепсиледе. Боза аякъла,
къолдан къолгъа ётюп, танымагъанла - таныша, ашау, ичиу башланды. Кюн а жылыды, кёкте
аз да будут кёрюнмейди. М ингле бла жылладан
бери адам баласы сыйланып келген Къангнгошада бюгюн «тукъум-чёк» барады. Адамла тоюп,
лакъырда эте, ойнай-кюле башлайдыла. Ортагъа
Байро чыкъты. Къолуна тёгерек къол ташны
алды да, арлакъкъа кет ип, ат ып кёрдю. Алай
бла, ол къол таш ат ыуну башлады.
М еке, ташны къолуна алып, man жараштырып салды, сора алгъа бла артха экишер ийилип,
тюзелип атты. Таш, учуп барып, Байрону бел­
гисинден атлам чакълы., ары тюштю.
Байро. Аперим! Кючюнг барды. Къол
ташны алай къаты аталлыкъса, деп бир да
турмай эдим. Къайда юйреннгенсе?
Дюгерли жашны жыйылгъанла жарата баш­
лады ла. Алдан, арт т ан къоллары бла кёргюз­
тюп, къууанадыла.
Байро. Аслан, Азрет, Ай-Солтан, сиз а
нек атмайсыз? Таулула ушайсыз да сиз да?
Кёрюгюз, Маржа.
Байро. Ж аш ла, чыгъыгъыз да, ким
узакъкъа аталлыкъ эсе да, кесигизни бир
сынагъыз. Былайы батыр л а сынашхан,
жырлап эришхен жер болуучуду. «Алтын
таш» деген таурух былайда туугъанды.
Атлы. Бир кёрейим. Эрттеден бери да
ташны къолума алмагъанма. (Атады. Би-
Ол заманда, Ай-Солтан, эки жанына да ийиле,
Азретке аз кёз къысып, алгъа чыгъады, топуракъ
жугъу болгъан ташны алып, къол аязында арыбери буруп кёреди. Теш иннген да эт мегенлей,
ташны атады. Къол таш, танг кесекни учуп
барып, Мекени белгисинден да арлахта тюшеди.
Къарачайлыда къарыуну асыралып тургъанын
эследиле. «Ох!» - деп ангнга бек сейир эттиле.
легин талчыкътырып, бир жанына ту­
рады. Ат хан ташы Байрону белгисине
жетмейди. Ол кюледи.)
Байро. Ай, ант жетмесин сангнга, менден
да артта къалдынг да! Ол а колхозну бир
фермасыны башчысы! (Иги да кюледи.)
Къонакъ жашла! Сиз да чыкъчыгъыз бери,
атып кёрюгюз ташны!
Байро. Ма сангнга! Сен а керти да гёжеф
кёреме да! Керти кёлюнгнгю салып атчы.
Ж аш ла ташны. келтирип, тешине тургъан
Ай-Солтаннга бердиле.Аны кёкюрек, билек шаугютлерин кёрюп, барысы да сейирсиндиле.
Ай-Солтан, Меке, Аслан да бир жанына чыгъадыла. Аслан, кюлюмсюреп, къол ташны атады.
Таш, барып, Байрону белгисинден аз озаракъ,
тюшеди. К ъарагъанла сейирсинедиле. Байро,
экинчи да барып атады. да, алгъын белгисинден
Ай-Солтан. Кенгирекке туругъуз. Ким
биледи, таш терс кетип къалыргъа да бо192
лур. (Ашыкъмагъанлай, хазырланып,
Байро. Тейри сангнга болуша турады.
Хайт де! Атынг да къалайды?
Белгисиз жаш. Тейри, биз, къарачайлыгъа жеталмасакъ, атыбызны айтыр кереклиси окъуна зохту.
къол ташны ёрге, тёшюрек жанына атып
жибереди. Ол барып, алгъын атханындан
юч атлам озуп тюштю.)
Байро. Ма атыу! Тейри, Къарачайда сени
кибик жигитле кёп эселе, андан уллу байлыкъ бизге жокъту! Ай, сау къалгъын!
Ай-Солтан, экинчи да тешинип, къол ташны.
иги хазы рланы п ат ты. Байро барып, ташны
тюшхен жерине къарады.
Ол заманда Ай-Солтаннга бир омакъ кийиннген къыз, билек башындан чыгъарып, чилле чалыу
бла эшилген, къолжаулугъун береди. Къарачайлы,
къызарып, белине дери бюгюлюп, къызны къол­
жаулугъун алды. Сюелгенле къарс урдула.
Байро. Аланла! Бу сейирликге бир къа­
рагъыз! Алгъыннгы белгисинден эсе бир
атламны узакъ аталгъанды. Тейри, бу, ата
барса, озуп барлыхты!
Байро. Азрет, Аслан, сиз а нек атмайсыз? Огъесе, сиз да къарыуугъузну аяпмы
турасыз?
Ж ыйылгъанла къууанып, къарс урадыла. А з­
рет, Аслан, Эрмен-Бий да атып кёре-диле.Ала
барысы да малкъарлы бла Ай-Солтанны белгилерине жууукълашалмайдыла.
Ала кюледиле. Ол кезиуде, Огъары М алкъар­
дан, Бызынгнгыдан да улоула бла келип, жюзден
артыкъ жаш бла къыз тюштюле. Байро, къуу­
анып, аланы къонакъ этти. Тёбентин келген
т урист ле да алайгъа тюштюле. А ла, кюлюп,
къууанып, къол-таш атыш ханлагъа къатыштыла. Байро, аланы да чакъырып, оюннга къатышырларын тиледи.
Байро. Къол таш атып Ай-Солтанны
озарыкъ былайда болмаз. Бу саугъаланы
ангнга бериреге эркин этигиз!
Жыйылгъанла. тийишлиди. Ангнга
бер!
Азрет. Аланла! Ырысхыдан, малдан эсе,
жигитликни сайлагъан кишилени жашла­
ры! Къыйынлыкъ келгенде, апчымагъан
аналаны къызлары! Ай-Солтанны къол таш
атып озгъан бизни республикада угъай,
саулай Шимал Кавказда, Арисейде окъу­
на, хазна адам болмаз. Аны тутушуп да
(кесибиздеча) киши хорлаялмайды. Ол тау­
луланы белгили гёжефлеринденди. Бизни
аллай жашларыбыз кёп тюйюлдюле.
А къ къол ж аулукъкъа чёргеп, акъчаны ,
Налжанны кёлегин да ангнга береди.
Байро. Налжан, бери чыкъ да, эки сёз
айт, ансы къарачайлы сени сёзюнгнгю эштмесе, жюреги къыйналыр.(Кюледиле.)
Налжан. Къарачайлы жаш кёп жашасын! Оюнда хорламагъан, барышта озмагъан эл ийнагъы болалмайды. Барыбыз да
бюсюредик Ай-Солтаннга! Аны ёстюрген
анагъа бла атагъа махтау болсун! Мен эт­
кен кёлекни уа, Ай-Солтан, сау жюрют,
аны киер кюнюнг кёп болсун! Атанга бла
ананга бизден салам айт!
Энди адамла барысы да, Ай-Солтаннга къол
ж аулукъну берген къызгъа къарайдыла.
Байро. Къарачайлы, ант эттир, эриши
къызны къолжаулугъу тюшмегенди хуржунунга! (Кюледиле. «Киеулюктю, киеулюктю», - дедиле.) Къарагъыз, кёрюп
къоюгъуз киеулюгюбюзню. Къарыусуз
жаш тюйюлдю, Тейри! (Арлахта, сюе-
Кюлюп, лакъырда эттиле.
Байро. Н алжан, сен да, Тейри, жаш
сайлай билгенсе! Таныш кюнюгюзча, той
кюнюгюз да огъурлу болсун! (Адамла бир
бирлерине шыбырдайдыла, лакъырда бла
Налжан барын да озады.) Ыразы эсегиз,
лип тургъан уллубёрк, толу киши таба
къарайдыла.) Энди таш атарыкъ бар эсе,
энди эрттеги тутуш убузну башлайыкъ.
Малкъарлы, бызынгнгылы жашла, Аландыланыкъыла да кеслерин сынасынла.
Хорлагъаннга саллыкъ саугъабыз тёртжюзсомлукъ бёрктю. Алгъаракътан айтайым: аны да Налжан кеси эткенди.
уялып къалмагъыз. Озгъаннга саугъа он
тюменди. Аны юсюне, Къараны къатыны
Налжанны акъ текени жюнюнден кеси эшхен тыш кёлеги да къошуллукъту.
Андан сора отышыу жангнгыдан башланды.
Бызынгнгылыла, малкъарлыла да, бир он жаш,
атып-атып кёрдюле. Аланы ичинден бири ( мал­
къарлы ) Ай-Солтанны белгисине жеттирирге
азчыкъ къалды.
13 Заказ № 131
Улоудан биреу келип тюшеди. Ол Орманды.
Саламлашып бошагъандан сора, хуржунундан
чыгъарып, телеграмманы окъуйду. Ол Байрону
аты бла келгенди.
193
Орман. Татарстанны Къазан шахарында
эркин тутушуудан СССР-ни биринчилиги
ючюн уллу эришиуледе Аландыланы А з­
рет сексен эки килограмм ауурлукълары
болгъан гёжефлени арасында экинчи жерге
чыкъкъанды. Къарындашларым, АуурТаш элини орамларында ёсхен Азретчик
энди керти киши болгъанды. Ангнга бю­
гюн жыйырма беш жыл толады. Бир-эки
жылдан а биз «Азрет чемпион болгъанды»
деген хапарны эштирге боллукъбуз. Ауур
ташчы жашны энди къыралыбызны узакъ
эллеринде да таный башлагъандыла.
Аламей. Тауча тутушуу башха жигитлик
эришиуледен айырмады. Бизде жигитлени
ауурукъларына, женгнгил лик л ерине къарамай, чыгъып, базыннган ту туша бара­
ды. Бек артта, кишиге жыкътырмай, ким
къалса да, гёжефге ол саналады. Не уллу
тутушууда да, жангнгыз бир гёжеф болады.
Ангнга «алф», «батыр», «киши» деген атла
айтыладыла. Аллай жигит ёмюрде да, не
уллу къыйынлыкъкъа жолукъса да, адамлыкъ даражасын унутмайды. Аны юсюнден
бизни таурухларыбызда айтылады. Бизде
юч кере тутушургъа болады. Бир жыкътырып, эки жыкъса, хорлагъаннгасаналады.
Тюз сыртындан салмаса уа, жыкъкъаннга
санамайдыла. Жыгъышханда, сюек да сынар, бурун да къанар, аны ючюн бир бирге
ёпкелеу болмайды. Хайдагъыз, жашла!
Тутушууубузну башлайыкъ. (Малкъарлы-
Жыйылгъанла, къарс уруп, къууаннганларын
былдирдиле. Азрет т укъум уна бютюнда ариу
беттен кёрюнеди.Ала,Азретни ортагъа алып,
кезиу-кезиу къучакълайдыла. Ол кезиуде, ЭрменБий аланы суратха тюшюреди.
Байро. Тауча тутушуп башларны аллын­
да, мен сизге бизни къонакъларыбызны
кимле болгъанларын айтырны тюзге са­
найма. Ай-Солтан, къарачайлы гёжеф,
он жылдан бери, Шимал Кавказда, аны
жыкъкъан чыкъмагъанды. Сыфатыны, саныны юсюнден а айтыр кереклиси жокъту,
аны кесигиз кёресиз. Аслан - къабартылы
гёжеф. Ол классика тутушуудан СССР-ны
чемпионуду, аны ауурлугъу да сексен эки
килограммгъа ж етеди. Аслан тутушуп
башлагъанлы, онбеш жыл толгъанды. Ол
Европаны кубогун да къытханды. Аны
жигитлик кёргюзтюр кюню алыкъын
алдады. Ма, дюгерли ж аш , Меке. Аны
малкъарлы жашладан бир башхалыгъы
жокъту. Кеси да, Эмиликланы Башлыны
къызындан туугъан Орайданы жашыны
уланыды. Орайда кеси да, Малкъарда туууп, Дюгерде ёсхенди. Бу сизни аллыгъызда уяла тургъан Меке былтыр да, быйыл
да СССР-ни чемпиону болалгъанды. Аны
ауурлугъу жетмиш беш килограммды. Азретни уа кесигиз таныйсыз. Ала тёртюсю да юч жылдан хакимле (врачла) болуп
чыгъарыкътыла. Шуёхлукъларына да дау
табылмаз, бир къабын гыржынны тёртке
бёлюп жашайдыла. Шёндю, мени махтанып айтхан сунмагъыз, Азретни быллай
тенглери болгъанына бек къууанама! Ала
бир бирлерин ёмюрде да атмазла. Дунияда
андан уллу байлыкъ болмаз! Быллайласыз
жашау а онглу боллукъ тюйюлдю. Аламей,
энди тутушууну бардыр. Ала бла тутушур­
гъа чыгъа туруп, «хар ким оюмлашсын»
дегенликден айтама бу сёзлени.
ла, бызынгнгылыла къоркъа башладыла.
Барысы да тынгнгылаптыла. Аламей да
тынгнгылайды.) Алай эсе, халкъыбызда
тёреге кёре, Налжан, сен тийишли кёрген эки жашны чыгъар да, тутушмагъа
къой.
Налжан ортагъа чыгъады. Малкъардан келген
бир жаш бла Азретни чыгъарады.
Налжан. Жашым, атынг къалайды? Ким
биледи, сен хорлап къойсанг да, атынгнгы
эштейик.
Малкъарлы. Атым «Орус-Ханды». Орус­
лула бек къаты кюрешиучюдюле да, алагъа
ушаргъа кюрешейим.
Адамла кюледиле. Жашны абызырамагъанына
бюсюрейдиле. Аламей, экисини да беллерине жанж аулукъла къысып, аланы т ут магъа къояды.
Азрет бла Орус-Хан т ут уш ургъа хазырдыла.
Аламей экисини да беллеринде жанжаулукъланы
къысыуларын, бармагъын сугъуп кёреди. Азрет
узун урак ъ , ж укъаракъ, алай бёкем кёрюнеди.
Аны тутушургъа юйреннген къоллары, тюрлютюрлю амалланы этерге хазыр болуп тургъан
аякълары, нени эсе да сакълагъанча, базыныулу­
ду ла. Орус-Хан алашаракъ, толу, бёкембел жаш,
базыныусуз тутады, ол къоркъкъанны белгисиди. Кеси даАзрет т ен иги да ауурду. Аны т ут у­
шуп кёп кюрешмегени, ашауу, ичиую озгъурдан,
артыкъ эти билинип турады. Орус-Хан, амал
этерге кюрешмей, белин тарттырып, аякъларын
кенгнге салып, жыгъылмазны мадарын излеп,
сюелгенди.
Аламей. Алай жарамаз. Ёререк тутугъуз.
Орус-Хан, сен жатып къалгъанса. (Тюзлюкге къараучу Аламей, малкъарлыгъа
тырман этеди.) Ма алай, хайдагъыз, Мар­
Адамла къуш-мушха къаладыла. Къонакъланы
махтайдыла. Бек уллу сейирлик энди боллугъун
ашыгъьт сакълайдыла.
жа, къалгъанла да тутушургъа ашыгъып
турадыла.
194
Орус-Хан, къысха-къысха солуп, арыгъанын
билдирди. Ол кезиуде, Азрет , аны кёкюрек тюбюне къатыракъ къысылып, кесине тартаракъ
этип, юсю бла артха атады. Орус-Ханны аякъ­
лары, узакъкъа айланып барып, битеу ауурлугъу
бла онг жанындан тюшеди. Таулуланы тутушханларында, алай тюшхен жыгъылгъаннга саналмайды. К ъарагъанла: «Ай, хариб а!» - деп
ангнга жарсып сёлешедиле.
ге, къартлагъа, угъай, сизге, жашлагъа,
чёрчеклик, хорлай билиу, жигитлик юлюшюн ала билиу, ичер сууча керектиле.
Аламей, сен а жашланы жатып тутаргъа
къойма. Алгъыннгыла жатып тутханны,
амал этерге кюрешмегенни хорланнганнга
санаучу эдиле.
Налжан жерине олтурады.Аны сёзюне тынгнгылагъанла ыразы боладыла.
Аламей. Алай а жарамайды, Тейри. Бу
халгъа бизде «тенг болгъан» дейдиле, къазахлылада уа - «ит жыгъыс». Жангнгыдан
тутушугъуз.
Аламей. Ахшы, келчигиз бери экигиз
да. (Экиси да аны аллына барып сюеледиле.) Ариу, къарт анагъызны айтханын
эшттигиз да? (Ала башларын булгъайды-
Экиси да беллешедиле. Энди Азрет ашыкъты.
Онг аягъын Орус-Ханны сол аягъына илиндирип,
урдух бурулгъанлай, къысып бираз турду. Сора,
кесине къысып, арт ха атты. Алай, ауур ОрусХанны сыртындан тюшюралмады. Орус-Хан, бу
жол, сол жанындан тюшюп тохтады.
ла. Аламей экисини да беллерине жанжаулукъланы къысады.) Хайдагъыз энди,
дуния сизге къарайды.
Эки гёжеф да къапланлача илинишедиле, аз
кесек заманны сын къатханлай турадыла. Ол за­
манда, Ай-Солтан, сол аягъын Мекени онг аягъы­
на илиндирип, хазырланнган да этмегенлей, ёрге
жыйып, артха атхан кибик этип, мычымайын
алгъа урады .А лай, къыралны чемпиону, Европада хорланмагъан М еке, жанындан тюшеди.
А ла экиси да, Аламейни айтырын сакъламай,
ж ангнгыдан т ут уш ады ла. Гёжефлени къызгъанларын эслеген къыйын тюйюлдю.
Аламей. Орус-Хан, жаныммы къыйыры,
сен жатып тутаса, арталда амал этмейсе.
Таулула былай жыгъышханны жаратмаучудула. Къалай этебиз?
Орус-Хан. Мен андан башха тюрлю тутушаллыкъ тюйюлме, къалай сюйсенг да,
алай эт. Арисейни хор л ап келген гёжеф­
ни мен «сыртындан салаллыкъма» депми
махтанайым? (Жыйылгъанла кюледиле.
Аламей. Ма алай, ай жаным къурман
болсун сизге! Тутушуу ма былай болады.
Ансы, Орус-Хан, сен да тураса, ёгюз бузгъа
тирелгенлей.
Орус-Хан ( кюледи). Дунияны хорлап
келген батырланы жыгъаргъа антмы эткен
эдим да мен а? Анса да, иги чыдагъанма,
Тейри! Аламей-Къарамей эсенг да, алайчыгъын да унутма. ( кюледи, барысы да
Ол кеси да ышарады.)
Аламей: Ючюнчю кере тутушамысыз?
Азрет. Ол халда, мен тутушаллыкъ
тюйюлме. Тенг болгъаннга сана да къой.
(Азрет малкъарлыны къучакълайды). Бу
мени тенгли юйренип кюрешсе, жер ба­
шында жыкъмай адам къоймаз.
Аламей. Ахшы, Орус-Хан бла Азретни
тенг болгъаннга санайыкъ. Сиз ангнга
къалай къарайсыз? ( «Алай болсун!» - деп
кёпле бир аууздан къычырадыла ). Энди уа
ким чыгъады?.. Бизде къысыу - тёре тюй­
юлдю. Алай, къарагъанла сай л ап, сюйген
адамларын чыгъарыучудула. Хайдагъыз,
алкъын ишибиз кёптю.
кюледиле ).
Жашла, бир бирге жабышханлай, тёгерекке
айланадыла. Тап тюшюрюп, Меке, Ай-Солтанны
кёкюреги бла аудуруп, артына атады. Ай-Солтан
сол жанындан тюшеди. Ала, туруп, жангнгыдан
беллешедиле. М ычый турмай, Ай-Солтан, онг
аягъын Мекени сол аягъына илиндирип, кеси бла
бирге артха атады. М екени сыртындан тюшхенине day болмайды.
Аламей ошыкътырды. Алайынлай, Налжан,
ортагъа чыгъып, Ай-Солтанны бла М екени кёргюзттю.
Аламей. Энди сау болугъуз! Сизни тутуш ханыгъызгъа бир адам да чурум табаллыкъ
тюйюлдю. Ай-Солтанны хорлагъаннга санадыкъ. Мекени тауча тутуша билмегенин,
женгнгиллигин да эске алабыз.
Налжан. Ж ашла шуёхладыла, татлы
тенгле. Тутушургъа да бир кибик эрттеден
юйренип турадыла. Къалгъанла уа жыгъышыргъа юйренмегендиле, иш бла кюреше,
жигитлик оюндан юлюшлерин алалмагъандыла. Аны ючюн а мен Ай-Солтан бла
Мекени тутушурларын сюеме. Къалгъанла
уа юйренсинле, эс, акъыл жыйсынла. Биз­
13 Заказ № 131
Къарагъанла экисин да бир кибик сюйгенлери
ачыкъ эди. Ай-Солтан бла Меке бир бирге ушагъан
да этедиле. Экиси да къара шиллиле, бёкемле,
къаракёзле, ариу санлыла, Ай-Солтан бийиги195
рек, къызгъылдым бетли. Андан сора да, тёртеу
т ут уш адыла. Аслан, Азрет да, Ай-Солтанны
ж ыгъалмайдыла. К ъарачайлы ны уст алы гъы
билинеди.
олт урур жерле мажарадыла да, адамла ашапичип башлайдыла.
Аламей. Жашла, къызла, уялмагъыз, бир
биригизни атыгъызны да сора, къайсы элде
жашагъаныгъызны да айта, алай ашагъыз.
Кёремисиз, къаллай уллу тукъумбуз? Биз­
ни тукъумну жюрюткен жашладан аскерге
барып къайтханланы саны алтмышха жетеди. Ала элли юйюрде жашайдыла. Бюгюн
бизни эрге барлыкъ болуп тургъан къызларыбызнысаны жыйырмагъажетеди. «Нал­
жан» деген ариу къатынны беш жашы бла
юч къызы бардыла. Аландыланы Айсаны
уа онбир сабийи барды. Жети жаш бла тёрт
къызны ёстюрюп, халкъкъа, жыйыннга
къошхан тынч иш тюйюлдю. Тейри, Айгъа
учуп къайтхандан да, мен аны къыйыннга санайма. (Оруслула, къабартылыла,
Аламей. Налжан, келтирчи бери саугъангнгы.
Акъ къагъытха чулгъанып кёк, къызыл тёппели бухар бёркню Налжан келтирип Аламейге
береди.
Аламей. Аперим, къарачайлы! Къаты
тутушхан, жигит жашса, Тейри. Бу бёркню