Асмаран - 32

«Сен тургъан шахаргъа
Аскерлерим жеттиле.
Шамгъа багъып бармагъа,
Шахарынгдан ёттюле.
«Хабийбуллахны къызы,
Фатиматны уланы,
Хусейн бийибизни
Ёлтюрген душманланы
Сен шуларгъа къарарсан,
Жолну эркин этерсен,
Шамгъа баргъан жолну
Шуларгъа кёргюзтюрсен».
Къырып, къанын алмагъа,
Уллу антлар да этип,
Бир аскер келе тура,
Бизни шахаргъа жетип!
Шу къагъызны да алып,
Ханзалатха бардыла.
Ханзалат окъуп, кёрюп,
Муратын ангнгыладыла,
Хабибни шафауатын
Умут эткен мукъминле,
Шу аскерге къошулуп,
Мени бла келсинле!»
Шат болгъанын билдирген,
Атылып ёрге тургъан.
Ёзю да аскер бла
Бармагъа онгнгарылгъан 80.
Минарагъа да минип,
Чаууш былай сёлешти.
Шахарны уланлары
Бары алайгъа тийишти.
Ол арада бир Алчы,
Ибн Зият жиберип,
Къолунда къагъыз блан
Келген юсюне кирип.
Ойлашхандыла анда
Айтып: «Биз не этейик?
Шу аскерле бла
Къазауатха кетейик.
Ханзалат окъуп, кёрюп,
Шуну муратын билген.
Фасыкъ ибн Зиятны
Ёхтем сёзлерин кёрген.
Бу аскерге бет тюйюл
Хусейинни къанын алмай,
Артха къайтыргъа жарамай,
Ибрахим бла бармай».
79 Азат этебиз.
80 Онгнгарылгъан - хазырланнган.
237
Барысы хазыр болуп,
Ханзалатха баргъанла.
Къафусуну аллында
Жыйылып тохтагъанла.
Сонг, Ибрагим Маритке
Тенгли сёзле да къурагъан,
Фасыкъ ибн Зиятны:
«Къайдады?» - деп сурагъан.
Хусейинни къанын алмай,
Къайтмазгъа айтхандыла.
Сонг шу аскер бла Шамгъа
Багъып, атланнгандыла.
Марит шу жерде айтхан:
«Къыркъ къадыр кётюрген
Хазналаны келтирип,
Мени жаныма тёккен».
Маритни къаласына,
Ж ууукъ майданнга барып,
Чатырла къургъандыла,
Муратларын билдирип.
Ючюсю да, олтуруп,
Былайда ойлашханлар,
Ибн Зиятны тутуп
Келтирмеге хыйсап л ап.
Сонг, шу аскерге Марит
Къаласындан къарагъан:
«Бар, бу аскерни бил!» - деп,
Уланына буюргъан,
Маритке айтхандыла:
«Уланланы келтир», - деп, Хусейинни жаны ючюн
Тёртюсюн да ёлтюр», - деп.
Уланы барып, халгъа
Хыйсап этип къарагъан.
Аскерни башчысы уа
Ибрахим деген болгъан.
Сонг, Марит уланланы
Тёртюсюн да келтирткен,
«Хусейинни жаны ючюн», Деп, шуланы къанларын тёккен.
Ибрахимни къатында
Ханзалат да тохтагъан.
Ханзалат шу Маритни
Ёз къардашы да болгъан.
Ибн Зият аскерни
Жюрюткенин билгенлер.
Сонг, аскерле жайылып,
Жашырын, жол кесхенлер.
Дагъыда хыйсап этип,
Аскерлеге къарагъан.
Къыртчыгъалагъа ушап,
Къуллу араблы болгъан.
Марит патчах чыкъкъанды
Зиятха дау этмеге.
Ибрахим жол сакълагъан:
«Къоймазма, - деп, - ётмеге».
Атасыны жанына
Бал асы къайтып келген.
Аскерни халын билип,
Баян этип сёлешхен.
Сонг фасыкъ ибн Зият
Келген, аскер да алып,
Жаухар бла тизилген,
Башына таж да салып.
Сонг, туруп, патчах Марит
Айгъырына жер салгъан.
Минип, къамичи уруп,
Жел кибик, жетип баргъан.
Белинде алтын белбау,
Жаухар, накъут къагъылгъан,
Тёгерегин къуршалап,
Шам чыракълай жарытхан.
Ханзалат да, Марит да,
Бирбирлерин кёргенле.
Къардашлар саламлашып,
Сурашып, сюйюннгенле,
Къычыра ёхтем, батыр,
Ауазы узакъ кете.
Тажал кибик тагъылгъан,
Алтын ийис да эте.
Арапланы араларын
Ибрахим кёрюп билген.
Марит патчахны уланы
Уллу хурметле берген.
Согъа накъыра, зурнай,
Бий жюрекле ойнайла.
«Мухтарны башын кесип
Аллыкъбыз!» - деп жырлайла.
Ибрахимни махтагъан,
Муратына жеттирген.
Мухтарны аскерине
Ахшы дууа эттирген.
Аскерни аллы бла
Келе ёзюрю жюрюп,
Ачыуланыргъа жарамай,
Жолда кишини кёрюп.
238
Къычыргъан: «Хей, жолдан кет!
Жокъму сени адебинг?!
Зият-хан келе тура,
Нек кёрмейди кёзлеринг?!
Мынафыкъланы къырып,
Къан ырхыла акътыргъан,
Башларын кесип алып,
Байракъ этип такътыргъан.
«Зиятха арзым 81 бар, - деп,
Ибрахим жууап берген.
Ханнга арзыммы айтмай,
Мен жолдан таймам, - деген. -
Саулай тутугъуз! - деген, ^
Азиз 82 жанларын къыймай,
Кербола къыргъыныча
Шуланы башларын алмай,
Быллай бир нек къырсайдынг?
Кетмесем да, не этеме?
Мухтарны ишин, онгнгун
Ханнга айтып кетеме.
Мухтаргъа саугъа этип,
Хайдап, элтип берейик,
Шулар бла жаннган
Жюреклерин сёндюрейик».
Адебим, хурметим да бар,
Уялыргъа да болур,
Алай, Мухтарны аскеринден
Ханнга айтырыгъым бар».
Шу кюйде айта туруп,
Зиятха жетип келген,
Терк окъуна Ибрахим
Тизгинине илиннген.
Сюйреп атындан алып,
Жыгъып, кёкке къаратхан.
Тобукъ ларын дан тартып,
Къуршагъына олтургъан,
«Хусейинни къаны!» - деп,
Ибрахим къычыргъан.
Хусейиннге къурман болсун
Ибрахимни жаны!» - деп.
Ибрагимни тауушун
Мюрюдлер эшткенлер.
Зиятны аскерине
Чабып бирден киргенлер.
Аскерлер къошулушуп,
Дауну отун жакътыргъан.
Мынафыкъланы къырып,
Къан ырхыла акътыргъан.
Хусейиннге болгъан халгъа
Жюреги жарылгъанла,
Мынафыкъланы къырып,
Бу кюн алай къандыла.
Ач болуп, ау къыдыргъан
Къыртчыгъалагъа ушап,
Аскерни тёрт жанындан
Алгъан мюрюдлер, къуршап.
81Арзым - айтырыгъым.
Эки жюз минг душманны
Байдамда къыргъандыла.
Беш мингин саугъа этип,
Мухтаргъа баргъандыла.
Сонг, мюрютле бары да
Ибрахимге жеткендиле.
Аны алайда сау кёрюп,
Уллу къууанч эткендиле.
Къаплан чачхан ит кибик,
Болгъаны жарадан толуп,
Ибн Зиятны ол жерде
Ибрахим ёлтюрюп!
Жеткен-жеткени къычыра.
Сыфатына тюкюре;
«Хей, аман малгъун сен!» - деп,
Бирем-бирем ёкюре.
Хусейинни башын кесхен
Малгъун Шаммар да болгъан.
Къолларын да байлагъан,
Сынжыргъа бугъоулагъан
Андан сора Хусейинни,
Билегин кесген душман,
Сагъытны уланы Омар,
Хаулу да анда болгъан.
Зиятны мюлкюн чачып,
Салдыла элтип отха.
Барын да бергендиле
Сейит-Мухтар-Ахматха.
Алтынын, кюмюшлерин
Мюрютлеге юлешхен,
Атларын, айгъырларын
Жылкъы этип хайдагъан.
Сонг, Ибрахим, Ханзалат,
Марит да жыйылгъанла.
&2Азиз - жарлы.
«Шулагъа не этейик?» - деп,
Жангнгыдан ойлашханла.
«Биз былагъа не этейик?
Не къыйынлыкъ берейик?
Зиятны келтиригиз,
Аны халын кёрейик.
Чинг алгъын бир от этип,
Тёрт да жанындан алып,
Зиятны да ары атып,
Тамаша эте, къарап:
«Айтчы энди халынгнгы,
Хусейиннге этгенингнги?
Бий жашланы къырдырып,
Азап жеттиргенингнги? »
Къычыргъан аскер башчы:
«Эй, адамла, билигиз!
Шу мынафыкъ Зиятны
Эткен ишин сезигиз.
Хусейинни санлагъан,
Къаргъалагъа ташлагъан,
Бийибизни атын сёгюп,
Хапар айтып башлагъан!»
Мюрютле келип, шуну
Ууакълап, отха атып,
«Аллах, бизни кечир! - деп,
Бир къагъызгъа да жазып. -
Хусейин сангнга айтхане:
«Ёлтюрмей къоймай эсенг,
Бир уртлам суу бер,
Мынафыкъ тюйюл эсенг».
Сен ангнгар айтхан эдинг:
«Малгъун, къайда сангнга суу!
Къалай жалындырама!
Мангнга уа буду асыу!»
Язитни сангнга жазгъан
Къагъызын да окъурса.
Бюгюн чыкъты буйругъу,
Аны алтынын тагъарса.
Бутун-къолун да байлап,
Майданнга аттыла да,
Атларына да мынип,
Малтатып ойнадыла.
Шаммар, уссапдан жаннган:
«Бир суу ичирсегиз а?
Мангнга кечкинлик берип,
Адамгъа тергесегиз а? »
Бир мюрют бычакъ бла
Кёзюн сытып чыгъаргъан,
«Буду сангнга суу!» - деп,
Элтип,ауузуна салгъан.
Сакъалындан да тутуп,
Аузун ачтыргъандыла.
Къоргъашинни эритип,
Аузуна къуйгъандыла.
Кербола байдамында
Этгенинг ючюн, сангнга
Биз бу кюнню келирин
Айтмагъанмы эдик анда?
Малгъун Шаммарны жаны
Тамагъына тыгъылды.
Гумадах балта бла
Башын къыркъып алдырды.
Темирден таракъ этип
Этин, бутун тарагъан,
Аббасха не этгененг?
Ахшымыды?» - деп сурагъан.
Хаулуну да келтирип,
Ортагъа атхандыла.
Эткен затларын айтып,
Бет-беттен тургъандыла.
Билеклерин да юзюп,
Жаны тамакъкъа барып,
Ётмеген бычакъ бла
Башын да кесип алып!
Бийче къыз Фатиматны
Сыргъаларын да алып,
Муну жыл ата туруп,
Кёлюгюзню жарытып.
Сонг, келтирип, Шаммарны
Ортагъа салгъандыла.
Аны эршши сыфатына
Мюрютле къарагъандыла.
«Къолларыгъыз кесилсин», Деп, Фатимат дууа этти,
Бийче къызны дууасы
Ма бюгюн сизге жетти.
«Сен Хусейинни, жыгъып,
Къуршагъына олтуруп:
«Сени сояма!» - демегенменг,
Сакъалындан да тутуп?
Кесхендиле къолларын,
Сора аякъларын да.
«Сен жыртхан къулакъладан
Башхамылла была да? »
Г
Башын да кесхендиле,
Быллай жаза бергендиле,
Жаны чыгъып биткинчи,
Отта кюйдюргендиле.
Къалгъан беш минг аскерни
Бир майданнга жыйдыргъан.
Быланы барысын да
Бир бирине байлатхан.
Акъылдан да ажашхан,
Омарны келтирдиле.
«Ахшы атадан туууп,
Уялмадынгмы? - дедиле.
Шу Хусейинни къанын
Алыргъа ашыкътыла.
Айгъырлагъа да мынип,
Мюрютле къычырдыла.
Женнеттен сюйюнчю да
Берилген Сагид атанг!
Быллай ишле этмезенг,
Уяллыкъ адам болсанг.
Къамичиле ургъанлар,
Душманлагъа чапханлар,
Атлар блан теплетип,
Уллу палах салгъан л ар.
Хусейинни ёлтюрдюнг,
Найып 83болургъа сюйюп.
Энди гъайып 84болурса
Жаханим отта кюйюп.
Сонг Ибрахим жиберген
Къагъыз жазып Мухтаргъа:
«Душманланы биз къырдыкъ,
Шукур болсун Аллахха!
Къылычын да суууруп,
Аскерни эки жарып,
Суу алыргъа хазыр болгъан,
Хусейин, Фуратха барып,
Хазналарын, башларын
Алып келебиз, жетип.
Хусейинни къаны ючюн
Жюреклени жарытып».
Айгъыры да ийилген,
Фураттан суу ичмеге.
Бу заманда ойлаштынг
Шунгнга макур 85этмеге.
Къагъыз Мухтаргъа жеткен,
Окъуп, ишлени билген.
Айгъырына да мынип,
Чабып, аллына келген.
Къычырдынг: «Эй, Хусейин!
Чатыргъа от салдыла.
Къатынынгнгы, къызынгнгы
Жесир этип алдыла!»
Алларында тохтагъан,
Мюрютлени махтагъан,
Фатимат бийчебизни
Шафауатын къутлагъан 86.
Шу тауушну эшттирип,
Хусейинни алдадынг.
Суу да ичирмегенлей,
Жел эттирип къачырдынг.
Сонг баш л аны келтирткен,
Кёзю бла къарагъан.
Зиятны башын алып,
Кётюрюп, жерге ургъан.
Сангнга не боллукъ эди,
Къойсанг жарамаймеди?
Хусейин бир ичкен бла
Фуратмы къурур эди?»
Мюрютлени аллына
Куфа ахлусу чыкъты.
Ибрахимни аскерине
Накъырала 87такътырды.
Керболаны кюнюнде
Бу шейитлени къыргъан.
Аскерлени жюрютюп,
Шулагъа башчы болгъан!
Сонг, Мухтар даулу малны
Аскер леге юлешхен.
Хумуслу Сегитлеге
Жиберирге кенгнгешхен.
Фатиматны душманы
Жетмиш мынафыкъ болгъан.
Шуланы барысын да
Башларын кесип алгъан.
Алтынны, кюмюшлени
Къадырлагъа жюклеткен.
Жетмиш да адам башны
Мадинагъа жибертген,
83 Найып - патчахны экинчиси.
84 Гъайып - бедишлик.
85 М акур - алдаулукъ.
16 Заказ № 131
86 Къутлагъан - махтагъан.
87 Накъыра - жыр, махтаула.
241
Зайнафха, Сакинатха,
Ахлуланы барына,
Кёрболада ёлгенлеге,
Къазауатха баргъанлагъа,
Танг атханлай къаралла:
Хар башда къара жылан,
Арасында бир башны,
Он жылан талай болгъан.
Аталары мында ёлюп,
Шейитле болгъанлагъа,
Эрлери мында ёлюп,
Тул къалгъан къатынлагъа,
Башхасы тилин ашай,
Бири кёзюн сууура,
Бири аузундан кирип,
Тамагъы бла чыгъа.
Хусейинни къанын алып,
Къанып келген мюрютле,
Шу саугъала бла энди,
Сизге тебирегендиле.
«Мюрюдлер! Къан алгъансыз!
Душман л аны къыргъансыз.
Хар барын да кёзюгюз
Кёрюп, баян эткенсиз»
Мухтар жиберген саугъа
Мадинагъа жетишхен.
Бу шахарны ахлусу
Мархабатлыкъкъа тюшхен.
Керболадагъы хапар
Шу халда бошалгъанды.
Буслиманлагъа Аллах
Ёзю шарт болушханды.
Шиммахат-Къади 1908 ж.
Темирхан-Шура шахар.
Хусейинни арбазына
Башланы келтирдиле.
Хырыклагъа чюй уруп,
Башланы да тиздиле.
ГАДИЙ ШЫЯКЫ
Иги оюм этип къарасанг, Гадий-Шыякы,
адам сейир этерча, таурухла бла тенг жашауу болгъан, халкъыбызны илму жашаууна,
аз-кёп болса да, жарыкъ берлик затты.
Башындан къарагъанда, аны жартысы
дуппургъа кирип, ал жаны онг - тюшюннге
(юг) айланып салыннганды. Башы (чорбаты) топуракъ бла ж укъа жабылгъанды.
Хуналары, иги да ишленмеген ташладандыла. Ичине кирирча, жерден жарым метр
бийикликте, эни, узуну да, адам сыгъынып
кирирча, тёрткюл тешикчиги барды. Ичи­
не киргенден сора уа, арталда башха хал­
ны кёресе: ичинде, хунасыны бийиклиги
эки метр бла жарым болады. Узуну - тёрт,
эни - юч метр, отоуча этилген юйчюкке
ушайды. Башы, бир бирине тап къаптырылып салыннган, къалын гыйыла бла
жабылгъанды. Гыйыланы узунлукълары,
шыякыны энине толу жетмегенлей салынып, тюшюп кетмей къалай тургъанларына тамаша этесе. Санадым да, бир оналты
уллу гитче да гыйы бола эдиле. Гыйыладан
сора, аркъаулукъкъа салыннган не хырык,
не бастырыкъ кёрмезсе. Тюбю да гыйыла
тап сырылып, узунуна гыйы сыныкъладан
тизилип, тар илипинчик ишленипти. Хуналаны ичи, сары топуракътан балчыкъ бла
сюртюлюп, тешиги-телиги кёрюнмейди.
Уллу эм ууакъ, бармакъ ызла бюгюн да,
Къазан-Къая башындан къарасанг,
Ш ауурдат, къол аязынгдача кёрюнеди.
Орташ элни (Шауурдатха бек эртте алай
айтхандыла) кюнчыгъыш жанында бир
гитче кезчихте Гадий Шыякы турады. Эрттегили аталарыбызны заманындан бери
къалгъан, уруш оту, ачлыкъ, жаланнгачлыкъ да оймагъан, бу таурухха ушагъан,
таш юй не затты?
- Кимге къуллукъ эткенди, нек ишленнгенди?
- Ол тургъанлы ненча жыл? - деп келген
къонакъла да сорадыла. Алагъа хар ким
кеси аллына эшткени, билгенича жууап ларгъа кюрешеди.
1976 жыл май-июнь айлада биз (Асанланы Юрий, Кючмезланы Мариям, Мусукаланы Ахмат, мен да аланы ичинде)
Малкъаргъа бардыкъ да, ичине кирдик,
къарадыкъ. Бизни биргебизге келген, Гадийланы Маткерий да болгъанлай, шыякыны узунун, энин да ёнчеледик, къалай,
не бла жабылгъанын тинттик.
Андан сора мен кесим, арттаракъ,
токъсанжетижыллыкъ Гадийланы БийСолтаннга жолугъуп, билгенинден, кёргенинден, шыякыны сартындан, дагъыда
сордум. Ол кюнден бери, сагъышлана ке­
тип, ма бу затны жазаргъа базындым.
242
былтыр сюртюлгенча, билинип турады­
ла. Дактиласкопияны болушлугъу бла, ол
ёлюмде думп болуп кеткен, ары къарай да,
жылай, бери къарай да, сыты л а тургъан
жаш къызлагъа уа ёлюмню жууукълаша
келгенин сездирмей, «хо аурунг, хо» деп,
кёл эттирирге кюрешип, сюрте тургъан
тиширыуну бармакъ ызларын билирге бол­
лукъ эди. Шыякыны тюбюнде, атылып
тургъан базыкъ, къысха жиликле, ж ауу­
рун къалакъла, сырт сюекле, жегиле къалабалыкъ заманны эсинге тюшюредиле.
Болсада, адам, не уллу къыйынлыкъны
да терк унутуп, аягъы басхан жерде жылай,
улуй айланнган адамланы бет сыфатлары
эстен кетип къалгъанына былайчыкъта
шагъат болуп тураса. Халкъыбызны бушуулу ёмюрюню юсюнден бу шыякы алкъын
а кёп зат л аны ачыкъларгъа боллукъту.
Хапарны мындан ары Бий-Солтан айтханлай жазама. Бир-бир жерлеринде
уа Маткерий айтханланы хайырланырыкъма.
Эки жюз къыркъ-элли жыл мындан ал­
гъа, Шауурдат элге (башха тау эллеге да)
ёлет киргенди. Ол ауруу ары дери да келе
да, къыра тургъанды. Алай бу жыл а, аны
келирин билип тургъанча, элледе шыякыла, кешенеле ишленип, кирир, къачар жерлерин белгилеп, хазырлап къойгъандыла.
Ол ауруу келирге, Гад ий л ары да ма бу биз
айта келген шыякыны ишлегендиле.
Ол къалай ишленнгенди, аны ишлегенде, ким оноу эткенди?
Бу тукъумда Сёзчю деп, бир аламат,
эсли киши болгъанды. Ол жетмеген Тауартында, Тау-аллында да ж ер болмагъанды. Аны сёзюне тынгнгылап, оноууна
къулакъ салып, этер ишни ангнга башлатып тургъандыла. Палахны келирин
билгенча, бир жол айтханды ол: «Аланла,
тукъум аллында къаты сюелген кишиле!
Бизни эллеге аман ауруу кирип келеди.
Муну аллында, келип кеткен заманында,
адамла, къачып, тешиклеге, дорбунлагъа
кирип, мугурайып, ёлюп къалгъандыла.
Энди уа биз алай этмейик, мындан къачып,
не узакъкъа кетсе да, адам къутулуп кёрмедик. Тейрини кёзю къайда да битикти,
нени да кёреди. Андан эсе, къарт, къарыусузларыбыз, ауруу жетсе къутулалмазла,
онгсузларыбыз кирир кибик Ахырат юйле
ишлейик. Жеткен жашла бла къызла уа
тау дорбунлагъа къачсынла. Арттаракъда,
биз ёлгенден сора, адам урлукъ ала жайарла. Бизни атыбыз, тукъумубуз. Тейри
жаратхан сыфатыбыз, къурумайын, юзюлмейин турурла».
16
Кишини сёзюн эл къулакълагъанды,
алай бир-бирле ыйнанмагъандыла. (Аны
аты алай болмагъанды. Сёзню айта би­
лип айтханы ючюн, халкъны аууз сёзюне
тынгнгылата келгени ючюн атына «Сёз­
чю» атап къойгъандыла. Керти аты эстен
чыгъып, жалгъан аты ёмюрлюк болуп
къалгъанды).
Андан сора: «Сёзчю былай айтханды, ол
ойлап сёлешхенди», - деп, хар элде, хар
ж ерде, хар тукъумда да, къолларындан
келирине да ыйнанмагъанлай, Сёзчюню
айтханын да къулакъламагъанлай, шыякыла, кешенеле да ишлемегенлей, хиликкя
этип къойгъандыла. Ол заманда ма быллай
сёзле туугъандыла:
«Атабийлары дуния юйле ишлейдиле,
Уллу Тейрини буйругъуна кюледиле.
Гадийлары уа Ахырат юйю
ишлейдиле,
Тейри айтханнга асы болуп да
кюрешмейдиле».
«Тенгнгиз къайры чайкъалса да, жел
ары урады. Сау къалгъан адамгъа уа, ду­
ния юйю азмыды? Сау къалгъанла, кеслери ишлей-ишлей турурла», - дегенди
ол заманда Сёзчю. «Ауруу тарлагъа тю­
тюн, туман болуп киргенди, арпа, будай
гюллю эте тургъан заман л ад а келгенди.
Дуния жылау, хадагъагъа къалгъынды,
ауруу кеткинчи къачалгъанла таула таба
къачхандыла, къартла, къарыусузла,
ууакъ сибийле шыякылагъа киргендиле. Кешенеледе, шыякылада ёлюр такъыйкъаларын сакълагъандыла», - деп, атам
Ысхакъ былай хапар айтыучу эди, - деди
Бий-Солтан.
- Елгенле шыякыда не заманнга дери
тургъандыла? - деп Бий-Солтаннга сорДУМ.
Къулакътан доюн тюйюл эди, эси уа орнунда, айтты:
- Япон уруш башланырны аллында, мен
хайт деген жаш эдим. «Къоркъкъан этме
сен, жашым! Ма ол айтхылыкъ Сёзчю онг
жанында къатып тургъан кишиди. Кесини
сол жанындагъы уа, жанындан сюйген къа­
тыны ды. Тёгерегинде, аллында да мугу­
райып тургъан сабийчиклени кёресе. Ала,
ауруу да санларына киргинчи, къолларына
да будай, арпа башчыкъланы къысханлай,
ёлюр сагъатларын сакълап тургъан туудукъларыдыла.
Сёзчюню онг жанындан башлап, къабыргъаны узунуна дери, ёлюп, къатып тур­
гъан тиширыуланы кёргюзттю. Юслеринде
быстырлары, башларында жаулукълары,
аякъларында чарыкълары, бет лерин да
243
да, къоркъмаучу эдим. Кесимми къолларыммы, Гыжынайны къол ызлары бла
тенглештириучю эдим.
«Атам, бу аурууну келмезча этерге онг
жокъмуду. Бу къайта да келе, къыра да
кете нек турады?» - деп, жырчы Гыжы­
най атасына соргъанды. Къарыуу, кючю
да къаялагъа тенг болгъан, оюну, кюлккюсю да Раубазыгъа эштилген, намысы
бла урушханланы жараштыргъан Сёзчю,
ангнга жууап хазна бермегенди.
«Къойчу, къызым, къойчу. Ангнга онг
болса, кюннге тенг Тейри бир мадар этер
эди», —деп къойгъанды. Ж аш келинле
къысма ичинде къалырларын, жигит
жаш ла жыламухтан алырларын, къарт
анала гуппур болуп жатарларын, сабийчикле «суу» деп аууз ачарларын биле эди
Гыжынай. Эки кёзюнден акъкъан тамычыла балчыкъ суугъа татыдыла, узун чачыны
къара тюклери сууукъ ташлагъа тагъылдыла. Танг атты да, экинчи кюн дунияны
жарытты. Шыякыда у а Гадийлары жатадыла, кюн тууушу эшигинден къарады.
Алай, ёлюп тургъан, жансыз адамла аны
сезмедиле. Талай жюз жылдан сора, кеслерини туудукълары, аланы юслеринден
не айтырларын бил мед иле.
- Сёзчюден ары уа ненча атаны билаллыкъсыз? - деп, арталда умут юзюп, сордум ангнга.
Мынчакъланы онг жанына, сол жанына
да бирер кере аудуруп бошады. Сол къолу
бла билегинден тутуп, айтты:
- Гадийлары Сыя-Тауну аллында жашап
болгъандыла. Тауча, Казбекке алай айт­
хандыла. Мал-мюлклери кёп болгъанды.
Эркин ойнап, жашаргъа сюйгендиле. Ол
заманда бизни тил бла сёлешхенди адам
улуну кёбюсю. Жашай тургъан заманда,
таулула къарыусуз болгъандыла. Арттанартха тенгнгизлеге да барып, къайта тур­
гъандыла. Къалай-алай болса да, эбизеле
Гадийладан жасакъ ала тебрегендиле. Анда
айтханды Гадийни жашы Багъырчы «Бу
ТУРУУ ~ ТУРУУ тюйюлдю! Мындан эсе жаназатны 88 сайлайма мен. Эбизе-бий бла
уруш этерге керекбиз. Атабызны малын,
мюлкюн къан дауламайын, бермебиз.
Алайынлай, эбизе бий къан черную 89
бла келгенди да, жасакъ жыйып башлагъанды. Гадийлары беттен-бетке тургъан-
аз-маз букъу басып, ма алай тура эдиле.
Мен унутаракъ да болгъанма, алай, уллу,
гитче да, бир къыркъкъа жете эдиле.
«Уллу аталарыбыз, аналарыбыз жатхан жерни сакълайбыз», - деп, кесибизни тукъумну кишилери Шыякыны сакълагъан этиучю эдиле. Арисей бла Герман
1914 жылда урушуп бошагъандан сора,
шыякыны къатында, «нарт агъаларын
уятхан этебиз», деп, къууанч этип, тепсей
эдик. Артта уа, Азиягъа барып къайтханыбыздан сора, аланы сюеклерин кёрмедик.
Ачыу эттик, бек жарсыдыкъ, алай, не этериксе? кесибизни сау къалгъаныбызгъа да
шукур этип къойдукъ. Дуния алайды.
Ма алай, къырыла да тиргизиле, дагъы­
да адам урлугъу жайыла, ала да ёсе, уллу
бола, мал ырысхы да жыя тургъандыла.
Алай а, къарны тойса, юсю бютюн болса,
ата-анасы кёрген кюнню да, унута да къоя
тургъанды адам.
- Бай-Солтан, Сёзчюге дери аталарыгъызны сана да, сора, бу Шыякыны сюрткендеги къол ызла кимникиле эселе да,
ангнга эсингнги бир жеттир, - дедим.
Дагъыда къатлатты. Уллуракъ айтырыммы изледи. Акъ сакъалын, мыйыкъларында сылады да, айтты:
- Атам —Ы схакъ, аны атасы - Къал­
гъан, аны атасы уа - Афай. Афайны атасын унутханма. Ш аумулгъу, Къанукъа,
(АсланМырза жашыды) деп Сёзчюню эки
жашы болгъанды. Ол кишини эки къызы
да болгъанды. Ала тёртюсю да таулагъа
къачып, сау къалгъандыла. Ма ол эки
жаштан а Гадийлары жангнгыдан жайылгъандыла. Алагъа «ёлеттен къалгъанла»,
дегендиле.
Сёзчюню бир къызы Бызынгнгыда эрде
болгъанды. Ол къыз, ариулугъу, жигитлиги бла да тау эллеге белгили болгъанды.
Тухтуй тиккен заманда, жыр ауазы къара
къаяланы зынгнгырдатып тургъанды. Ба­
шындан энишге озгъан атлыланы эслерин
жыр тауушха бургъанды (Черек бойну бла).
Аны аты Гыжынай болгъанды. Бюгюнлюктеги Абеланы кёбюсю ма ол тиширыудан
жайы л гъанд ы.
Экинчи къызы уа Къоспартыда, Гюллюлада эрде эди. Аны аты унутулгъанды.
Сёзчю кеси баш болуп, эки жашы уа таш
ууатып, шыякыны алай ишлегендиле. Къа­
тыны бла эки къызы уа къабыргъаларын
сюрткендиле. Узун-узун тартылгъан, уллу
бармакъ ызла, ариу Гыжынайны къол ызларыдыла. Кесим да, ары кире-кире тургъанма... «Кире турмагъыз шыякыгъа,
андан ауруу жайыллыкъты», - деселе
88 Жаназат - малын, мюлкюн да къоюп, ба­
шын алып кеткен адам.
89 Къан чериу - жюзге жетмеген сауутланнган жыйын, о л жасакъ жыяр ючюн жибериле
болгъанды.
244
болгъанды. Церуханны ариулугъу кибик
да, жигитлигине ушагъан да болмагъанды.
Къалгъан (эри) бла ол эл-башында бир жыл
эллиу гебенни, дырынын да жыйып, тюштен ингнгирге биттиргендиле. Цериухан,
Къалгъандан артха къалмай, батан кётю­
рюп, гебен башына аталгъанды, экишер
чий гырмыкны да юслерине салып, ташла
бла бегиталгъанды.
Бирде уа, Къалгъан бла Цериухан, Бызынгнгыгъа, Абелагъа бара болгъандыла.
Баргъан ары дери да эткендиле, алай бу
жол, ажашып, Холамгъа кетип къалгъан­
дыла. Холам бла айланып, Бызынгнгыгъа
алай къайтхандыла.
Ол кюлккюлюклерин, бир жолукъкъанда, Цериухан ортанчы къарындашы Багъатыргъа айтханды. Багъатыр бек къарыулу
киши болгъанды. Кючю кибик, агъачха,
ташха да хунерли. Сабыр, эсли адам, эгечин бек сюйгенди.
«Мен, - дегенди Цериуханнга, - сени
экинчи жол ажашмай барырча этерме».
Экинчи кюн танг, атмайын кетип, кюн
жайылыргъа ыфчыкъкъа жеткенди. Къы­
зыл къая тюбюнден бир ёре, ауур ташны
сал та бла сындырып, балта бла ж онуп,
артыгъын-буртугъун да кетерип, жип бла
аркъасына экиайыр кётюрюп, Холамгъа,
Сууукъ-Ауузгъа, жолла айырылгъан жер­
ге, келтиргенди. Ма алайда, ёткен адам эслерча жерде, Багъатыр ташны орнатханды.
Ташны Холамгъа бурулгъан жанына Кюн­
ню, Сууукъ-Ауузгъа бурулгъан жанына уа
Айны суратларын салгъанды. Сора, келип,
Цериуханнга: «Эгечим, бир киши да ажашмазчаэткенме («Жау-Урушханла» дейди­
ле алайлагъа). Ол сен, билмей, Холамгъа
кеткен жол, Сууукъ-Ауузгъа айырылгъан
жерде, уллу белги таш салгъанма. Ташны
Холамгъа бурулгъан бетинде Кюнню, Сууукъ ауузгъа айланнган жанында уа Айны
сыфатларын ишлегенме», - дегенди.
Андан сора, Цериухан эм башхала да,
барсала, ажашмайын жюрюгендиле. Ба­
гъатыр ол ташны алайда орнатхандан бери,
жюз бла жарым жылдан артыкъ болгъанды.
Алайгъа, андан бери «Багъатырны-Сыны»
деп атагъандыла. Алгъын, Тёбен-Тар бла,
жол эркин, кенг болгъунчу, алайтын адам
кёп жюрюп болгъанды. «Багъатырны
Сыныны» къатында солуп, ауузланып,
«Сууукъ-Ауузгъа», Холамгъа барлыкъла
да, хапарлашып, андан-мындан келликле
да, заманларын булжутуп болгъандыла.
Хапаргъа кёре, о л ташны ауурлугъу
жангнгыз адамны къарыууна бойсунмазча, уллуду. Алай, Багъатыр аны жангнгыз
дыла: «Сизге не керекти?» - деп соргъанды­
ла. Ала онглу болгъандыла да, Гадийланы
къыргъандыла. Ол заманда ала кёп бол­
гъандыла. Кёпден аз ёлгенди, аздан кёп
ёлгенди. Бизникиле хорлатхандыла. Сау
къалгъан л ары Чеченнге, Дюгерге, мабери
Малкъаргъа къачхандыла да, жангнгы­
дан журт салып, тукъум къурап, жашап
башлагъандыла. Бери уа эбизеле жасакъ
жыя келмегендиле, къан чериу да жибермегендиле. Багъырчыны Керкин-баш
деп жашы болгъанды. Андан Сантимир
туугъанды. Сантимирни Цагъар-Бий деп
жашындан Ёмюртакъ жаратылгъанды.
Ёмюртакъ кеси къачып, ма бери келгенди.
Андан Ёрецыкау туугъанды. Кеси да къаягъа кирирге бек къаты болгъанды. Тауда
кийик кёрсе: «Апсатыны ариу къызы Байдымат болмагъын сен», - деп, тилек этип,
алай атып болгъанды. Атхан кийигин а,
онг бутундан къалгъанын, жолукъкъаннга
юлешип тургъанды. Аны ючюн а, аны сабийлери жыйгъан ашыкъла бирге ушашла,
бир жанлыла болгъандыла.
Ёрецыкауну юч къарындашы болгъан­
ды. Ол тёртюсюнден туугъанла талай юйюр
болуп, Хоугамла-Башында жашагъандыла.
Сёзчю Ёрецыкауну жашыды. Шыякыны
ишлеткен да ол болгъанды. Ишлеп бошагъандан сора, тогъуз къочхарны да Тейри­
ге къурманлыкъ ол эткенди. Андан сора,
тогъуз кюнден ёлет киргенди да, адамла­
ны къыргъанды. Сау къалгъанларындан,
дагъыда тукъум жайылгъанды, эл, журт
да къуралгъандыла.
Ш аумулгъуну жангнгыз жашындан
Афай туугъанды. Ол тамыр терен, кенг да
кетмегенди. Къанукъадан Шауай, Асей,
Аслан-Мырза, Бий-Аслан, Муса деп, беш
жаш туугъандыла. Аланы, Салиймат деп
бир эгечлери да болгъанды. Салиймат а,
Улбашланы Баразгъаэрге баргъанды. Бараздан - Махамет, Махаметтен - Акъкъай
деген чирчикле жайылгъандыла. Адам хумаллак урлугъу кибикти, жерин тапса,
жайыла башлайды, чырмауукъ кибик,
бирден бирге байланып келеди. Аланы уа,
саула, унутуп къоймай, эсхере тургъанлыкъкъа, хатасы жокъту.
Мени анам Гожук къабакъта (Тёбен
Жемтала) Мамметланы Байкишини къы­
зы Кябаханды. Аны анасы, Къойчуланы
Байрону къызы Кюля деп болгъанды. Ала
уа Кюннюм элде жашагъандыла.
Атам Ы схакъны анасы Лёлюкаланы
Кючюкню къызы Ц ериухан, деп бол­
гъанды. Цериуханны Багъатыр, Къарай,
Къарох, Къаммо, деп, тёрт къарындашы
245
кеси кенгден кётюрюп келгени уа керти­
ди, - деп, Бий-Солтан ыйнандырды.
Тюкеншхи ёрюнде, эки ёгюзден бири
арып, баралмай тохтайды. Багъатыр аны
урмайды, тюймейди, ёгюзню тешип, кеси
боюнсагъа жегилип, тарта кёреди. Алайдан
Шауурдатха жеткинчи уа, иги кесек жол
болады. Къолун да баш чомачагъа салып,
бирси ёгюзге да болушуп, чыгъарып кет­
кенди.
Бир жол а Хурс-Халыдан ары аууп, Jleлюкаланы маллары кюте тургъанлай, айыу
чабып, ийнекледен бирин кётюрюп кеткен­
ди. Аны сюрюучю жаш, келип, Багъатыргъа айтханды.
«Тынчлыгъыбызны алды кёрейем! Аны
бир иги къоркъутмасакъ, ол бизни тынчайтырыкъ тюйюлдю», - дегенни айтып,
Багъатыр, уллу жипни да алып, чыгъып
кетеди. Кёп да айланмай, айыуну ызын
табады. Къысыр ийнекни кётюрюп узакъкъамы барлыкъ эди, тешигин да кёреди
Багъатыр.
Багъатыр узакътан окъуна къычырады. Айыу ёкюрюп, аны аллына чыгъады.
Багъатыр, жипни сол къолуна тап чёргеп,
онг къолуна къалпагъын алып, жууукълаша келеди. Кишини, арсарсыз келгенин кёрюп, айыу арсарланып тохтайды.
Багъатыр, тёрт атлам жерден жипни атып,
айыуну белине чёргейди. Айыу, тартып,
жипни юзгюнчю, эрлай жетип, Багъатыр
аны бла сермешеди. Къалпагъын чюй этип,
ачылгъан аузуна буштукъ этип, урады.
Андан сора, иш тынч эди. Къысылып, солуусуз болгъан жаныуарны санлары бошая
тебрейдиле. Аякъларын жип бла къаты
байлагъандан сора, Багъатыр аны аузундан
къалпакъны алып, эсин жыймагъа къоя­