Асмаран - 28

къыйырлыгъында ненча тюк бар эсе да,
аллай бир жыл жаша! Бёркюбюзню алыб
а бараса, антчыз. Энди, къызыбызны да
унутма.
Аламей бла бирча барысы да кюледиле. Бёркню
къолуна алып, Ай-Солтан энишге ийилди.Аны
бирж и сёз айтырын тилейдиле.
башха миллетли адамла ангнгыламай
сорадыла. Байро алагъа орусча ангнгылатады.Ала кюлюп, башлары бла хоулайдыла.) Бюгюннгю оюнубузну, къууанчы-
Ай-Солтан. Былайгъа, сиз «Къангнгоша» дейсиз. Къангнгошаны «Алтын-Таш»
деген хапарын бизге Байро айтханды.
Алтын ташны, алтынындан бизге хайыр
жокъту. Ол адам л аны тынчлыкъларын
алады, жюреклерине терс къайгъыла салады. Биз алтыннга ушамайыкъ, адам лай
къалып, нёгерликке сакъ болайыкъ. Бу
бёркню мангнга берген, Налжан кибик,
ариу аналарыбызны саулукъларына къууа­
на, къартыбызны, жашыбызны да сыйлы
кёргенлей турайыкъ. Малкъарны айбат
жери, Чирик-Кёл байдамында сизни танытхан Тейриге къор болайым! Намысыгъыз, сыйыгъыз да тёппемдеди!
бызны къурагъан Байрону алты сабийи
барды. Алты сабий л и юйюрле бизде ондула. Экишер-ючюшер сабийлери болгъанла
да бардыла. Бир къауум юйюрюбюзню уа
сабийи жокъту. Биз алагъа жарсыгъан эте­
биз. «Ала аштан, суудан къыйналадыла»,
деп жарсымайбыз, «аланы юйлеринде са­
бий таууш эштилмейди» деп ачыу этебиз.
Мени алай айтханыма бюсюремегенле да
болурла, алай иги оюмласагъыз а, кесигиз
да мудах боллукъсуз. (Барысы да керти
кёллери бла тынгнгылайдыла.) Адетни,
тёрени да бек ариу, таза сакълагъан ту­
къумбуз. Ёткен уруш ха Аландыладан
отузбеш адам къатышхан эсе, бюгюн а
бизни сексен жашыбыз къыралыбызны
къорууларгъа сауут алып чыгъаллыкъты.
Аны жараштырып айт а билгенине, абызырам ай хал къ аллы нда сюелгенине у л л у багъа
бичедиле.
(Барысы да къууанадыла, сейирсинедиле.)
Шукур болсун Тейриге, бу арт отуз жылны
ичинде бизни тукъумдан тутмакъкъа бир
жаш да тюшмегенди! Ма ол къууанчты,
биз аны ючюн махтаннган этебиз. Бизни
тукъумну жюрюткен жашланы бла къызланы отуз ючюсю уллу билимли адамлалла.
Биз барыбыз да уллу, кирсиз, ариу, кенг
арбазлы юйледе жаш айбыз. Малыбыз,
мюлкюбюз да бардыла. Хар къайсы юйюбюз да жыйырмадан артыкъ къонакъны
айыпсыз ашыраллыкъты. Бузулмасын
бизни къырылны нюрю!
Аламей. Сау бол, жигит, къарыуунгнгу,
адамлыгъынгнгы да Тейри сангнга къызгъанмасын. Сиз, тёртюгюз кибик жашларыбыз кёп болсала, ол заманда къыралыбыз озгъурлу, деменгнгили да боллухту.
Байро. Аланла! Къол таш атыштыкъ,
тутуштукъ, жигитлерибизни кёрдюк. Энди
«тукъум-чёгюбюзню» бардырайыкъ. Бусагъат биз ашаргъа, ичерге олтурабыз. Къо­
накъланы да олтуртугъуз, малкъарлыла,
бызынгнгылыла да олтурсунла. Ашыбызсууубуз эркинди. Биз ыразы кибик, сизге
Аллах да ыразы болсун!
Марал-Хан, сёлешириги келип, жеринде чыдаялмайды. Аламей, аны эслеп, къолундан тутуп,
ёрге къобарады.
Ш апала боза аякъланы толтурадыла, жылы
этлени къазанладан чыгъарадыла, жангнгыдан
196
Марал-Хан. Жашыбыз тюз айтады.
(Аламей, андан кичи болгъанлыкъкъа, ол
аны атын жашыргъан этеди.) Мени, отуз
жалан да бирин бере эсенг, биз намысны
алайыкъ. Намыс бла къалайыкъ!» - де­
генди халкъ... - «Да, Тейри, сен намысны
халкъкъа берсенг, башха жерде бизге ж а­
шау жокъту!» - дегенде, насып да, намыс
болгъан жерде къалыргъа ыразы болгъа­
нын билдиргенди... «Сора, сен намысны
халкъкъа бердинг эсе, насып да аны бла
къалды эсе, мени да ала болгъан жерден
айырма!» - деп тилегенди «дин» Тейриден.
«Алай эсе - къалыгъыз. Не да болсун, ж а­
рашып жашагъыз!» - деп, Тейри жолуна
кеткенди. (Марал-Ханны дуния жашауун-
жыл болгъан тиширыуну, харф таныргъа
юйрете башлагъанларында, атам Токай
урушуп тыйгъан эди. Бу жашауну келирин алгъыннгыла билмей эдиле. Жангнгы
пласны айтханына да ийнанмай эдиле.
Жашла, къыралыбызны къаты сакълар­
гъа керексиз. Хар не ахшылыкъ да бизде
барды. Къайсы къырал да бизге сукъланады. Жашау, хорлау да энди бизде болургъа
керекти ле. «Быллай дунияда энтта да бир
кесек жашасам эди, деп сукъларынча за­
ман келир», - деучю эдиле биз сабий за­
манда. «Ол заман терк келирми? Аллай
жашауну биз кёралырбызмы? » - деп биз
бир бирибизге соруучу эдик. Ол заман кел­
ди. Аллай жашау болду. Дунияны къанын
тёкген урушну да, ырысхы къытлыхтан
ёле тургъан адамланы да, ырахат жашауну
да кёзюбюз бла кёрдюк. (Марал-Ханны
дан ангнгылауу болгъанына жыйылгъанла
тюшюндюле.)
Байро. Апсаты къызы! (Марал-Хан ке­
лин заманда Байрону атасыны тамата
къарындашы Оташны атын жашырып,
алай айтханды. Андан бери Аландылары ангнга «Апсаты-къызы» дейдиле). Ол
хапарынгнгы уа мен да билмей эдим. Бюгюннге дери аны мангнга айтмай а къалай
тургъанса? Ёмюрюнг узакъ боллукъ, жаш­
ла, къызла да сангнга эртенликке дери тын­
гнгылап турлухтула. (Киши ашыкъмайды.
Хапар башлагъа сингнгенди.) Аламей тап
айтханды. Аны сёзю аузуна жарашханына
шагъатсыз да? ( «Шагъатбыз, Тейри. А л­
ауузуна, сёзю жарашып айта билгенине
сейирсинедиле. Быр-бир сёзлени тишсиз
ауузу бла man айталмаса да, ангнга кюлмейдиле. Аны акъ чачына, узун ызлыкълары бла келбетли бетине сюйюмсюреп
къарайдыла.) Элибизде мал урланса, бир
лай...» Адамла аны халкъ аллында партий­
ны аты бла къалай ишлегенин биле эдиле.)
къарыш жер ючюн къоншула тюйюшселе,
эсирип, биреу биреуню бычакъ бла урса,
ангнга бек сейир этеме. «Бу харипле ду­
нияда жашау этерге юйренмеген кёреме.
Аны ючюн дуниягъа жаратылыргъа да
керек тюйюл эди! Бу ариу дунияны къоркъутуп, кетерип къоймагъаэдиле!», - деп
къоркъама. (Марал-Хан тынгнгылады.
Алай эсе, Аламей мангнга айып этмесин.
Ол партияны махтагъаныны юсюнден бир
бёлек керти сёз айтайым. Кертиси бла да,
кёкню башына, аламгъа, биринчи учханла,
Совет адамла болгъандыла.
Марал-Хан. Жашыбыз, бек уллу къыра­
лыбызны чач-тюк эттиле сатхычла. Алай,
динибизни артха къайтханы уа иги болду!
Намыс болмагъан жерде насып боллукъ
тюйюлдю. Атаны, ананы ариу кёрюу, адам
къатында жерин билип олтуруу, артыкъ
сёлешмей, кёп ашамай, адамлыкъны сакълагъаннга «намыс» дейдиле. Ол затла бары
да дин бла байламлыдыла. Намысны бла
насыпны келип, къатларында тургъан ла­
рын билген, Ай-Солтан, Азрет, Меке эм
Аслан кибик жашларым, сиз кёп жылланы
жашагъыз! Сизнича, къоркъмай, юркмей
ёсхен жигитлерибиз мингле бла саналсала,
бизни къыралгъа базынып киши тиерик
тюйюлдю!
Аламей. Жашла, энди «тукъум-чёкню»
экинчи кезиуюне, тойгъа кёчейик. Аны,
Байро, сиз ёмюрде кёрмеген «Голлу» деген
тепсеу бла баш лайды.
Сол кёзюню мылысын къолан жаулукъ
къанаты бла сюрттю.Аны ашыкътырмайдыла.Алай, энтта да бираз айтса у а
ыразыдыла.) Ашыкъмай эсегиз, мен бир
къысха хапарчыкъ айтыр эдим. ( «Не кёп
да айт, ашыкъмайбыз!» - дедиле.) Намысны, насыпны, динни да алып, Тейри
адамлагъа келгенди да: «Мени юч затым
барды. Аладан бирин алыгъыз да, экисин
акесимекъоюгъуз!» - дегенди. «Энди Тей­
рини биз билмеген неси боллукъ болур,
не аламатты бу уа!? - деп, халкъ сейирсинирге къалгъанды. - Айт, не затла эселе
да, бир эш тейик», - дегендиле адамла.
«Намыстан, насыптан, динден къайсысын сайлайсыз?» - деп соргъанды Тейри.
«Да, ала барысы да ахшы затладыла, къайсысын алып, къайсысын къояйыкъ да? деп, халкъ сагъышланнганды. - Энди,
197
Голлу тепсеуде уа сейирге къарайыкъ,
Ойра, Голлу!
Келигиз, къызла, бирге барайыкъ,
Ойра, Голлу!
Оюнубузну да кенгден салайыкъ,
Ойра, Голлу!
Бизге огъурлу, ариу кюн келди,
Ойра, Голлу!
Тейри Голлугъа болушлукъ берди,
Ойра, Голлу!
Ашамайла да ма бизни къызла,
Ойра, Голлу!
Да суу ичмейле ма бизни жашла,
Ойра, Голлу!
Кече кийинип да жатмайла, дейди,
Ойра, Голлу!
Кюндюз тешинип да къачмайла, дейди,
Ойра, Голлу!
Сыбызгъы согъулса, кюлмейле, дейди,
Ойра, Голлу!
Ариу сёз айтханнга къууаналла, дейди,
Ойра, Голлу!
Къызны аманын да сюймейле, дейди,
Ойра, Голлу!
О, Дадуулары! (Жашла, ёрге секирип, бир
Т ёртю н чю сурат.
А лт ы н чы келиу
У зун, къы згъы лды м саплы кёк байракъны,
тёппесинде да теке мюйюзлери бла, Байро кел­
тирип, ортагъа чанчды. Беш ат эркин айланыр
кибик бир кенгликте къулф ызлайды. Къулфну
эки ж анында эки акъсы л состар ташны белгиге салады. Омакъ кийинип, алайгъа Байрону
къы злары : Сырма, А риуай, С уу айда чыгъадыла. Аланы кийимлери тобукъдан аз энишхерек,
эрт т егилилени бичиулери бла тигилиптиле.
К ъулф ну бирси жанындан, кеслеринден иги да
узун, тыякълары бла Ат лы, Эрмен-Бий, Азрет
чыгъып. сюеледиле. Аланы да, тобукъкъа жете,
къара къауракъ къапталлары, бийик къыйырлы
ж енгнгил бёрклери, агъач айы ллы , ёгюз къайиштен белибаулары, гёнчарыкълары бардыла.
Аллай тепсеуню кёрмеген эселе да, жыйылгъанла
сейирсинип къарайдыла. Ариу т аууш лу къобуз
согъулады.
Байро. Аланла, сиз мени жырлап хазна
кёрмеген эсегиз да, Голлуну жырын мен
айтайым, бу сиз кёрген къызла бла жашла
уа тепсеген этсинле. (Жырны башлагъанда, бир кесек тыгъылса да, тюзелип, man
айтады.)
айланып, бирден тюшедиле.)
Ойра, Голлу!
Ма, Дадуулары да суусуз къатханла,
Ойра, Голлу!
Хуржели ашап, къарылып жатханла,
Ойра, Голлу!
Бешик жыр айтмай, эригип къалгъанла,
Ойра Голлу!
Отуннга барып да, къурлай къайтханла,
Ойра, Голлу!
О, Боюнсузлары! (Жашла, ёрге секирип,
Ойра, Голлу!
Ж аш ла, т ыякъланы онг къоллары бла ёрге
кётюрюп, сол къоллары бла уа белибауларыны
айылларындан тутуп, онг аякълары бла экишер
атлап, артлары бла сол жанларына буру луп тох­
тадыла. Ол заманда, къызла толу урчукъларын
кётюргенлей, жашланы алларында сюеледиле.
Ёрге жанындан а, бир къауум къыз
келе,
бир айланып, бирден тюшедиле.)
Ойра, Голлу!
Боюнсузлары да къара шайтанла,
Ойра, Голлу!
Ич акъылларын да кюндюз айтханла,
Ойра, Голлу!
Къаймакъ ашарыкъны соруп къайталла,
Ойра, Голлу!
Къарны ауругъаннга мурса ашаталла,
Ойра, Голлу!
О, Мисирлары! (Жашла, ёрге секирип, бир
Къызланы баргъанлары тохтамай, жашла,
тыякъланы къыйырларын жерге тиреп, аланы
болушлукълары бла секирип, къызланы алларына
тюшедиле.
Ойра, Голлу!
Къызла, толу урчукъланы ёрге тута, энишхе
эте, алгъа юч ат ласала, арт ха эки атлай, бек
алгъа эт кенлерин къатлай барадыла. Ж ашла,
тыякъланы ёрге тутуп, бек алгъа эткенлерин
къатлап: «Ойра, Голлу!» - деп къычырадыла.
Тепсеу бек ариу кёрюнеди.
айланып, бирден тюшедиле. Къызла ала­
ны тыякъларындан тутханлай, тёгерек
айланадыла.)
Ойра, Голлу!
Ма, Мисирлары да сарнап айтханла,
Ойра, Голлу!
Таулу ушкокну да къармап атханла.
Ойра, Голлу!
Да Мисирлада уа той болур, дейди,
Ойра, Голлу!
Тёбентин да ойнап, ма жашла бара,
Ойра, Голлу!
Голлу тёреге да байракъла сала,
Ойра, Голлу!
Келигиз, алагъа да ариу айтайыкъ,
Ойра, Голлу!
198
Хапарын а, келип, элледе айталла,
Ойра, Голлу!
Голлу оюннга сукъланып къалалла,
Ойра, Голлу!
Голлудан адамла юлгю алалла,
Ойра, Голлу!
Ма ол тойда да тепсербиз, дейди,
Ойра, Голлу!
Анда тепсеген а къууаныр, дейле,
Ойра, Голлу!
Адамла ичинде да жубаныр, дейле,
Ойра, Голлу!
О, Ацыкъанлары! (Жашла, ёрге секирип,
бир айланып, бирден тюшедиле. Къызла,
аланы тыякъларындан тутханлай, тё­
герекке айланадыла ).
Жыр бошалгъандан, сора да, тепсеу селеймейди. Бир кесектен къызла, жашла да, эки жанына
айырылып, тохтайдыла. Ж аш ла тыякъланы
жерге къагъып къоядыла.
Кюннюмде жашайла,
Ойра, Голлу!
Ацыкъанлагъа у а тырман этелле,
Ойра, Голлу!
Кече къыз ларын да бай лап кетелле,
Ойра, Голлу!
Къонакъкъа ашны да санап салалла,
Ойра, Голлу!
О, Хасаулары! (Тукъумланы атлары ай-
Аламей. Сиз «Голлуну» тепсеуюн бирин­
чи кёресиз. Аланланы, гунланы заманында
халкъны бу бек сюйген тепсеую болгъанды.
Не кёп къыйынлыкъ кёрген эсе да, халкъ
тепсеуню унутмагъанды. Аны жокъ этер­
ге бусурман дин да кюрешхенди, алай, ма
кёресиз, алкъын да сауду ол тепсеу. Совет
плас келгенден сора уа, бу тепсеуню жюрютюрге къоркъуп: «Мажюсю замандан
къалгъан затны кимге да не кереги бар­
ды», - деп, терс ангнгылап керексизге
санап къойгъандыла. Алтынны къайры
атсанг да, ангнга тот къонмайды, ол ал­
тын лай къалады. Бизни «Голлубузгъа»
да энди жангнгыдан кюч-къарыу кирир!
Энтта Байро эрттеден къалып, унутулуп
тургъан Тогъуза-ханны жырын айтсын.
Сиз а, иги тынгнгылап, хар сёзюн акъылыгъызгъа алыгъыз.
тылгъан заманда тойчу жашла ёрге секиредиле, къызла, аланы тыякъларындан
тутханлай, тёгерекке буруладыла.)
Ойра, Голлу!
Ай, Хасауланы да сормагъыз, дейле,
Ойра, Голлу!
Ындыр баш лары да къара герады,
Ойра, Голлу!
Къыз сайларыкъ да алагъа барады,
Ойра, Голлу!
Айыу куркада къыйналып жатханла,
Ойра, Голлу!
Адам жюрегин да малтап къайтханла,
Ойра, Голлу!
О, Табансызлары! (Жашла, ёрге секирип,
Атлы, Эрмен-Бий, Азрет эжиу этерге хазырдыла.
бир айланып, бирден тюшедиле. Къызла,
аланы тыякъларындан тутханлай, тё­
герек айланадыла.)
Байро (байракъны къатына сюеледи да,
узун тартып жырлайды ).
Ойра, Голлу!
Табансызлары да жаугъа батханла,
Ойра, Голлу!
Баргъан жерлеринде жукълап къалгъанла,
Ойра, Голлу!
Ала тюкюргюч да ойнайла, къызла,
Ойра, Голлу!
Башха элден келгенден акъыл сурамайла,
Ойра, Голлу!
Къарыусузлары да аштан тоймайла,
Ойра, Голлу!
Эл да ара аллы сууукъ ташлалла,
Ойра, Голлу!
Голлуда тепсерик а ариу жашлалла,
Ойра, Голлу!
Сюйюп жырлагъалла къарт къатынлалла,
Ойра, Голлу!
Голлугъа бармагъаннга аман айталла,
Ойра, Голлу!
Адамла Голлудан къууанып къайталла,
Ойра, Голлу!
Ариулугъу айгъа эришхен, Тогъуза-хан,
ойра!
Ойра, батыр, ойра!
Жигитлиги нарттан озгъан, Тогъуза-хан,
ойра!
Ойра, батыр, ойра!
Айтхан сёзю акъыл бёлген, Тогъуза-хан,
ойра!
Ойра, батыр, ойра!
Кёрюннгеннге жырлап айтхан,
Тогъуза-хан, ойра!
Ойра, батыр, ойра!
Сени юсюнгден хапар этип къайталла,
Тейри!
Ойра, батыр, ойра!
Тогъуза-хан ат чариште озгъанды, ойра!
Ойра, батыр, ойра!
Хар къайда да аны жырын айталла, дейди!
Ойра, батыр, ойра!
199
Тогъуза-хан кишиликке сакъ
болгъанды, ойра!
Ойра, батыр, ойра!
Кюн тутулду, ай жутулду, Тогъуза-хан,
ойра!
Ойра, батыр, ойра!
Таш эриди, къая кюйдю, Тогъуза-хан
къайда?
Ойра, батыр, ойра!
Суу тохтады, къар жаумайды,
келчи батыр!
Ойра, батыр, ойра!
Жер тебеди, тау оюлду, не этейик, ойра!
Ойра, Тогъуза-хан, ойра!
Къоркъмагъыз сиз, алан халкъы,
эрлесиз да!
Ойра, батыр, ойра!
Суу да тохтар, къар да жаумаз,
тёзюгюз бир!
Ойра, Тогъуза-хан, ойра!
Жер тепсе да, бий ёлсе да, тёзгенбиз биз!
Ойра, батыр, ойра!
Къара кюнде кёл эттирген, Тогъуза-хан,
ойра!
Ойра, батыр, ойра!
«Кюн тутулса да, ёлмебиз!» деди Тогъуза-хан, ойра!
Ойра, батыр, ойра!
«Ай жутулса да, къырылмабыз!» деди батыр, ойра!
Ойра, Тогъуза-хан, ойра!
Суу тохтап этта - ол да саркъты,
Тогъуза-хан, ойра!
Ойра, батыр, ойра!
Чабакъ тёлю жайылды энтта, Тогъуза-хан,
ойра!
Ойра, батыр, ойра!
Жер тепкенде, кёл эттирди Тогъуза-хан,
ойра!
Ойра, батыр, ойра!
Бий ёлгенде, бийлик этти Тогъуза-хан,
ойра!
Ойра, батыр, ойра
у л л у тюккючхе чёгюптюле. Сёз, дунияда бола
тургъан халны, тенгликни, тенгсизликни, адамлыкъны юслеринден барады. Аш-суу алларында,
сюйген ашайды, сюйген боза ичеди.
Аламей. Къалай ариуду ауазы Байрону.
Жыры уа къалай зауукълуду! Тауушу тауланы теренинден чыкъкъанчады! Ханны
кесини атына ушаштыла жыры, макъамы
да! Аллай жырларыбыз болгъан къадар,
бизден берекет кетмез... Олду бизни байлыгъыбыз!
лыла, къалай ариу халда, бир бирибизге
болуша, оюнубуз, кюлккюбюз да бирге
болуп жаш айбыз. Адетлерибиз, тёрелерибиз да ушаш, бирибиз къыйынлыкъкъа
тюшсек, экинчибиз ангнга болушургъа
хазырды. Бизни о л халыбыз талай жюз
жылладан бери да бизге акъыл, эс берип,
келеди. Жаубермезлада мени Хамит деп
бир жууугъум бар эди, жюз жылы толуп,
ол былтыр ёлгенди, ж еннетли болсун.
Асанланы Хаджи-Мурат бла аскерде айланнганды. «Сиз Орта Азиядан къайтхан
заманда, сау Къабарты къууанч эткенди.
Сизни бла бизни бир бирибизден айырыр
Байро. Эсен, «тукъум-чёкню» юсюнден,
аны магъанасы неде болгъанын тынгнгылагъанлагъа ангнгылатчы.
Эсен. (Тыягъыны къыйырында сюнгнгюсю бла жерни чучхуйду, къашларын
кётюрюп, тынгнгылап тургъан жаш тёлюге къарайды.) Эртте, бек эртте, аланланы
заманында да «тукъум-чёкке» ма бу халда
жыйылып, жашланы, къызланы кимникиле болгъанларын соруп, билиучю эди­
ле. «Тукъум-чёкде» юч-тёрт кюн да туруп,
жашланы, къызланы тепсерге, ойнаргъа,
жырларгъа юйреткендиле. Ариу жырлагъан, той-оюннга уста кишиледен юйрен­
нген тёре эди. Ат чариш къурап, тутушуп,
садах атып, къурукъкъа ёрлеп, чабышып
эришиучю эдиле. Аланы барысын да, энди
сиз, уллу, ариу, кенг, жарыкъ школлада бардырасыз. Окъуу сиздеди, ариулукъ
сизникиди, жигитликке, махтаулукъкъа
да сиз кесигиз жетерге боллукъсуз. Аландыланы жашларындан бла къызларындан
туугъанла ёмюрлеге дери да къарындашлай, эгечлей къалыргъа керексиз! Къарындашына, эгечине жангнгылгъандан сизни
Тейри сакъласын! Андан ачы иш, андан
ушагъысыз зат дунияда боллукъ тюйюлдю.
Аны мен сизге кёлюм бла аманат этеме.
Жерни башын басхан, эртте, кеч болса да,
тюбюне тюшмей къалмайды. Биз, къарт­
ла, сизни аллыгъыздан кетербиз, алай,
аталарыгъызны, аналарыгъызны, ахшы
адамларыбызны, ала жюрюткен ариу тё­
релени унутмагъыз! Бирден бирге ёте, ала
хар заманда да, керек болуп турлукътула.
(Эсен арып, мангнгылайын къолжаулукъ
бла сюрттю. Ол андан сора жукъ айтмады ).
Байро. Биз, къабартылыла бла малкъар­
Б еш и н чи сурат.
Жетинчи келиу
Быягъы Къангнгош а. А дам ла ж ууугъуракъ
олтуруптула. Алларында Эсен, Аламей, Байро
200
М еке келип Эсенни тыягъын къолуна алды.
Сюнгнгюсюне, агъачына тюрслеп къарады.
кюч энди боллукъ тюйюлдю! Жашауубуз
бузулмагъанлай, шуёхлукъну къаты сакъ­
лап турайыкъ бу дунияда. Мен Тейриден
аны тилейме», - деген эди ол. Хамитни
айтханы мени эсимден бир да кетмейди.
Аслан (ёрге туруп ). Таматаны - Эсенни
сёзюне сейир эттим. Адамлыкъкъа, тюзлюкке итиниу, ачны, токъну да эслеу адет
бизде, кесимми да сизге къошайым, эрттеден жюрюй кёреме! Бюгюннгю жашау­
ну тынчлыкъ бла келмегенин энди биз да
билебиз. Аталарыбызны жери ючюн, къыралыбызны намысын къоруулай ёлюрге
биз хазырбыз. Алай, мени сейирсиндирген
бир зат барды. Бир-бир къуллукъчула сен
«къабартылыса», ол а «малкъарлыды» деп
нек къарай болурла?
Байро (бети тюрленип ). Болурламы да
аллайла? Аны, ауузгъа келтирип, айтыр­
гъа окъуна къыйынды!..
Аслан. Тохта, тамата, ашыкъма. Мен
радиону, телевиденияны ишлери бла шагъырейме. Анда кёплени да таныйма. «Тау­
ча бериулеге къабарты тилде бериуледен
эсе, аз заман нек бериледи? » - деп мен бир
жууаплы къуллукъчугъа соргъанма. «Да
сен а къалай этерик эдинг да? » - деп ол да
мангнга сорду. «Радиода юч тилде сёлешине эсе - ючюсюне да заманны тенг бёлюп
берир эдим », - дедим мен. Ол, мени кёзюме
къарады да: «Сен а харип кёреме... Сора
бизни культурабыз бла аланыкъы тенгми ёсерге керекти?» - деп, юсюме битти.
Андан ары къатылсам - тюйюшюрбюз
деп, къаным бузулуп, чыгъып кеттим.
Меке.Сени «Дюгерстан» дегенинге къууандым. Анда бюгюн аллай жашла бардыла,
аллай жигитле! Алагъа къарап, къууанып
турлугъунг келеди. Эркин тутуштан къыралыбызны чемпионлары, Европада, битеу
дуния эришиуледе окъуна хорлагъанла
бардыла. Дюгерстанлыла, бюгюн Американы жыйымдыкъ тутушуучу къаууму бла
эриширге чыкъсала, не тенг боллухтула,
не уа хорлагъан этериктиле. Бизде алгъын:
«Нёгер излеген Малкъаргъабарсын, ат аллыкъ Къабартыда излесин, къыз кёрлюк
Дюгерстаннга келсин», - дегендиле. Бю­
гюн малкъарлыланы бла къабартылыланы
ол жигитлерини жашларындан туугъанла къайда болурла? Биз аланы кёрсек бек
сюерик эдик. Бюгюн биз аланы кёрмейбиз.
Урушну аты ёчюлюп, халкъла, шуёхлукъкъа итинип, бир бирлери бла спорт эри­
шиуледе сынашып, керексиз къаугъала
жокъ болурла», - деп ышанырыгъынг ке­
леди. Эсен, сен бу ачы сюнгнгюню, тыякъ
къыйырына къошуп, ташлада абынмай
жюрюгенча, танкла бла сабан сюрюп, топла
бла туманланы чачып башлар заман келсе
эди» деп, биз да сакълайбыз. Бизни жашларыбыз, къызларыбыз, жигитликте эришип
озсала, ариулукъкъа, айбатлыкъкъа ити­
нип, хорласала, ол урушну болдурумазгъа
себеплик этер эди, дейме мен.
Байро. Сен дюгерли жигитлени бирисе.
Биз сени да ма аллай ёткюр, билимли, адам
айтханнга тёзюмлю, жашланы бирине санайбыз. «Къайдадыла ол атала айтыучу
жигитле? Аланы туудукълары бюгюн нек
кёрюнмейдиле?» - дейсе сен. Къоркъма
сен, жигит, бир кюн ол жашла дуниягъа
баян болурла! Есерле ала энди. Таулула,
(къабартылыла, малкъарлыла да) тутушур­
гъа бек сюедиле. Жигитлик оюн л а аланы
сабий заманларындан бери да биргелеринедиле. Ала, башха республикалагъа ба­
рып, эришип къайтыргъа онг тапмайдыла.
Онунчуда окъугъан таулу жашла, бокстан
спортну устасыны мардасын толтуруп, университетке окъургъа киргенлей, спортну
атып къоядыла. «Барыгъыз, юйренигиз,
хор л ап келигиз», - деп алагъа бир киши
да айтмайды. Аланы жолларын тыйгъан
этедиле. Облсовпрофну бир белгили къуллукъчусу: «Сиз таулу сабийлени боксха
юйретмегиз. Ала тюйюшюрге юйренип,
уллу хатала этериктиле», - деп, бизни
ж аш лагъа эришиулеге барыргъа акъча
бермей тургъанды. Боксчулагъа шёндю
(Къангнгошада чыпчыкъ учханы, Черекни
шууулдагъаны эштиледи.) Телевиденияда да хал тюз андачады. Бизни, тутушуп
айланнган жашланы арабызда, мен аллай
чюйреликлени кёрмегенме. Уллу болуп,
обкомну, райкомну да таный тебрегенден
сора, миллетчиликни жюрюгенин кёрюп,
жюрегибиз бек ачыйды. «Ол алай нек бола­
ды?» - деп мен, Байро, сангнга сорама.
Байро ( сагъышлы, мудах, Чирик-Кёл
таба къарап). Аслан, жаныммы къыйыры,
сен, алайда ол тургъан Ай-Солтан, Меке бла
Азрет, тёртюгюз да, туугъан къарындашлача, - ма алай, бир биригизге къууана
жашасагъыз сюеме. Мен сизни барыгъызны да тенг кёрмей эсем, мени Тейри уруп
къурутсун! ( «Тоба, тоба, тоба!» - дейдиле
жыйылгъанла.)
Аламей. Меке, тутушну юсюнден бир
хапар айтчы. Дюгерстанда тутушууну халы
къалайды?
201
да онг берилмейди. Бизни къыралда атла­
ры айтылгъан таулу болуп, Аслан, сен бла
штанганы Азнордан башха жаш жокъту.
Сизни бла бирге ёсхен, тутуша айланнган
жашла бюгюн къайдадыла?
къуллукъчуларыбызгъа биз не жаны бла
да болуш урукъбуз. Бир адам да, эл бла
ёчешмесин. Эл тёзе биледи. Тёзе кетип,
ачыуланса уа - аман этер, турма аллында.
Аланла! Бюгюн биз Аландыланы «тукъум чёклерине» жыйылгъан эсек да, къууанчыбыз а саулай элибизникиди. Ойнагъаныбыз, кюлгенибиз да тамамды. Кёп ариу сёз
айтылды. Былайдагъыла бу кюнюбюзню
ёмюрде да унутмазла! Энди биз, тукъумубузгъа оноу этип, къарыулубузгъа, къарыусузубузгъа да акъылыбызны айтыр
ючюн, юч адам айырыргъа керекбиз. Ол юч
адам бизни къууанч, бушуу кюнюбюзде да
аллыбызда боллукътула. Аланы атларын
айтыгъыз...
Байрону сёзю жюреклени къозгъайды, адамла
ж ыгъал-мугъул эт ип башладыла. Алайы нлай
Орман маш ина бла келеди да, Байрогъа телеграмманы узатады.
Орман. Элибизде уллу хапар, оюн, къуу­
анч. «Спорт керекле, кюйюз эм башха адырла келгендиле», - деп, сабийле алайдан
кетмей къалгъандыла. Энди спорт школубуз, адамыча ишлеп, сабийле тутушургъа,
бокс бла кюреширге жюрюп башласа эдиле,
бизге андан уллу къууанч керек тюйюлдю,
бир къууанчха!
Байро. Эрмен-Бий, ма, телеграмманы
окъучу. Иги эшттирип окъу!
Адамла бир кесек тынгнгылайла. Андан сора
Эсенни, Б айрону, Аламейни т укъум оноучугъа
айырадыла.
Аламей. Эгечлерим, къарындашларым,
ма бу эди «Тукъум-чёк». Жыл сайын бол­
маса да, эки жылдан бир кере жыйылып,
терени, тюзню оноуун этип, адамларыбызны ёсхенлерине къууанып, ёлгенлерибизге бушуу этип, ахшыларыбызны эсхерип
жайылсакъ, аман болмаз. Бюгюннгю сёзю­
бюзню ахыр магъанасын Эсен айтсын.
Эрмен-Бий (атасыны къолундан теле­
грамманы алып, окъуйду.) «Спорт айлауда
тёшелиучю тёшеклени Ростовдан, поездге
жюклеп, жибергенме. Юс жабыуун мешина бла кесим алып барама. Битеу да минг
сом багъасы спорт керек алгъанма. Аллыма
къарагъыз. Совхозну директору Амаллы».
Бу иги хапарды. Сау болсун Амаллы! Бизни
республикада сабийни, уллуну да керегин
ангнгылагъан, аллай мюлк башчыла кёп
болсала, дуния тюрленир! Бюгюн, сизни би­
ринчи кёргениме къууана, былайда бизни
элге уллу огъурлулукъ туугъанын да билдиреме. Орта билим берген школ бла бирге
сабийлени юретиуде спорт школну уллу
хайыры боллукъту. Энди бизни жашла,
аскерге барыр заманлары жеткинчи, ту­
туш, бокс бла кюрешип, спортну устасына
кандидатла болуп чыгъарыкътыла. Аллай
аскерчи уа юйюне, элине да айып келтирмез. Ариу къылыкълы жаш ла спорттан
сора да, совхозну ишинде кёл салып кюрешириктиле. Мен сизге къууанып айтайым! Шёндю бизде ж ю з бла жарым сабий
спорт бла кюрешедиле. Кюнден кюннге,
аланы саны ёсе барлыкъты. (Ол дагъыда
Эсен турады. Къызланы хар бирине кеси ишле­
ген агъач къашыкъланы биреди. Сора къойнундан
чыгъарып, къарачайлы Ай-Солтаннга бештешикли сыбызгъыны береди. Ол аны ёрге туруп алады
да, Къалай улу Аппаны жыры Сандыракъны согъады. Азрет дауурбасны. къагъады...
Эсен. Балаларым, жанларым! Ёлюм ачылыгъын замансыз сынамайын, акъылбалыкъ болгъунчу, сытылып жыламайын
жашагъыз! Дуния дегенинг ма буду. Уруш
оту кюйдюрмей, жигит жашла, сабан агъачлагъа жарашып, ариу къызла уа, тепсегенден арымай, аланы аналары да, алагъа
жарсымай, от жагъада толу къазан къайнап турса, дуния зауугъу дегенинг ма олду!
Къыраллыкъ андан башланады, адамлыкъ
анда болады. Харамлыкъ этмей, тюзлюкке, терсликке да анда къаралады. Шёндю
мен: «Совет пласха, къыралны Коммунист
партиясына минг махтау болсун!» - десем,
жойкъулланып айтхан сунмагъыз. Аны
мен керти кёлюм бла айтама. Ленин бол­
маса, Совет кърал къуралмаса, бу уллу,
ариу дуния къызыл къанда тунчугъур эди.
Тенгликни къаты тутугъуз, ариу халда
жарашып туругъуз!
ойтырыкъ болур эди, алай, асыры къууан­
нгандан, кеси да сезмей, олтуруп къалды.
Барысы да кюлдюле.)
Байро. Кюнден-кюннге, жашауубуз ма
алай толу бола, адамыбызгъа, малыбызгъа да, тап онгла къурала барлыхтыла.
Аны заманында ангнгылап, спортну бла
культураны, эл мюлкню айныуундан арт­
ха къалдырмай, алгъа элтирге кюрешхен
202
жылдан бери сом тенгли бир къыйыны
болмагъанлай, анасыны тапханчыгъын
къабып, башхаладан урлап, жашайды.
Бедишлик!
Ауазла. Аман талагъынг туруп ёллюк!
Кёрчю аны сен!? Аман хане къайнагъанлай!
Байро. Муну эки нёгерин да бери чыгъарчыгъыз! (Меке бла Азрет, аланы да алып,
келедиле.) Бири къабартылы жаш Муридин, муну терс атынауа «Айран-Колотун»
дейдиле. Бу у а оруслу жаш Александрды.
Терс атына «Ж олдаш Пропеллер» деп
атагъандыла. Уручула, тюйюшюучюле,
анашачыла да ма быладыла. Солтанны терс
аты у а «Созуккуду». Ушаймыдыла была
эл таныгъан жигитлеге, адамгъа онг берлик батырлагъа, тукъум ючюн, Туугъан
журт ючюн жаннган атха кирлик аскерчилеге?
Ауазла. Угъай, угъай, угъай! Аллайлагъа
кечкинлик жокъту. Жамауатны къанын,
жашауун бузгъан масхапсызлагъа бир тюр­
лю кечкинлик болмасын!
Байро. Аландыланы ариу ёсхен къызлары эм жашлары! Биз Солтанны не адам
этербиз, неда дуния дан къурутурбуз. Бу
сёзюммю кертилигин сизге кёргюзтюр
ючюн, билимимми, къарыуумму да аямам.
Бу эки жашны уа кеслери тукъумларына
берликме. Ала кеслери не этериклерин
билирле.
Ауазла. Аланы да сен къолгъа ал. Ы-ы,
Маржа, ычхындырып къойма!
А л ты н ч ы сурат.
Сегизинчи келиу
Тукъум чёкке ж ыйылгъанла, Солтан, А лек­
сандр ( «Жолдаш Пропеллер» ), М урид ( «АйранКолотун» ) - уручула, аманлыкъчыла.
Байро. Адамла! Токъсан жылда да акъылны жолундан таймагъан кишиле! Арбазны, юйню да берекети анала! Ол аналадан туугъан къаракёз ариу сабийле!
Бизни «тукъум-чёгюбюзге» келип, оюнну,
кюлккюню да кёрген, эрттеги адетибизни
жангнгы кюнюне къууат берген къонакъ­
ла, саулукълу болугъуз! Энди, «тукъумчёкню» ишин бошап, юйлерибизге кетер
заман да болгъанды. Алай, мында айтыллыкъ бир зат къалып барады. Аны тамамламай жарамаз. Ол тёре хар замаыда да
бола келгенди, энтта да болуп къалсын!
(Жыйылгъанла, сёлеширге, теберге да базынмай, нени юсюнден айтыллыгъын да
билалмагъанлай, сейирсинедиле.) Адамла!
Аландыланы Таусону жашы Солтанны таныймысыз?
Ауазла. Танымайбыз! Кимди ол? Не ах­
шылыкъ эткенди аллай бир, сен махтап
башларча? (Адамла, Байро Солтанны кер­
ти да махтарыкъ сунуп турадыла.)
Байро. Бир ахшылыкъ да этмегенди,