Ҡатындар - 53

Тыуым барҙа, үлем бар. Шул арауыҡта нисек йәшәүең бар! Донъялыҡта йөҙөңә ҡыҙыллыҡ килмәһә, баҡыйлыҡта ла һанланырһың. Ошо уй һә тигәнсе барлап сыға үткәнеңде, яҡшы-яманыңды бындай саҡта, зыяраттағы яңы ҡәбер тупрағы һалҡынлығы йәнде өшөткәндә...

Митинг ауыл аръяғында, зыяратҡа барып терәлгән киң майҙанда уҙҙы – кәнсәләр алдына ғына һыйырлыҡ түгел ине халыҡ. Ауылдаштарыма күҙ һалдым: ҡайғылылар, әммә етдиҙәр, әйтерһең дә, эстән генә Сәмиғуллиндың рухы алдында ниндәйҙер ғәйептәрен таныйҙар, ҡырын эш ҡылмаҫҡа вәғәҙә бирәләр, баш эйеп рәхмәт еткерәләр.

Гөлфирә менән Харис, Әлфирә менән Вилмир Гуля-Гөлсөм апайҙы ҡурсалап эргәһендә баҫып торалар. «Бөйөк ҡатын», – тип шыбырланы ирендәрем, аҡылым кире ҡаҡманы. Сәмиғуллин кеүек ир-уҙаман уны, ошо ябай, күңелсәк, бер ҡатлы, урыны менән мут-хәйләкәр, ярҙамсыл ҡатынды тиң күргән икән, тап шул даһа уның бөйөклөгө. Хәтер офоғонда ялтлап бер күренеш сағылды: әсәйем менән Гөлсөм апай Белоретҡа һатырға алып китергә әҙерләнгән көнбағыш тоғон йәшерәләр... Тентеү... Сәмиғуллин аҡты ҡаранан айыра белмәһә, кеше яҙмышына битараф булһа, беҙҙе шул саҡ иҫкәртер инеме лә ҡатыны, тәкәббер булһа, үҙе килеп ярҙамлашып йөрөр инеме?!

Ҡарлуғастар бала осора. Күк аяҙ. Тыныс. Тормош дауам итә. Заяға үтмәне, тимәк, Сәмиғуллиндың ғүмере.

57

Ваҡыт йылғаһының ағышы туҡтамай. Ғаләм ҡапҡаһын егерме беренсе быуат асып инде, ғәрәсәтле туҡһанынсы йылдар Рәсәй тарихында йылъяҙма булып ҡалды. Кешелек аҡылы ул йылъяҙманы, ҡатлы-ҡатлы кәртләнсектәй итеп, ҡабат-ҡабат асып ҡараясаҡ, фәһем аласаҡ әле.

Илдең яҙмыш кәмәһе ҡомға төртөлгән хәл иткес мәлдә Борис Ельцин властан баш тартты. Яңы етәксегә, Владимир Путинға, күҙ терәнек. Рәсәй хәйерселектең сигендә баҫып тора. Туҡһан һигеҙҙең авгусындағы дефолт арҡаһында, былай ҙа бартер менән көн күргәндә, аҡса өсләтә осһоҙланды. Халыҡтың йәшәйеш кимәле буйынса Рәсәй донъяла 68-се урындабыҙ. Ә 2000 йылда Ельцинға «Президент марафоны» тигән китабы өсөн халыҡ-ара әҙәби премия бирелде. Заманында Горбачев Нобель премияһы алғайны...

Быуат башында шәхси тормошомда шаңҡытҡыс ваҡиғалар уртаһында ҡалдым. Даниярыбыҙ юрислыҡҡа уҡырға инә алманы, армияға китте. Ярар, өлгөрөр, һалдат хеҙмәтен атҡарып, сынығып ҡайтыр, тине атаһы. Йәғни, быға бик борсолманыҡ. Әммә, күп тә үтмәне, беҙҙе аптырауға һалған хәл килеп тыуҙы - улыбыҙға бәйле.

...Декабрь урталары. Кис. Шәмгә ут алған саҡ. Тышта ыжғыр буран, тәҙрәгә ҡар һылашҡан, үтеп-һүткәнде күрерлек түгел. Кемдер тәҙрә шаҡыны кеүек? Ишеккә йүгерҙем, Фатих дауаханала, тип әйтергә. Был сәғәттә ни, уны эҙләп килгәндәрҙер. Тупһаға уҡ сығып баҫтым, бер кем дә юҡ. Кире инеп китәйем тиһәм, бер һын шәйләнде.

– Инегеҙ, соланға ҡар тула! – тинем дә көтөп торам. Атаҡ, Фатих менән эшләгән медсестра? Халат ҡына кейгән, ҡалтырап төшкән үҙе. Өшөгәндер. Өйгә индереп, халатын систереп, ҡағып элдем дә сәй ҡуйҙым.

– Даниярҙан бер-бер насар хәбәр килдеме әллә? – Ҡурҡҡаным шул даһа. Был ҡыҙҙың улым менән хатлашыуын беләм. Армияға күҙ алдында оҙатып та ҡалды.

– Юҡ, уның өсөн борсолмағыҙ, – тине ҡыҙ, үҙе дер-дер ҡалтырай, – минең башыма ҡайғы төштө!

– Ниндәй ҡайғы, уф, балаҡай?!

– Фатих Рамазанович юҡта килдем, һеҙгә әйтергә... – Шунан был ҡысҡырып иларға тотондо, тыйып та алып булмай.

– Нимә булды, әйт! – Ҡаты итеп өндәштем.

– Ауырға ҡалғанмын... – Йығылып китә яҙҙым. Ниңәлер, ошо баланы әүрәткәнме Фатихым, тигән уй ҡаҙалды мейемә. Әлдә шул минутта ҡыҙ өҫтәп ҡуйҙы: – Даниярҙан.

Өҫтөмдән тау ишелеп төштө, биллаһи! Ҡапылда шатланып уҡ китмәһәм дә, күҙ алдарым яҡтырҙы, зиһенем асылды кеүек.

– Шулмы ни ҡайғың, иҫәүән! Исемең иҫкә төшмәй тора?

– Сөмбөл. Иҫәүәндең иҫәүәне мин, һүҙегеҙ хаҡ, апай.

– Нишләмәкһең?

– Фатих Рамазанович мине уволнять итһен дә, ҡайтып китәйемме икән, тим. Отработкамды үтмәһәм, артабан институтҡа инеүе проблема буласаҡ.

– Ҡайҙан әле һин? Өфөнәнме?

– Эйе.

– Үҙегеҙҙә эшкә ҡалып булманымы?

– Атайым троллейбус йөрөтә, әсәйем – кондуктор. Танышлыҡ кәрәк хәҙер ҡалала урынлашыу өсөн, йә – аҡса... Бер йыл эшләрмен дә институтҡа керермен тигәйнем.

– Етер, илама! Урыҫ әйтмешләй, потерявши голову, о волосах не плачут. Шулаймы?

– Данияр...

– Йәшермәй әйт, әллә ул һине...?!

– Юҡ, апай, юҡ! Өйләнәм тигәйне, үҙем ҡаршы төштөм, армияңдан ҡайтҡас та өлгөрөрбөҙ, тип. Белгәнме ни ошолай килеп сығырын! Уңарсы сәйнүк ҡайнап сыҡты. Ҡыҙҙың битен йыуҙырып, бергәләп сәй эсергә күндерҙем. Күҙемә тултырып ҡарап тик ултыра. Яуап көтә. Ә мин – ике ут араһында: был бала ла йәл, улым да. Ун һигеҙ йәшенән атай булып, киләсәген кәртәләп ҡуйырмы? Әлегә Сөмбөлдө, ярар, Фатих Рамазанович ҡайтһын да, кәңәш-төңәш итешербеҙ, борсолма, тип оҙатып ҡалыуҙан ары китә алманым. Ошомо икән Арҡайым шаманкаһының юрауының юш килеүе? Һине һынау көтә, тип шыбырлып ҡалғайны…

Фатих иртәгәһенә үк ҡыҙҙы етәкләп алып ҡайтты. Үҙебеҙҙә йәшәтергә һөйләштек, Данияр армиянан ҡайтҡансы. Харис дуҫыбыҙ аша һөйләшеп, улыбыҙҙы өс көнгә ҡайтартып, загслаттыҡ.

Ейәнсәребеҙ тыуҙы. Айһылыу тип исем ҡуштыҡ, июндең йылы, айлы бер төнөндә, донъяға килеүен иҫтә тотоп. Киленем сая холоҡло булып сыҡты, быйыл да институтҡа инмәһәм, училищела алған белемемде тоҙлайым, имтихан биреп ҡарайым әле, тине лә Өфөгә китте лә барҙы. Инде. Ҙур конкурстан үткән ерҙән, нисек кире ҡайтараһың уны? Ике айы ла тулмаған сабый күтәреп торҙом да ҡалдым. Стажым етерлек, сәбәбе етди, тип, пенсияға алданыраҡ китергә тура килде. Ҡоҙа - ҡоҙағыйым беҙҙән йәшерәк, ҡырҡтан саҡ уҙғандар, ҡулдарында мәктәп йәшендәге ике малайҙары бар, уларға нисек көс төшөрәһең?

«Шаңҡытҡыс ваҡиғалар», тигәйнең? Был ымды ныҡышмал «үҙем» бирә, күпме оноторға теләһәм дә, оноттормай…Ярар һуң, ул йән яраһына ҡабат – ҡабат ҡағылмаҫтан, ҡағыҙға төшөрөп ҡуяйым, бәйәндәрем дә китек булмаҫ?!

…Әлмисаҡта, имеш, ир менән ҡатын бер бөтөн булған: бер муйында – ике баш, бер кәүҙәлә – дүрт ҡул, дүрт аяҡ, ике төрлө енес ағзаһы. Икәү булғас, баштар бөтә тирә-яҡты күҙ уңында тота, береһе йоҡлаһа, икенсеһе уяу; дүрт ҡул арыу-талыуҙы белмәй, дүрт аяҡ шәп йүгерә, ике енес тоҡом ишәйтер өсөн йәпле – башҡа бер ерҙән пар эҙләйһе түгел. Әлеге ҡуш заттан Олимп аллалары шөрләй башлаған бер килке. Зевс, мин был бәндәләрҙең көс-ҡеүәтен нисек кәметергә беләм, тигән дә йәшен ҡылысы менән кәүҙәләрен урталай ярған да ҡуйған. Шулай ир менән ҡатын айырым затҡа әүерелгән.

Уҡығайным ҡасандыр, фәһем бирмәгәйнем. Ә мейемдең йыйырсалары юймаған, һаҡлаған. Берҙән – бер көндө ошо хикәйәтте тормош алдыма килтереп ҡуйыр ҙа, ундағы фекерҙең тәрән сөңгөлөндә хәҡиҡәт ҡылысы ятҡанын иҫбатлар тип кем уйлаған?! Башта… Башта Мөхәббәт мине үҙенең Зевстан да көслөрәк икәненә ышандырҙы. Фатихым менән йөрәгебеҙ унисонда ҡаға, уйҙарыбыҙ уртаҡ. Ҡаныбыҙ ҡушылған - кесе йыһанымда тере орлоҡтар ҡауышҡан, балалар яралған… Йәшәй килә, иремә сатма – сат береккәнемде, уның менән бер бөтөн икәнлегемде тойҙом. Шуға инандым. Йәремдең йән – тәненән айырыр өсөн минең һәр күҙәнәгемде уныҡынан ҡанһыратып аҡтарып алырға кәрәк тәһә?! Һәм шул һынауҙы бирҙе миңә Яҙмыш ғәлийәнәптәре: йә, урталайға киҫә сабып, үҙемде иремдән айырырға, йә…

Бынан егерме йыл элек һиҫкәндереп – һағайтып иҫеп үткән ел ише генә бер хәбәр яңынан әйләнеп ҡайтты ла, хәсиәтемдә ғәрәсәт ҡуптарҙы, һил тормошомдо тетрәтте.

…- Апа, «лично в руки», тиелгән, Ҡарабулатова Нурияға? Һин ҡыҙ фамилияңда йөрөйһөң дәһә - Аҡсурина? «Заказной», бына ҡул ҡуйып алығыҙ… – Фәриҙә өйгә үк инеп ҡулыма тоттороп китте был хатты. Кемдән икән? Хәҙер хат яҙышыу бөтөп бара , телефон, интернет… Конвертты асырға ҡулым тартмай торҙо. Кеҫәмә һалып ҡуйҙым да аласыҡтағы икмәк мейесенә ут яғырға сыҡтым, ҡамыр ҡуйғайным. Ҡайын утын тиҙ үк дөрләп тоҡанып китте, оҙаҡ ҡына утҡа ҡарап торҙом- төрлө сүрәткә инеп өлпөлдәгән ялҡын телдәренең сихри бейеүе гелән дә шулай арбай мине.

Ҡыҙыҡһыныу ҡотҡоһона бирелеп, кеҫәмдән теге конвертты тартып сығарҙым. Астым. Тәүге юлдарына күҙ һалыу менән йөрәгем терт итте: Зоянан! Ирем ординатурала саҡта: «Фатихты көтмә, ул мине ярата», - тип хат яҙып, күп тә үтмәй, һүҙен кире алғайны:»Ҡурҡма, беҙ, бер төркөм ҡатын – ҡыҙ, һине һынап ҡараныҡ. Ирең суфый булып ҡылана, шуға үс итеп». Ғәрлегем алҡымымдан алғайны ла, сигендем: ҡайтҡан араларында, Фатихтың күҙҙәренә текләп – текләп ҡараным, хыянат шәүләһен күрмәнем. Хат хаҡында иремә әйтмәнем, хатта минән тамсы ла серен йәшермәгән тоғро Әсмә әхирәтемә лә сиселмәнем – тәкәбберлегем еңгән…

Зояның яңы хатын ике ҡат күҙем менән һөҙөп сыҡтым, әммә төшөнмәйем – аңым бикле. Өсөнсөгә уҡыйым: « Һаумыһығыҙ, Нурия! Мин – Зоя, хәтерләһәң? Тура һиңә яҙам, Фатихҡа белгертмәй тор. Ошоғаса тауыш бирмәгәнде, хәҙер ҙә борсомаҫ инем, әгәр… Улым атаһын таптыра! Мин «Скорый» врачы инем, теге саҡта. Фатих ярты ставкаға эшләп йөрөнө. Оҡшаттым уны. Ошондай ирҙән бала тап ине, тигән уй башыма инде лә ултырҙы. Утыҙҙан уҙғанмын, яңғыҙмын. Күңел тартылған кешене осратманым, Фатихтан бүтәнде. Уның үҙемдән күпкә йәш, ғаиләле икәнен беләм… Ул мине бары өлкән коллега күреп ихтирам итә. Ә бер көндө - өмөт бит, тәүәккәлләргә булдым. Шунан алда, Фатихтың атаһы ҡапыл вафат булып ҡуйғайны, һикһәненсенең апрелендә.

Зояның яҙғандарын эстән ялғап – ялғап китәм: улы ҡайтып етеүгә, ҡайным яҡты донъянан үтеп киткәйне… Бесәнгә тип лапаҫ башына менгән еренән, тайып китепме, йығылып төшкән. Елкәһе менән тимергә бәрелгән. Уҡырға китмәһәм, янында булһам, тип ныҡ әсенде Фатих. Әүхәт ағайҙың , елкә тамыры өҙөлһә, бөттө инде ул, ҡустым, тигәнен йыуатыу һүҙе тип кенә ҡабул итте, шикелле.. .

Ахырҙа ятлап алдым хатты. Иреңдең ҡайғылы сағынан файҙаландым, тигән. Албаҫты! Дежурҙан һуң өйөнә алып ҡайтҡан, ашатҡан - эсергән… Минән ни кәрәк һуң был Зояға? Фатихтың ике- өс бөртөк сәсен һалып ебәреүемде һораған, ДНК экспертизаһына. Улымдың бер мохтажлығы ла юҡ, армияла булды, техникум тамамланы, эшләп йөрөй, йәғни алимент юлламайым, имеш. Был турала әлегә уға әйтмәнем, асыҡланғас, аңлатырмын, атаһының фотоһын күрһәтермен, исмаһам, тигән.

Асырғанып китеп, хатты конверты – нийе менән утҡа бәрҙем. Ҡағыҙҙың гөлт итеп тоҡанып, бөгәрлөнеп ҡарасҡыға әйләнеүенә иҫемә килдем: адресы?! Бер генә атама хәтергә эләгеп ҡалған – Чебоксар…

Ауырға ҡалғанлығымды белгәс тә тыуған яғыма ҡайтып киттем, тип яҙғайны. Сыуашстанға, тимәк. Маҡсатына ирешкәс ни… Туҡта! Хат менән фото ла бар ине, уныһын икенсе кеҫәмә һалғайным, ҡарап та тормайынса. Бына лаһа – күҙ һалдым… Ҡалғанын томанлы хәтерләйем.

-Әсәһе! – Айһылыу уянған. Ана, тәҙрәнән ҡарап тора, иламаҫ борон инә һалайым, йәме. Фатихтың тауышы миңә тәнемде үтәләйгә тишеп үткән уҡтай тәьҫир итте: шулай ауырталыр ҙаһа уҡ тейһә? Ғазабым тышҡа сыҡты:

- Аһ-һ! –Зиһенемде йыйып алдым. Утым янып бөткән, күмере көлгә ҡалып бара, тиҙ генә тәртешкә менән мейес ауыҙына тартып өйҙөм. Һикелә ултырған күнәгемә күҙ һалдым, ҡамырым ҡабарып ишелеп төшөп килә. Ҡулымды ышҡып – ышҡым йыуҙым да, әйтерһең, теге хаттың бысрағы йоҡҡан, ҡамырҙы еңелсә баҫҡылап, табаларҙы майлап мейес ипкененә теҙеп ҡуйҙым. Туҡмас таҡтаһына он һибәләп, әпәкәй әүәләй башланым. Ҡулым был эштәрҙе үҙенән – үҙе эшләй, ә уйҙарым -әллә ҡайҙарҙа…

Табаларҙы мейескә ултыртҡас, һике ситенә барып ултырҙым да, Ҡыҙылъяр ятыуына сумғандағы иге тәрән итеп тын алдым һәм тағы теге фотоға ҡараным: Фатихтың йәш сағының күсермәһе! Төҫлө фото булһа, беленер ине, күҙҙәре зәңгәрме икән? Нимәгә хәжәт анауы Зояға экспертиза – бына лаһа иҫбатлама.

Утҡа ташланырмындай. Янмам - үҙем тотош утмын даһа, күкрәгемдә гүйә вулкан ҡубарылған. Тәрән сөңгөлгә ырғырҙаймын. Батмам - үҙем даръямын, ташты уй - хистәрем, ярҙан ашты. Хыянатсы! Фатихтың күҙенә бәреп әйткем, сикәһенә сапҡым, алама һүҙҙәр ҡысҡырғым килә! Көттөрмәне, теге Канаки халҡының легендаһы булмышымды аңдый һалды: асылыңда йылан еңеп бармаймы?

- Әсәһе, беҙ асыҡтыҡ, көтөп көтөк булдыҡ! – Фатихты ла, Айһылыуымдың ҡартатаһына: «Та-тай, та-та-тай», тип татылдауын да аңғарам - апаруҡ тынысландым, буғай. Өйгә ыңғайланым. Фатихҡа аш һалып бирҙем, үҙем, бутҡа ашатҡан булып, гелән ейәнсәрем эргәһендә ҡыялдым. Нисек тә күтәрелеп ҡарамаҫҡа, һүҙ ҡатмаҫҡа тырыштым иремә. Ул быға аптыраманы, Айһылыуҙың уғата тынғыһыҙ, саҡ бер йәшен тултырған мәле.

Төнгөлөккә, бала ниңәлер мыжып тора, тигән һылтау менән үҙемә түшәкте ейәнсәремдең карауаты эргәһендәге диванға йәйҙем. Ауыл йоҡоға талды. Тышта- яп-яҡты, йәйҙең айлы төндәренең береһе. Ҡаршы тәҙрәнән Уҡтау һонолоп ҡарай, пәрҙәне тартмағайным. Ошондай аҡ төндәрҙә шағир шиғыр яҙалыр, композитор йыр сығаралыр. Ә мин ҡарар ҡабул итергә тейешмен. Нишләргә? Яһил «үҙем» иркенгә сыҡты был арала, ғәрләндерә,сәнсә, үсләндерә: Фатих битеңдән көлгән! Әллә ниңә Маһибикә апай иҫкә төшә - ҡайһылай яфаланған , бахырҡай.

…Өнөммө - төшөммө, бер күгәрсен миңә суҡышына эләктереп хат ташый. Ҡайын туҙына яҙылған хаттар. «Һин – бисә, үҙең изге, үҙең иблисә, Һин – балаңдың да әсәһе, иреңдең дә әсәһе, атаңдың да әсәһе, һин – кешелектең әсәһе….” Кемдән? Уҡтау ҡаяһында ҡанатлы һын шәйләнә: үҙе ҡатын, үҙе ҡош – шул ебәргән, имеш, был сәйер хатты.

Шул мәл әтәс ҡысҡырҙы. Һаташҡанмы, күктә Сулпан да ҡалҡмаған әле? Баяғы халәттән айырҙы, ә ҡыҙыҡ ине… Таныш бит миңә Уҡтау башындағы зат – Изида, боронғо Мысыр алиһәһе. Яҙмышым минән уны оноттормай. Афғандан ҡайтҡас, Мусанан тәүләп ишеткәйнем, Арҡайымда ғалимә Люсянан төпсөнгәйнем һәм өс йыл элек, Мысырға сәйәхәт ҡылғанда, эҙҙәрен юллағайным. Пирамидаларҙы күрҙем, дөйәгә атланып йөрөнөм, ә Изида ҡорамын барып күрергә форсат сыҡманы. Әммә алиһәнең шул ҡорамда торған статуяһының фотоһын, һүрәттәренең күсермәһен ҡулға төшөрә алдым. Боронғо рәссам Изиданы төҫө - башы ҡатын сүрәтендәге инә ыласын итеп һүрәтләп ҡалдырған икән. Тиктәҫкә генә килеп инмәгәндер ул минең иҫ юҫығыма? Һин – тәү әсә, тип ишара биреүен төпкө аңыңа баҡ, иң изге, мөҡәддәс асылыңа ҡайт, шунан ғына хөкөм ҡыл башҡаларға – шуны әйтергә теләгәнме?!

Бәс, мин үҙемде хөкөмдарға һанағаным да юҡ. Асыуым ҡабарҙы ғына. ”Асыу - аҡыл дошманы, ҡолоҡасым!” Ҡартәсәйем мәҡәл әйтәме? ”Сабырлыҡтың төбө - һары алтын”- өләсәкәй һамағы. “Айырылыу – ҡанатың ҡайырылыу”- әсәйем, өс бала тапҡан иренән тороп ҡалыуы еңел булғанмы ни уға?!“ Бер һөйгәнем өсөн алтмыш һөймәгәнде һөйөрмөн“- Татар әбекәй. ”Мөхәббәт уты тамуҡ утынан ете өлөш артыҡ булыр, тигәндәре дөрөҫтөр…” - Фариза еңгәм… Әй, ғәзиздәрем! Ҡурсалайһығыҙ, тоям. Аҡылымдан юйҙыртма, ҡартәсәй! Сабырлыҡ өҫтә, өләсәкәй! Бәплә ҡанатымды, әсәй, һыйындырсы! Ят берәүҙе иремдең балаһы итеп һөйөргә, үҙ итергә көс бир, Татар әбекәй – Йәнкиҫәк! Мөхәббәтемдән дүнмәҫкә, көнләшеү утында көл булмаҫҡа өйрәт, Фариза еңгәкәйем!

Иртәнсәк мал-тыуарҙы көтөүгә үҙем ҡыуҙым.Ҡолағымды ҡарпайттым: бер-бер һүҙ тишмәҫтәрме? Юҡ. Чебоксарҙан хат килгән икән, тип һораусы булманы. Бер сәйәхәттә танышҡан ҡатын яҙған, тип алдар инемме икән? Ауылдың йүкә телефонына эләкмәгәнмен, улайһа. Ә ул телефон спутник бәйләнешенән дә шәберәк эшләй, уға һауа торошо ла ҡамасау түгел, боҙолмай ҙа иҫкермәй ҙә!

Зояның үтенесен үтәнем. Фатихтың елкә сәсен гелән үҙем ҡыра инем, был юлы оҙонораҡтарын да эләктереп алдым. Шунан конвертҡа һалдым да почтаға илттем. Китте ДНК –ға, Чебоксарға. Башта яуап яҙ, тип Зояны иҫкәрткәйнем, барыбер шөрләйем, улын етәкләп ауылға килеп төшһә, тип. Фатихҡа әйтергә телем бармай, экспертиза һөҙөмтәһен көтәмсе, теге фотоны күрһәм дә?

Почта килер сәғәтте белгәс, көн дә шул ваҡыттараҡ ихатаға сығам, Фәриҙәне һағалайым. Ниһайәт, Чебоксарҙан хат килеп төштө. Был юлы артыҡ көйәләнмәнем, конвертты ипләп кенә астым да уҡырға тотондом. Барыбер тетрәндем. Зоя һымаҡ та ҡатындар була икән донъяларҙа?! Ҡапылда кем тип тә әйтеп булмай ундайҙарҙы – хәйләкәрме, экерлеме, иманһыҙмы?

“ Нурия, ҡыуан, Фатихтан түгел икән улым. Мин шул осорҙа, балаһыҙ тороп ҡалыуҙан ҡурҡып, бер ыңғай ике егет менән йөрөнөм. Фатихың - өсөнсөһө, осраҡлы ғына килеп керҙе ҡуйынға, бер тапҡыр ғына. Ҡайғыһын уртаҡлашып, өйгә сәй эсергә тип алып ҡайттым да, әмәлләнем, галлюцигенлы төнәтмә эсерҙем. Ул мине һин икән тип уйланы. «Бик һағынғас, бик һарғайғас, Нурия, килдем һине күрергә…» Танышмы? Мәңге иҫемдә ҡалды ошо һүҙҙәрҙе көйләп ҡосағына алғаны! Һиңә арнап сығарғанмы шул шиғырҙы? Их, бәхетлеһең, ҡәҙерен бел!

- Йыр ул! Халыҡ йыры! Беҙҙең йыр! – Ярһып ҡысҡырҙым да ебәрҙем.Үҙ тауышымдан үҙем ҡурҡтым. Ә теге фотоһүрәт? Баҡһаң, Зоя коллектив фотонан Фатихтың һүрәтен ҡырҡып алып, икенсе кейем кейҙертеп, яңыртып эшләтеп алған. Ямандың күперенән үткәнсе, ярҙан ос, тиҙәр, ысын икән. Ышандырҙы лаһа, саҡ үҙемдең күперемде яндырманым!

Ахырҙа Фатихҡа һөйләнем был борма- борма хәлдәрҙе. Тәүге хатты алғас та йәшермәҫкә булған. Һигеҙбөгөл йылғаһы шикелле алдыма килер ҙә ятыр, килер ҙә ятыр Зояның хаслығы, хәсрәт кистерер тип кем уйлаған? Тоғролоғон һаҡлай алмаған Фатихым. Ҡайғылы… Әмәлләнгән… Ауға эләккән… Миңә бер генә һүҙ ысын - хыянат! Оҙаҡ, бик оҙаҡ таланы йәнемде ул һүҙ…

Был юлы Әсмәгә асылдым. Үҙемдән бигерәк борсолоп китте: ”Фатих машина менән алып барһын, сәсрәтәм мин ул ҡара йыланды, күҙләштерәм! - тип ярһыны. Шунан, һыуына төшкәс: - Ярар, йәшәһен, асыҡлап ҡабат яҙырға аҡылы еткән дәһә, тине лә, ултыра төштө:- уф, ҡыҙый, ысынлап та йылдар буйы башыңдан көлһә, һөйәркәһенән балаһы булһа, нишләр инең?! Оторо ғәрсел бит һин. Былай ни, осраҡлы ғына, яңылыш ҡына – сихырланым, тигән дәһә ул аҙғын бисә…” Әхирәтем менән һөйләшкәс, илашҡас, еңелерәк булып ҡалды. Уға ошо йәшемдә, һынау аша йырып сыҡҡандан һуң: “ Ҡыҙый, аулаҡтарҙа апайҙарҙан ишеткән “Һөйгән – һигеҙ, йән теләгән – бер” тигәнде саҡ аңланым”- тинем. “ Әсмә: “ Йән теләгән йәр миңә Әшрәф булды. Артур - беренсе хис, Сабир әйтмешләй, репетиция булғанмы икән ни? Иҫән булһа, балалай итеп ҡарар инем, барыбер.” – тип, тағы уйға һалды. Эйе, тормоштоң табышмаҡтарын сисеп бөтөрөлөк түгел…

Күпме ғүмер эсемдә ҡылйыландай ҡымжып-ҡымжып алған кисерешемде тышҡа сығарғас, еңел һулап ҡуйҙым. Хәҙер генә ҡылйылан ул, ә ваҡытында тынымды быуған баҫырау йылан ине! Яйлап кесерәйҙе, ағыулы теше төштө. Сөнки мин үҙем – рухым ҙурайҙылыр. Дәғүәләре менән йәнемде теткән «үҙемдәрҙе» еңә алдым. Барыбер юйып ҡына ташлап булмай шул хәтер яҙмаларын - магнитофон таҫмаһы түгел дәһә…

- Ҡартәсәй! Ни өсөн быуат башында туҡтап ҡалған һинең бәйәндәрең, әйтәйемме? – Айһылыуым даһа, ишектән инешләй үк хәбәр һалып килә. - Минең арҡала. Ваҡытһыҙ килеп тыуғанмын да…

- Әллә шул ике арала баҫып та бөттөңмө?

-Бөттөм. Принтерҙан сығарҙым, мә! – Аҙна ла үтмәне уға ҡорап-ҡоршап ҡуйған дәфтәрҙәремде биреүемә, компьютерыңда эш итеп бир, минән ҡала, нәҫел бағы һин булырһың, тип. – Күпме тарихтар һыйған бәйәндәреңә! Артабанғыһына борсолма, үҙем дауам итермен, был быуат – минеке!

Ҡыҙыма ла, улыма ла теймәгәйне был баланың өлөшөнә төшкән әпәүләп бағыу, күңел һандығындағы хазиналарҙы һиҙиәләү – үҙем үҫтерҙем дәһә. Данияр армиянан ҡайтыу менән кәләше янына Өфөгә һыпыртты, милицияға эшкә инде, шул һөнәргә артабан уҡымаҡсы. Шунан ни…

- Шунан ни,- тип ялғап алып китте Айһылыу, эсемдән генә барлағанды ишетеп торғандай,- миңә ете йәш тулғанда, диплом тотоп ҡайтып төштө былар: береһе – врач, икенсеһе – юрист. Әсәйем эшкә дауаханаға урынлашты, атайым – Ишбирҙе бабайҙы алмаштырҙы.

- Ата-әсәң хаҡында «былар» тиергә, ҡайҙа итәғәтең?

- Һинең ролеңә инеп киткәнмен, ҡартәсәй, әрләмә. Ана шулай ауыҙымды ла ябып ҡуя ейәнсәрем.

- Бәйәндәреңде дауам итәм, тигәнеңә аптырап торам әле,- һүҙҙе икенсегә бора һалдым.

- Ослап ҡуй, әтеү, - тине Айһылыу өҫтәлдә ятҡан папкаға ымлап, - анауында яҙып һалғылағаныңды беләм, ярты юлда ҡалдырма, бәс.

– Бәс. Ошо осор былай ҙа яңы быуатта булған хәл-әхүәлдәрҙе хәтеремдә әүәләп йөрөүем: башымдан кискәндәрҙе ил-ҡәүем яҙмышы менән бәйләп, зиһен күҙәүәнән үткәреп. Һәр көндөң, һәр ҡылыҡтың үҙ баһаһы...

– Ә миңә, һинең һымаҡ, берәй ҡисса яҙам тиһәм, ҡайҙа геройҙары? Һеҙҙең заманда ғына булған бит ул романтик тарихтар.

– Бына һиңә, әйттең һүҙ, ҡолоҡасым. Атайың менән әсәйеңдең мөхәббәтен генә ал...

– Юҡ, ҡартәсәй, мин һеҙҙән башлайым! «Нурия вә Фатих ҡиссаһы» – яңғырай бит!

– Һы... Бар, атайың ҡайтыуға үҙегеҙҙә бул, сәй ҡуя тор, исмаһам. Әсәйеңдең ҡасан өйгә йоғорон кем белә, табиптың ни уның.

– Килешкәндәр инде, минекеләрҙе әйтәм, атайымды ла төн уртаһында юллап киләләр ҡайһы саҡта.

– Биш ауыл ҡараған ауыл Советының участка милиционеры бит ул, бәс. – Айһылыу, был хаҡта ишеткән бар, тигәнде аңлатып, ашығып китә һалды.

Бер олоно, бер кесене тыңла, тигәндәй, эйе, бәйәндәремә әйләнеп ҡайтыу фарыз. Аманати бурысым. Ейәнсәрем килтергән әҙер өлөштө ҡараштырҙым: хатаһыҙ ғына баҫҡан. Бәғзе урындарҙа ғәжәпләнеп тә ҡуйғыланым, мин яҙғанмынмы быны, юҡмы тип – ваҡиғалар үҙ артынан эйәрткән… Шунан теге папкамды асып ҡыштырҙатырға тотондом. Иң өҫтә Фатихтың хыянаты хаҡында яҙылған ҡағыҙҙар ята – улар мине йыландай сағып алманы, ысынлап та ҡотолғанмын шул язанан!

Артабан аҡтарынам папкамда. Һарғая төшкән гәзит килеп сыҡты – райондыҡы. Бер мәҡәләнең аҫтына һыҙып ҡуйғанмын, авторы – Ләйсән Дәүләтова, Әсмә менән Әшрәфтең төпсөк ҡыҙҙары. Ул саҡта унынсыла ғына уҡып йөрөгән шул баланың аҡылына һоҡланғайным һәм халыҡтың “наҙандан наҙан тыуа” тигән бер әйтемен шик аҫтына алғайным, ата-әсәһе әллә ни белемле түгел дәһә. Хәйер, тәбиғәт уларҙың икеһенә лә донъяуи аҡылды сумырып биргән. Дуҫтарымдың биш балаһы ла тормошта үҙ урынын тапты. Артурҙары экономист булараҡ, тотош ғаилә бизнесын хисапта тота, Наримандары ауылда юҡ һөнәрҙә – физик- ядерщик, Себерҙәге ниндәйҙер ғилми үҙ Әшрәфтәрҙең дә биш балаһы ла тормошта үҙ урынын тапты. Артурҙары экономист булараҡ, тотош ғаилә бизнесын хисапта тота, Наримандары ауылда юҡ һөнәрҙә – физик- ядерщик, Себерҙәге ниндәйҙер ғилми үҙәктә эшләй, Сыңғыҙ менән Раушания техникум тамамланы, береһе – механик, икенсеһе – кондитер, ауылда ҡалып, өлкән ағайҙарына һыйындылар, ә Ләйсән – социолог. Әйткәндәй, әхирәтем әкренләп ирене Әшрәфенә. Бер серләшкәндә асылды:

– Күңелдәге теге ярам бөтәште, ҡыҙый.

– Һыҙып күрһәт, анау ваҡыттағыса, – тип алдына кәсә, ҡағыҙ - ҡәләм, ҡайсы килтереп ҡуйҙым.

– Ҡайсыһы кәрәкмәй! – Әсмә кәсәне түңкәреп ҡуйып түңәрәк һыҙҙы, дүрткә бөкләне. Теге юлы һымаҡ бер бүлкәтте киҫеп ырғытманы, шунда биш йөрәк һүрәте төшөрҙө лә: – Улар тоташтырҙы түңәрәкте ҡабат, – тине.

Ҡайтанан уҡып сыҡтым Ләйсәндең мәҡәләһен, ҡайтанан һоҡландым:

“Башың булғас, нисек уйланмайһың?! Ил яҙмышы – үҙ яҙмышың. Мин – Толпарлым – Башҡортостаным – Рәсәйем – Ерем – Йыһаным: бер-береһенә кендек илә бәйле! Үҙеңде Оло йыһандың бер өлөшсәһе итеп тойоу һәм ошо ябай һәм гениаль гармонияны аңлау өсөн беҙгә, кешеләргә, аҡыл бирелгән, ҡылған ғәмәлдәреңде үлсәү өсөн аңға намыҫ һағауылы индерелгән, әхлаҡ ҡыҫалары ҡуйылған! Сылбыр итеп теҙһәм– алгебра, үҙемде үҙәккә ҡуйып, түңәрәк эсенә алһам – геометрия. Был фәндәрҙе кеше абстракция өсөн генә уйлап тапмағандыр ҙаһа?! Ә үҙеңдең йыһани үлсәмдә лә мөһим берәмек икәнеңде белер өсөндөр ҙә? Оло йыһан – галактикаларҙан, улары бихисап планеталарҙан тора. Ер – Ҡояш галактикаһында, уның шәхсән үҙ орбитаһы, үҙ урыны. Һәм быны, Юғары көс ихтыярын, боҙоу мөмкин түгел һымаҡ, әммә Ер яҙмышы әҙәмдәрҙең үҙенә лә бәйле: тупланған барлыҡ ҡорал, тәү нәүбәттә атом энергияһына ҡоролғаны, бер ыңғай ҡулланылған осраҡта, планетабыҙ күсәренән ысҡынасаҡ һәм йәһәннәмгә осасаҡ. Һөҙөмтәлә тотош галактика, Оло йыһан тетрәнәсәк. Тәбиғәтте тәләфләү, унан алыҫлашыу кешене һаңғырау, һуҡыр итә! Хайуандар, үҫемлектәр телен аңлаған, ете ҡат ер аҫтында йылан көйшәгәнен ишеткән, ете диңгеҙ аръяғында ни күстәрелгәнен күргән-белгән әкиәт геройҙары ҡасандыр, бәлки, ысын ғәмәлдә булғандыр? Әкиәттәр төпкө хәтерҙәге ассоцияциялар ауазылыр?!.»

Мәҡәләңде мотлаҡ бәйәндәремә үреп ебәрәсәкмен, Ләйсән! Яҙғандарың күңел халәтемде Рауил Бикбаевтың шиғырына алып барып тоташтырҙы:

“ … Тыуыр әүлиәләй ҡатындар,

Тик рух тере ҡалһын халҡымда.”

Бына тағы бер тәьҫорат киҫәге. …Кухнябыҙҙа тәүлек әйләнәһе һөйләп торған радиоға ҡолаҡ һалдым.

Йәш кенә чечен ҡатыны халыҡ уртаһында үҙен шартлатҡан, унлаған кеше һәләк булған. Гөлсирендең бер шиғырын иҫләп, йөрәгем өтөлдө:

Ут эсендә кеше сыныҡмай ул,

Есеме бит түгел тимерҙән!

Чечнялағы әсәләргә ҡара:

Утта янып һүнгән күмерҙәр…

Боронғо грек философы Платон (башҡорттар уны фәйләсуф Әфләтун тип белгән) сәйер фекер яҙып ҡалдырған: «Һуғыштың ахырын үлгәндәр генә күргән». Төрлөсә һаплап ҡараһам да, төбөнә төшөп аңлап етә алманым. Тереләр өсөн яу дауам итә, тимәксе булғанмы ул аҡыл эйәһе? Яҙғандарымдың бәғзеләрен уҡығанда иларҙай булып та китәм. Бына быныһы йылмайтты.

...Айһылыу менән Толпарсыҡҡан ярында ултырабыҙ. Хыялымда йөрөткән әкиәти Шаһимаран менән «осрашҡан»ымды һөйләйем. Ә ейәнсәремә – һөйлә генә, тыңлауҙан һис ялҡмай. Яңы ғына алтыһын тултырҙы. Бөтөп үҙемә оҡшаған, мин дә уның йәшендә ололарҙың һүҙен йотоп ҡына йөрөй торғайным. Шул мәл кеҫә телефоны шылтыраны.

– Әү, Фатих?

– Оҙаҡланығыҙ. Беҙгә ҡунаҡ килде, йәһәт ҡайтып етегеҙ!

– Кем, ҡайҙан?

– Ҡытай тарафтарынан, шуны ғына әйтә торам.

Ашыға төштөк. Земфира дуҫым, имеш. Өс йыл ғына барҙыр күрешмәгәнгә.

- Ҡытайҙан, тине ләһә Фатих, вәт мәрәкә.

– Шул илдән ҡайтып төшөүемә аҙна ла үтмәне, тип һөйләнгәйнем шул.

Өйгә инеү менән шаҡмаҡлы клеенканан тегелгән ҙур сумка күҙемә салынды.

– Һаман шул кәсептәһеңме? – Земфира баш ҡына ҡаҡты ла сумкаһын бушатырға тотондо. Бүләккә алты пар ҡытай сынаяғы алып килгән.

– Матурлыҡҡайҙары! – тип һоҡланды Айһылыу. – Сын-сынаяҡмы?

– Сын-сын... Ә бына былар ҙа ысын, быяла түгел. – Земфира ейәнсәремдең беләгенә оҙонсараҡ формалағы ынйылар теҙелгән беләҙек кейҙерҙе. – Пекиндың үҙенә барҙым был юлы, унда махсус ынйы баҙары бар, шунда булдым.

– Нисек йәшәйҙәр, ҡытайҙарҙы әйтәм?

– Ҡырмыҫҡа кеүек егәрле халыҡ. Ҡасан ғына әле хәйерселектә көн итеүҙәрен иҫкә алғанда, алға китеш унда иҫ киткес.

– Уҙған быуаттың илленсе йылдарында ғына әле крәҫтиәндәре ерҙе ағас һуҡа менән һөргән, ә беҙҙең Толпарлыла батша заманында уҡ ике төрәнле тимер һабаны булған бәғзе хәллерәк кешеләрҙең, – тип йөпләп ҡуйҙым әхирәтемде. Һәм төпсөнмәй түҙмәнем: – Уҡытыусылыҡтан китеүеңә үкенмәйһеңме?

– Башта, тауарҙы елкәгә йөкмәп ташып, баҙарҙа һатып торғанда – ямғыр аҫтында ла, сатнама һыуыҡта ла сыҙағас, хәҙер рәхәтен күрәм. Бәләкәй сумка тотоп ҡына барам, аҡсаны банк аша күсерәм, тауарға заказ биреп китәм дә, уныһы контейнер менән килә. Анһатҡа сыҡтым. Магазиным бар, ҙур сауҙа үҙәктәрендә бутиктарым эшләй. Һатыусыларым үҙемдең күҙ күргән кешеләрем – уҡытыусылар. Тәүҙәрәк уңайһыҙлана инек,таныш-тонош килеп сыҡһа… Ә ниңә, беҙҙе шул хәлгә төшөргән хөкүмәт үҙе оялһын! Тауыҡ кетәгендәй өйҙә көн күрә инем, хәҙер яҡшы фатирым бар, улым ғаиләһе менән коттеджда йәшәй, шәп машинала йөрөй. Уҡытыусылыҡта ҡалһам, шул кетәктән сыға алмаҫ инем. Яңғыҙ башым...

– Һоратыусы бар, ти инең бер осор?

– Тәүәккәлләмәнем. Ҡурҡып ҡалдым бит, беләһең. Ун ҡатын-ҡыҙҙың һигеҙе туҡмалып йәшәй, тип яҙҙылар гәзиттә лә. Донъяһы шундай икән дәһә! Ҡайһы бер илдә хатта ҡатынды нисек туҡмау хаҡында закондар бар, ти, мәҫәлән, Лос-Анжелеста ирҙәргә ҡатынына ике дюймдан да яҫы ҡайыш менән һуғыу тыйыла.

– Биш сантиметр тирәһе. Нәҙегерәге менән, әйҙә, ярһынмы?

– Нурия, мин бер ыңғайҙа күп кенә тауар килтергәйнем, ынйы мунсаҡтар, алҡа-йөҙөктәр – һатып булырмы икән бында? – Земфира һүҙҙе башҡа йүнгә борҙо.

– Ҡартәсәй! Иртәгә Айыусыға барабыҙ, тигәйнең? – Айһылыуҙың нисек һүҙгә ҡушылырға белмәй тороуы ине, яйын тапты.

– Тигәйнем дә… ҡунаҡ бар ҙаһа.

Әсмәне ныҡ һағынғайным, ул гелән тиерлек Айыусыла төпләнгән Артуры менән Сәнә киленендә йәшәй, йылҡыларын шунда, иркенлеккә, күсерҙеләр. Әшрәфте иһә, игенен Толпарлы баҫыуҙарында үҫтергәс, күргеләп торам.

– Улайһа, алыпһатар апайҙың юлы уңа икән, – тине Земфира,– әхирәтеңдең балалары Стәрлелә магазин тотамы һаман.

- Тота.