Ҡатындар - 41
Тәүлек ярым барырға икән. Төндө йоҡлап үткәрҙек: ул-был булманы. Ҡоҙа иҫкәрткәйне, меңдәрсә саҡрымдарҙан аҙна буйы килгән был поезда әҙәмдең төрлөһө осрай, зыктары ла, кәрт шулерҙары ла, кеҫә бурҙары ла, тип. Беҙҙең күмәк икәнлекте, арабыҙҙа өс ир-ат барлығын күрепме, бәйләнеп йөрөүсе табылманы. Таң атыуға, күрше вагонда эске булған, һалдаттан ҡайтып килгән бер егетте тәҙрәнән ырғытҡандар, тигән хәбәр таралды. Илаһым, кемдең ғәзиз балаһын әрәм иттеләр икән, хеҙмәтен тултырғас-икәс?! Өҫкө полканан Фатих аҫҡа, минең янға, төшөп ултырҙы. Ҡалтыранып, уға һыйындым, сат йәбештем хатта ки. Яҡлар кешең булыуы ошондай минуттарҙа бик тә мөһим икән шул. Гелән генә ауылыңда йә тыуған республикаңда, таныш мөхиттә йәшәргә тура килмәй ҙәһә һәр кемгә лә. Ана, әхирәттәрем, Мәүлиҙәһе лә ят яҡта, Гөлфирәһе ер сиге Хабаровскиҙа... Кимерәүҙәге Дәүләтбикә апайым... Төрлө осорҙарҙа төрлө сәбәптәр илә сиҙәм ерҙәргә, Магниткаға, Урта Азияға, Себергә барып юлыҡҡан ауылдаш ҡатындар әҙме ни?! Эйе, «ир башҡайы менән ат башы» ғына йөрөмәй сит ерҙәрҙә... Илеңдән ситтә яныңда тоғро тормош юлдашың булыу зарур, юҡһа, көслө ташҡын осорғотоп алып киткән юнысҡы хәленә тарыуың бар. Хәйер, тормош ҡайҙа ла – даръя ул, ҡайҙа ла терәкле булыу хәйерле. Йәғни, ирле булыу. Кем әйтмешләй, һәр ҡасан да ирленеке – замана. Һы... Фатихымдың күҙҙәренә баҡтым, ул һағайып китте: моғайын, яҡла мине, берәүҙән дә йәберләттермә, тип ялбарғандыр ҡарашым.
Харьков өлкәһе менән Донецк өлкәһе сиктәш ята. Арсендарҙан Мәүлиҙәләргә тиклем - 300 километр, күп тә түгел. Шунса ерҙәр үтеп килеп еттем тигәндә, әхирәтемде күрмәй ҡайтаһым юҡ. Ҡоҙа, Әнкә апайҙың ире, автобус-фәлән тип ауыҙыбыҙҙы ла астырманы, үҙенең шәхси «Волга»һына ултыртып алып та китте Донецкиға. Етеш йәшәйҙәр фатирҙары иркен, йыһаздары затлы, машина үҙе ни тора. Фәйрүзә апайҙың, төп ҡоҙағыйҙың, көнкүреше уртасараҡ. Яңғыҙ ҙа булғас, улын да уҡытҡас.
Юл әллә ни оҙон булмаһа ла, ҡоҙа, һүҙгә әүәҫ кеше үҙе, Украина хаҡында ла, бик күп мәғлүмәт бирҙе. Ышанһаң, Тарас Бульба уның яҡын ғына ҡәрҙәше булған, ә Клара Лучко – мөхәббәте... Запорожье казактарының монгол-татарҙар менән алышын да онотманы, әлбиттә. Миңә ҡарап: «Шул тарафтарға, Калка йылғаһы яғына китеп барабыҙ, сонечко», – тигәс, төҙәтеп ҡуйҙым, исемем Нурия, йәнәһе. Ә уның «солнышко» тиеүе, имеш. Ә күпме, үҙе әйтмешләй, «хохляцкие байки» һөйләне, тотош иҫтә лә ҡалмаҫ – йәл. Килеп етәрәк кенә әйтте: уларҙың бер генә бөртөк ҡыҙҙары шахтерға кейәүгә барған да Донецкиҙа йәшәй икән. Әйтәм, һикереп төштө, беҙҙе алып барам тип. Шулай уйланым да үҙемде эсемдән ныҡ итеп әрләп ҡуйҙым, кеше ҡәҙерен белмәгән һапата һин, Нурия, тип тороп. Һапаһы өләсәйемсә матур һүҙ ҙә, һапатаһы – алама, ошо минутта миңә таптаман.
Ҡоҙа Мәүлиҙәләр менән инеп танышты ла ҡыҙына, Һанкаһына (Ганка-Ганна инде дөрөҫө), китте. Юлда әйткәнен тағы иҫебеҙгә төшөрҙө: «Сонечко, «Каменные могилы» посетите, чудо природы, поверьте, кодалар». Уның артынан, ҡайһылай ихлас кеше бынау Димитрий ҡоҙа, тип уйлап ҡалдым.
Фатих та миңә ҡарап йылмайҙы. Арабыҙҙа серле унисон бар шул: йөрәк тибешендә, уйҙарыбыҙҙа – ана бит, һүҙһеҙ аңлап тора мине йәрем. Их, ғүмер баҡый шулай йәшәһәксе!
– Нуриям, был беҙҙең туй сәйәхәте, баллы ай... – Фатих, урыҫсаны үҙебеҙсә әйләндереүҙән тәм тапҡандай, әллә нисә ҡабатланы шул һүҙҙәрҙе. Ә минең йәнем көймәйсе, ишеткем килеп кенә торасы. Биҙмәнемсе иремдән, киреһенсә, эҫенә барам. Ирем... Әллә күҙле- башлы булып ҡалайым, кенәгәм тамам төпкә батып, ләм ҡапламаҫ элек, тип Фатихты ла, үҙемде лә алданыммы? Уф, мәңге икеләнеп яфаланмаҫмын даһа?! Юҡ-юҡ тигәндә лә, шул шик, шыма йыландай, күңелемә шыпырт ҡына килеп инә лә йылт итеп сығып китә. Ә бер ингәнендә тороп ҡалһа?
– Үлсәйһеңме һаман? Ете түгел, етмеш ҡат үлсәнең дә бер киҫтең, әхирәтем, борсолма, – тип ҡосаҡлап алды Мәүлиҙә, икәү генә ҡалған бер мәлдә. – Тегеләрҙе магазинға ебәрҙем, юҡ йомошто бар итеп, һөйләшергә ирек юҡ, әтеү. Фатих һаман һинән күҙен алмай, класта шулай зәңгәр күҙҙәрен текләр ҙә ултырыр ине. Хәтереңдәме?
– Ул ҡырыйҙағы рәттә, артҡы партала ине, елкәмдә күҙем бармы ни?
– Һаман ҡарыша бынау Нурия. Бәхетеңде өркөтөп ҡуйма тағы. Бәхетлеһеңме?!
– Эйе. Бөгөн – бәхетле. Ә иртәгә?
– Үҙеңдән тора.
– Өйрәт!
– Бәхетле булырғамы? Бәхетте һаҡларғамы? Быға өйрәтеп буламы икән? Әллә... Ә өйрәнеп була, шулай уйлайым.
– Һин өйрәндеңме, ҡыҙый?!
– Өйрәнәм. Көндән-көн... – Мәүлиҙә әленән-әле эсен һыйпап ала: – Тулай, ҡунаҡтар килгәнен, минең тулҡынланғанымды һиҙә Роксалана.
– Исем дә әҙерләп ҡуйҙығыҙмы?
– Ҡәйнәм... Радмир улыбыҙ әле уларҙа.
– Матур исем дәһә.
– Ә ниндәй дан ҡатын йөрөткән ул исемде, белһәң. Һөйләйемме? Легенда һымаҡ, әммә донъялыҡта, тарихта булған. Асман империяһының солтаны Сөләймән шаһтың әсирәһе, ҡоло, хәрәм һарайындағы хоҡуҡһыҙ бер кәнизәге... ахырҙа һөйөклө ҡатыны украинка Роксалана. Солтан һарайында уны «Нурлы ханым» тип йөрөтәләр, ҡояштай балҡыу һылыулығын баһалап.Тик...
– Тик! Падишаһ мөхәббәтен яулау менән генә сикләнмәй Нурлы ханым.
– Бында Роксалана тураһындағы тарихтың яртыһын ғына, матур өлөшөн, хәтерләйҙәр, бөйөк солтандың илаһиәһе тип...
– Яңғырауыҡлы исем дә бит, һиҙәм: күңелеңдә көҙөк бар?
– Бар шул. Беҙҙең халыҡта исемгә ҙур мәғәнә бирелә ләһә.
Шул саҡ ирҙәребеҙ ҡайтып инде. Йөрәгемдең елкенеүен шәйләнем. Фатихтың тауышын һағынып та өлгөргәнмен, имеш. Эргәһенә барып баҫҡанымды һиҙмәй ҙә ҡалдым. Мәүлиҙәнең иғтибарына эләкте был ҡыланышым, әлбиттә, оҙон ҡуйы керпектәрен һирпеп, миңә ҡарап күҙ ҡыҫты. Иртүк Олексий беҙҙе «Таш ҡәберҙәр» тип аталған ҡурсаулыҡҡа алып китте. Донъяға билдәле серле ҡомартҡылары булған ул ергә нисек бармай ҡалайым мин – географ? Алыҫ уҡ түгел икән. Шул күҙгә ташланды: Харьковтан килгән юлда ла, әлегеһендә лә ауылдар осрамай тиерлек. Олексийҙан һорамай булдыра алманым ошо хаҡта. Баҡһаң, уларҙың өлкәһе тотошлай тиерлек урбанизацияға дусар икән: халыҡтың 90 проценты ҡалала йәшәй. Шөғөлдәре нигеҙҙә – металл етештереү, ташкүмер сығарыу.
Молочная тигән йылғаға етәрәк, дала күкрәгендә ятҡан тәпәш тау күренде. Алыҫтан биш түбәле кеүек тә? Ә мин йылғаның һыуына ҡарайым, ниңә Һөт йылғаһы тигәндәр, тип баш ватам. Беҙҙең, исмаһам, Зәңгәр шишмәнең һыуы йыраҡтан уҡ зәңгәр булып күренә – төбөндә йәшел биҙәрле йәшмә таштар ятҡанға, Саҡмайылға, инде ҡороһа ла, исем биргән саҡматаштары теҙелеп ята, ә был – ғәҙәти һыу, төҫө аҡ түгелсе? Теге тауға тағы ҡараным да шаҡ ҡаттым! Тиҙүк яҡынайғанбыҙ, алдыбыҙҙа эре-эре таштар өйөмөнән ғибәрәт күренеш пәйҙә булды: гүйә, ҙур бер зыяратты ғәжәйеп формалағы саркофаг менән көпләп ҡуйғандар. Дәү таштар берсә ҡатып ҡалған әкиәти хайуандарҙы хәтерләтеп ҡуя. Әйләнә - тирәлә - диңгеҙ күбегеләй сайҡалған аҡ сәсле ҡылғандар, тимьян еҫе... Алыҫтараҡ беҙҙе, артҡы тәпәйҙәренә баҫып, һыуыр күҙәтә, берәү, икәү – күмәк икәндәр. Ай, саҡ баҫмай ҡалдым, кәкүк ситеге тигән сәскә ләһә. Беҙҙә лә ул үҫә, һирәкләп.
Ниһайәт, «Таш ҡәберҙәр» – ҡаршыбыҙҙа, ваҡыт еле ашаған, ямғырҙар тишкәкләгән гранит таштар телгә килер ҙә ҡолаҡ ишетмәгән тарихтарҙы һөйләп бирер кеүек. Археологтар фекеренсә, улар ошонда палеолит дәүеренән бирле ята, был гранит тау ҡарт Гималайҙан да боронғораҡ! Ер тетрәп, аҫҡы ҡатламда, әллә нисәмә километр тәрәнлектә, ятҡан таштар өҫкә ҡалҡып сыҡҡан, тип фаразлана. Миңә Мәүлиҙә бер китап биргәйне, шуны ҡараштырып сығып белдем быларҙы. Ғалимдар 1927 йылдан бирле тикшеренә икән ошо үҙенсәлекле урында, һуғыш осоронда ғына туҡталып торғандар.
Тау бөтәү генә түгел, эсенә инеп - сығыр аралыҡтар бар икән, шунда үтһәң, таштарҙың эске һыртындағы яҙыуҙарҙы күреп һушың китә. Яҙыу тигәс тә, һыҙмалар инде. Бәғзеләре беҙҙең ырыу тамғаларына ла оҡшап ҡуя. Мәҫәлән, табағас, һәнәк һүрәттәре. Баяғы китапта был һыҙмалар петроглиф тип аталған. Кеше ҡулы ниндәйҙер үткер нәмә менән соҡоп төшөргән уларҙы. Йәтмәне, баҫҡысты хәтерләтә бәғзе һүрәттәр, йомролары Ай һымаҡ.
– Раньше это место называли «Каменные могилы Бесташ», – тине Олексий.
– Бесташ? Тюркский термин, бес – пять, таш – камень, то есть пять камней.
– Очертания пяти вершин, на самом деле, очевидны. Да, тюрки... В народе живы древние легенды, например, о скифах.
– Тут когда-то кочевали сарматы – сородичи башкир. Половцы опять же. По Геродоту, в этих краях, от Дона до Дуная, когда-то процветала Великая Скифия.
– Есть предание, как персидский царь Дарий искал тут скифские сокровища да не нашел. Может быть, они под этими камнями?
– Да степь помнит века. Есть версия, что эта гора была местом ритуальным, какой-то историк писал, что тут было святилище ариев.
– Ариев?!
– Да. Но я про них, кроме гитлеровских высказываний об арийском происхождении немецкой нации, ничего незнаю. Профан, одним словом.
– Скажешь тоже. Нас кто весь день просвещает, не ты ли, Алеша? – Ниһайәт, Фатих та тауыш бирҙе: – Я просто потрясен услышанным и увиденным. Медики, к сожалению, получают узкое специальное образование.
– Зато жена твоя много знает – географичка.
– Моя Нурия – да. – Фатих тағы шымды, таштарҙы яҡын барып һыйпай ҙа алыҫҡараҡ китеп ҡарай, иҫе китеп. Ҡул һыртыма күбәләк килеп ҡунды. Тынымды өрәм, өркмәй, тик ултыра. Бәс, махаон бит, матурҡай. «Осоп йөрөй махаон, мин ҡупшы тип маһайып» – күңелгә хатта шиғыр килеп инде, бәрәкәт. Ошо күбәләк тәһә ҡоштар ыңғайына йылы яҡҡа осоп китә, Африкаға барып етеп ҡышлай, ти. Әйтерһең шунан, күбәләктең ғүмере бер көнлөк,тип.
– Вечереет... – Олексий ҡыймай ғына әйтеп ҡуйҙы. – Олена, зирка моя...
– Зирка – звезда, да ведь? А матурым-ҡоралайым? – Һынайым Олексийҙы, йәнәһе.
– Да, еще княжна башкирская.
– Называешь так хоть иногда?
– Иногда, чаще – коралайым.
Офоҡта шәфәҡ ҡалҡҡан шул. Толпарлылағы ише ҡыҙыл ҡанатлы түгел, ә шәмәхә менән ҡыҙғылт-һары төҫтәр ҡатнашамаһынан ғибәрәтсе Украина күгендәге шәфәҡ. Шомло һымаҡ. Был төбәк, «Таш ҡәберҙәр» рухы беҙҙән ялҡты ла, ҡайтып китегеҙ инде, тип иҫкәртә әллә? Ярар һуң. Биғәйбә.
Һуҡмаҡтан юлға төшөп, машинаға ултырыр алдынан тағы оҙаҡ ҡына ҡарап торҙом ғәжәйеп таштарҙан өйөлгән тауға – күҙҙе айырып алыуы ҡыйын унан. Әшәүәтһеҙ ҙур динозаврҙар зыяраты кеүек тә... Ә бер таштың һыртына гигант тәлмәрйен менеп ултырған, бая, яҡындан, сырамытмағанмын.
Хуш, тылсымлы, берсә моңһоу, берсә тантаналы ғорур тау. Кифишин атлы бер ғалим гранит таштарыңдағы петроглифтарҙа шумер бабалар яҙмаһын төҫмөрләгән. Бәлки, сал быуаттар сере асылыр көндәрҙән бер көндө?
Берәй ҡасан тағы килергә яҙһа, серле тау, ят күрмә, яҙмаһа – бәхил. Кеше ғүмере ҡыҫҡа. Хәтер ебе әлдә өҙөлмәй, быуындан быуынға күсә һәм ул таштан да оҙағыраҡ йәшәй – әлмисаҡтан ахырғаса.
Ҡайтыуыбыҙға, Мәүлиҙәне ҡурсаларға тип, ҡәйнәһе килгәйне, бер ыңғайҙа шул Дарья апайҙы ла күрергә яҙҙы. Шундай ҡатындар була: төҫ-башы, холоҡ-фиғеле менән үҙ милләте хаҡында ап-асыҡ һөйләп торған. Толпарлының Ҡарағаш Мәсрүрәһен күргәс, теге полковник һоҡланып әйткән, ти бит: «Какая колоритная женщина!» – тип. Эйе, ул – Толпарлы колориты, башҡорт ҡатындарының һылыулығын кәүҙәләндереүсе. Анау Кәбирсе, Мәсрүрә апай барҙа, нимә тип сүс сәсле Натаның һүрәтен яҙыуға әрәм итеп йөрөй һәләтен?! (Кит, ошо ғәҙәтемде, уйҙарым тағы әллә ҡайҙа йырылып китте.)
Даръя апай беҙгә керпеген дә ҡаҡмай текәлеп ҡарап торҙо ла былай ҙа сибәр йөҙөн балҡытып йылмайҙы һәм: «Ладная пара, добре”» – тине. Бер арала, ҡашағаяҡ йыйыштырғанда, ҡолағыма украинса-русса ҡатыштырып шыбырланы: «Дивчина, слухай, зенки у хлопца – умереть не встать, не зевай! Щасти вам! Кохаешь мужа, любишь, то есть? Я не розумию семью без любви. У моих – любовь, добре. Ждем девочку. Да вот, Олена смуту в душу посеяла, незнамо теперь, как будем звати...
– А назовите Роксана. Или Оксана. – Әйттем дә ҡуйҙымсы. Алдан уйлап та ҡуймағайным, әлеге лә баяғы төпкө аң ҡыҫылышылыр.
– У нас в каждом доме по Оксанке, а вот Роксана – редкое имя. Як тебе звати?»
– Нурия. Лучезарная – такое значение. А Мавлида – рожденная в праздник.
– Да? Роксалану «Сияющей госпожой» называли...
Ныҡ үҙ иткән ҡәйнәһе Мәүлиҙәне. Ҡалҡыу күкрәкле, алма битле казачка. Тауышы – конферансье көнләшер. Толомдары! Баш тотошо тәкәббер һымаҡ та, яҡындан белә башлаһаң, ябай икән үҙе.
Әхирәтем менән серләшеп туйманым. Ҡәйнәһе янда урала, малайы арала бутала, Мәүлиҙәнең дә – үҙ хәле, тулғаҡ әле тотор, бына тотор, тип көтөп йөрөй. Иҫән-һау бәпесләһәм, декрет ваҡытында, бала ҡулға эләгә башлағас, барып урармын Толпарлыма, ти ҙә ул... «Ҡайтып» тимәне әхирәтем, шуға иғтибар иттем, тыуған ерҙән – төшкән ер, тигәне шулмы мәҡәлдең?!
Камилалар күпмегәлер тороп ҡалды, беҙ ҡайтырға сыҡтыҡ.
48
Ә өйҙә Фатих менән мине һынау көтөп торған. Саҡ ойошҡан ғаиләгә тәүге имтихан. Икебеҙ ҙә ҡапылда ҡойолоп төштөк. Фатихты интернатураға саҡырып ҡағыҙ килгән. Уныһы – дипломлы медиктар өсөн квалификация күтәреү форсаты икән. Һәр кемгә лә эләкмәй, һайлап ҡына саҡыралар, ти, һәләтлерәктәрҙе генә.
– Ниңә алдан әйтмәнең? – тип Фатихҡа төбәлдем. – Туй булмаҫ элгәре? – Үпкәләүемдән илар хәлдә инем.
– Беҙ бөтә курс менән тиерлек ғариза ҡалдырҙыҡ, интернатураға, ғәҙәттә, бер-ике йыл эшләгәс саҡыралар. Миңә сығыр был йәрәбә, тип уйламағайным... Нуриям, борсолма, баш тартырға була бит, унда уҡыу мотлаҡ түгел, теләгең булһа ғына.
– Ә бармы теләгең?
– Теләр инем, йәшермәйем. Өлгөрөрмөн әле.
– Мин һинең аяғыңа тышау һалам буламы?
– Тышау? Атмындыр шул...
– Уҡырға бараһың, Фатих! Юғиһә, аҙаҡ үкенерһең, мине ғәйепләрһең.
– Үҙең мине ғәйепләһәң, ташлап китте, тип?
– Ташламаҫһың бит?!
– Бер ҡасан да! Һин – ғүмерлек йәрем, Нуриям, ышан.
– Ышанам. Ышанырға теләйем. Бер генә үтенесем бар: өләсәкәй менән ҡалғым килә, ул да яңғыҙ... Белгестәр йортона, моғайын, берәйһе килер әле, өс врач тейеш, ти бит, дауаханаға. Әйткәнеңсә, беҙҙең үҙ нигеҙебеҙ буласаҡ. Йәме?
– Ҡайтыу менән йорт һалыуға тотонасаҡмын. Көт кенә, Нуриям!
Фатих китеп, бер сама күңелем ултыраҡланыуға, йөклө ҡалғанымды тойҙом. Кесе йыһанымда яралырға насип йән бойҙай бөртөгө дәүмәллек кенәлер. Ул әлегә толҡат хәлендә генәлер, ике ай тулғас ҡына яралғыға әйләнер. Быларҙы мин кендек инәһе Рәйхана ҡартәсәйемдән ишеткәнмендер, үҙемә ҡағылғас, хәтеремә төштө.
Был яңылыҡты белгәс, Фатих уҡыуын ташлап ҡайтырҙай булды. Тыйҙым. Инде үҙемде яңғыҙ тоймайым, тинем. Сабыйым мине һағыштан йолдо, ҡарынымда саҡта уҡ серҙәшемә әүерелде – ысын. Уны, әле тыумаҫ борон, шул тиклем яратыуымдан, иремдән һыуынып ҡуймаһам ярар ине, тип шөбһәләнеп киткән мәлдәрем булды хатта.
Апрель аҙағында ҡыҙыбыҙ тыуҙы, ирем, практика тигән форсат табып, бер айға бәпес үҫтерешергә ҡайтты. Дауаханаға йыш барһа ла, өйгә лә йоҡто әҙерәк. «Декрет ялы алған ирҙе һинән күргәндәр, мырҙа»,– тигән бер абзыйға, дауаланып ятыусыға:«Мин бәпес имеҙер өсөн түгел, ҡатынымды ҡарар өсөн ҡайттым»,– тип яуап биргән. Абзый аптырап ҡарап торған да килешкән: «Ә ниңә, мырҙа, тәрбиәлә шул, һыйырҙы ла мәтрүшкә быҡтырып эсерәһең, сыуынын һалғансы күҙҙән ысҡындырмайһың, елене елһеп китмәһен, тип борсолаһың даһа...» Шул һөйләшеүҙе тыңлап торған лаборантка ҡатын араларына барып ҡыҫылған: «Пациент, бында больница, аҙбар түгел, инегеҙ палатағыҙға!» – тип. Ныҡ ғәрлеге килгән. Аҙаҡ миңә ҡыҙып-ҡыҙып һөйләне шул мәрәкәне:
– Ҡатын-ҡыҙҙы малға тиңләп, ауыл ирҙәренең ғәҙәте шул!
– Бөтәһе лә ундай түгел бит. Ай, әллә ирең тупаҫ тотамы үҙен? – Һорамай булдыра алманым.
– Юҡсы! Анализ алырға итәһеңме минән, тип шаяртҡылай, мыжый башлаһам. Аҡыллыға – ишара...
Сентябрҙә эшкә сыҡтым. Дүрт айлыҡ бала менән. Дәрес сәғәттәрен миңә уңайлы итеп төҙөнөләр, ҡайтып баланы имеҙеп китергә мөмкинлек булды. Төштән һуң бөтөнләй өйҙәмен. Класс етәкселегенән баш тарттым. Юғиһә, яртылаш-йортолаш эшләй белмәйем мин, класым ғаиләмә әйләнә лә китә.
Күҙ-ҡолаҡ булырға өләсәкәй бар, көйләп тороп бәпес бәүетергә харап оҫта, ғүмерҙә ишетмәгән бишек йырҙарын ишеттем унан шул көндәрҙә. Һарысәс ҡәйнәм дә сөгөлдөрҙән бушаған арала килә һалып етә. Ҡарап тормай, баланың йүргәк-фәләнен дә йыуып элә. Ҡыҙымдың сәсе лә башта сей һары һымаҡ ине, әкренләп ҡуңырланып килә. Күҙҙәре әллә атайымдыҡына тартҡан – йәшкелт- зәңгәр. Бишектәге бала бишкә төрләнер әле, тик сәләмәт булһын!
Уңарсы, Фатихым ҡайтты. Беҙ, ирле-ҡатынлы, донъя арбаһына ҡушарлап егелеп, яҙмыш тәғәйенләгән йөктө ғүмер тауының үрләсенә тартып алып киттек. Йәшбеҙ, дәртлебеҙ, ауырлыҡты тоймайбыҙ ҙа, сөнки алда асыласаҡ яңы офоҡтар йөрәкһетеп саҡыра.
Әшрәфтәр Йәштәр урамында йорт һалып инде. Ике улдары бар. Әсмә, Хоҙай унды бирһә, унды табам, ти. Ә беҙҙеке һаман берәү әлегә – Асиябыҙ ғына. Украинанан «яһап» алып ҡайттыҡ уны, буғай. «Ҡыҙың тыуһа, исемен Асия тип ҡуш, – тигәйне бер мәлде, топ-тойоҡтан, ҡартәсәйем,– ҡайным ҡарттан, Ҡарамырҙа имамдан, мираҫ булып ҡалған дәфтәремде ҡарап ултырҙым төнәгөн, Асия – дауалаусы тигәнде аңлата. Табибә булыр бүләсәрем, иншалла, атаһы юлынан атлар». Шул аманатты иҫләнем, үтәнем. Зирәк Рәйхананың күрәҙәселегенә тағы бер инандым: бүләсәренең атаһы врач таһа. Яҙмышты алдан юрауҙы динебеҙ ҡушмай, тип өнәмәһә лә, миңә ҡағылғас, әйтеп ҡалдырғандыр. Әй, ғәзизем, ҡолоҡасың булып иркәләнгән саҡтарымды кире ҡайтарырҙай булам! Инде миңә һинән алған аҡылымды ҡыҙыма һеңдерергә ҡала. Ошо уйҙан зиһенем көмбәҙе яҡтырып китте лә аң асышы теркәлде: үткәндәр бәғзе ваҡыт һине етәкләй, хатта ки алдыңа сығып, әйҙәй ҙә икән. Кемдер өсөн был фекер яңы ла түгелдер, сал быуаттар аръяғында ҡалған бер-берәү ташҡа ла яҙып ҡалдырғандыр, ә мин шәхсән үҙем барып юлыҡтым ошо асышҡа. Ҡартәсәйем рухы фатихаһында.
Яңыраҡ, йәй уртаһында, Мәүлиҙә ҡунаҡлап китте, Радмиры һәм Роксанаһы менән. Әле шул көндәрҙе, әхирәттәрем менән аралашыу бәхетен иҫләп ултырыуым. Мәүлиҙәнең улы русса һөйләшә, ә ҡыҙы апаруҡ беҙҙеңсә лә һупалай, ауылда булған арала бигерәк оҫтарҙы. Әмин абый һушын йыя алмай тора, шул бала: «Татай, лясай, хют эсям», – тип татылдарға тотонһа. Олатаһы исемен дә башҡортсалаштырған: Сәнә. Ә Радмир үҙе һымаҡ биш-алты йәшлек малайҙарҙы өйөрө менән эйәртеп йөрөтә, руссаға, украинсаға өйрәтә. Иң яратып әйткән һүҙе «трохи» – «бәләкәс кенә, саҡ ҡына» тигән мәғәнәлә. «Поиграем, трохи, подожди, трохи...» Был һүҙ Шырмый Ихсан ағайҙың ҡолағына кереү менән малай-шалайға уртаҡ ҡушамат тағылды: «ывыртырух», «ыбыр-сыбыр» тигәнгә «трохи»ҙы үҙенсәләп ҡушҡан да, тик толпарлылар ғына аңлаған төшөнсә килеп сыҡҡан. Әбей-һәбейенә тиклем маҙаһына тейгән бала-сағаны хәҙер: «Мейене серетте мынау ывыртырух», – тип әрләп ҡуя. Бер һүҙлектә лә тапмаҫһың бәғзе йөмләһен беҙҙекеләрҙең.
Иң ҡатмарлы, иң яуаплы һәм иң изге һөнәр – уҡытыусы һөнәре, тип инанғайным ошоғаса. Табиптың кем икәнен белмәҫ элек. Белгәс тә уҡытыусының бәҫе төшмәне күңелемдә, уның мөһимдәрҙән-мөһим ролен таныйым, әлбиттә. Белем биреү, аң даирәһен киңәйтеү, мәғлүмәт даръяһына юл асыу, әхлаҡи ҡанундар һеңдереү һәм башҡа һәм башҡа – һанап бөтөрлөкмө минең һөнәремдең бурыстарын, тармаҡ-тармаҡ йүнәлештәрен? Ә йәрем табип булғас, кисерештәрен уртаҡлашҡас, хәл иткес минуттарҙа кеше ғүмеренең уның һөнәри оҫталығына, белеменә һәм бер үк ваҡытта сирлегә битараф булмауына туранан-тура бәйле икәнлеген аңланым. Аҡылым һәм йөрәгем менән төшөндөм.
Дауахана асылғас, бер нисә белгес килеп эшләп ҡараны. Терапевт егет ярты йылдан һыпыртты, ҙур урында эшләгән нәҫелдәше Өфөгә тартып алды. Ярай ҙа, Толпарлының тоғро фельдшеры Әүхәт ағай бар, ул һөйрәшә йөктө. Тағы ике медсестра, лаборантка, санитаркалар бар. Йәнә бер врачиха, үҙе шулай тигәс, уныңса атап йөрөттөк, бер йыл эшләп алды. Районға күсерҙеләр, әйбәт белгес, тип. Әйбәте беҙгә кәрәкмәйҙер шул? Әүхәт ағай әйтә, Толпарлы дауаханаһына килеүсе сирлеләр күбәйҙе, фельдшер пункты ғына булған саҡта улай уҡ түгел ине, ти. Врачиха китеүгә, Фатих ҡайтты. Уның «яҡшы духтыр» икәне тиҙүк тирә-яҡҡа таралды. Райондан килеп, райздрав начальнигы үҙе, үҙәк дауаханаға квалификациялы диагност кәрәк, тип уны ла саҡырҙы, ныҡ өгөтләне. Быны белеп ҡалған толпарлылар, белгестәр килә лә китә, инде үҙебеҙ үҫтергән врачты алып китмәкселәр, тағы бөтә эш бер фельдшерыбыҙға тороп ҡаласаҡмы, тип обкомға ялыу яҙып ебәрҙе, ҡултамғалар ҡуйып. Фатихтың уйында ла юҡ ине унда ҡуҙғалыу, әммә халыҡтың шулай дәррәү ҡалҡып сығыуы йәпле булды, проблемаға иғтибар йүнәлтелде.
Әүхәт ағай әйтмешләй, тәжрибә менән генә алдырып булмай хәҙер, фән урынында тик тормай, дауалау методикаһы үҙгәрә, дарыуҙар яңыра. Ә тәжрибәнең ниндәй кәрәк нәмә икәнлеген үҙе аҙым һайын иҫбатлап йөрөй. Аҙна элек кенә ғибрәтле хәл булды – Фатих ҡат-ҡат һөйләне, һөйләгән һайын, Әүхәт ағай эргәлә булмаһа, ауырыуҙы ҡотҡара алмаҫ инек, тип ҡабатланы. Ауыл араһында, Күрәнле күперенән бер ир мотоциклы менән мәтәлләгән. Әҙерәк эскән булған. Күргән кешеләр быны ат арбаһына һалып килтерә һалған дауаханаға. Әүхәт ағай бер медсестраны беҙгә йүгерткән, уныһы тыштан уҡ ҡысҡырып, ҡулын болғап килә – дауаханаға йәнәш кенә йәшәйбеҙ бит. Фатих шундуҡ сығып йүгерҙе. Барһа, Әүхәт ағай егетте операция өҫтәленә һалған, инструменттарҙы теҙгән, ике медсестраны эргәһенә баҫтырған да, сыҙамы бөтөп, уны көтөп тора, ти.
– Яңаҡ һөйәктәре һынған, теле тын юлын ҡапланған!
– Әүхәт ағай, яр һалма. Тағы һынған ерҙәре бармы, ҡайҙа ҡарайыҡ, – тигән Фатих. Фельдшер һаман ярһый икән:
– Аяҡ-ҡул ҡайғыһы юҡ, хәҙер быуылып үлә, тонсоға! Теле тығылған! «Скорый»ға шалтыраттыҡ, өлгөрмәйәсәк. Операция кәрәк!
– Операция?!
– Телен хәҙер мин тартып сығарам, ә һин, ҡустым, матур ғына итеп егеттең түшенә лҙон еп менән тегеп ҡуй шуны, вәт. – Инде тыныс ҡына тауыш менән әйткән ағай: – Фронтта бындай осраҡта полевой госпиталь хирургы шулайта торғайны. Үҙемә бер-ике тура килде, тик хәҙер ҡул ҡалтырай... Йә!
Теккән телде Фатих. Уңарсы район хирургы махсус бригада менән килеп еткән. Яңаҡ һөйәктәре ныҡ уҡ онталмаған әлдә, һынған ерен йүнәтеп, тегеп-ҡаптырып ҡуйғандар ҙа телде ысҡындырғандар. Ҡул-аяғына шина һалып, районға, башта рентген кәрәк тәһә, алып киткәндәр. Хирург һорамай ҡалмаған, әлбиттә, кемдең башы етте телде тартып сығарып, тын юлын асырға, тип. Фатих Әүхәт ағайға күрһәткәс: «Опыт – великое дело, – тигән. Фельдшерҙың ҡулын ҡыҫҡан: – Вы парню вторую жизнь подарили».
Мин, ошоларҙы ишеткәс, иремде ҡосаҡлап үптем. Арығандыр, ҡулдарын ял иттергәндәй, өҫтәлгә ҡуйып ултыра ине, бармаҡтарын ипләп кенә берәм-берәм һыйпап сыҡтым. Ирҙәрҙе матур тип әйтеп бармайҙар, ғәҙәттә, ә мин һоҡландым Фатихыма, уның һиҙгер ҡулдарына, йоҡо әҙ эләгеүҙән талсыҡҡан күҙҙәренә. Йөрәгемдә мөхәббәтем арта бара, арта бара – шуны тойҙом. Йәлләп тә алдым һөйөклөмдө, саҡ ҡына ваҡыты булһа, китапҡа тотона, йә ҡулына еп алып, бармаҡтарына күнегеү яһай, әйтерһең, хирург. Ауыл врачына скальпелгә тотонорға тура килеүе бик тә ихтимал, мин әҙер булырға тейеш, ти.
Камила менән Арсен йыш ҡайтып йөрөй. Беҙгә килеп төшәләр инде. Таллыға ла барып урайҙар, Аҡман ағайҙарға ла инеп сығалар. Арсен – кардиохирург, был – Фатихтың иң ҡыҙыҡһынған өлкәһе. Һөйләшеп хәбәрҙәре бөтмәй бажаларҙың, уларға ҡараһаң, йәнгә рәхәт, хатта илағы килә.
Бер кисте шулай Арсен үҙе яһаған операция хаҡында иҫләй, һөйләгәне китап итеп яҙырлыҡ: ҡыҙыҡ та, хәтәр ҙә, аяныс та. Асияны йоҡлаттым да мендәргә башымды терәп торғайным. Ишеткәндәремдән баҫып килгән йоҡом ташлап ҡасты. Күҙ алдыма аҡ халат кейгән Арсен, уның янындағы анестезиолог, ассистент, медсестра, ялтырап ятҡан инструменттар килеп баҫты...
Зәңгәрһыу яҡтылыҡҡа сумған бүлмә уртаһында операция өҫтәле. Өҫтәлдә – ауырыу. Йөрәге – аҡ халатлылар ихтыярында, ғүмере уларҙың оҫталыҡ, белем кимәленә бәйле.
Анестезиолог пациенттың битенә маска ҡаплай, секундлап ваҡытты иҫәпләй. Ҡул ишараһы менән генә «әҙер» тигәнде белдерә. Тып-тын бүлмәлә өҫтәлгә эйелгән хирургтың өҙөк-өҙөк һүҙҙәре фарман һымаҡ яңғырай:
– Бысҡы!
Тора-бара, тәбиғәтемә тыумыштан һалынған һәләтем мине ҡулына «проволочная пила» тигән инструмент тотҡан хирург ҡәлбенә индерә.
...Күкрәк һөйәген бысып, йөрәк алдына, перикардҡа юл астым. Бронхоскоп менән тикшереп ҡуйылған диагноз дөрөҫ: митраль порок, быны йөрәккә бер күҙ һалыу менән күрҙем. Операция алдынан пациенттың тәне, боҙ менән уратып һалып, плюс 29-30 градусҡа төшөрөп һыуытылған. Хәҙер яһалма ҡан әйләнешенә тоташтырырға ла... Һәр секунд ҡәҙерле, йөрәккә кислород етмәй башламаҫ элек операцияны эшләп өлгөрөргә кәрәк. Аортаға өс ҡат йөй һалам, шыйғалаҡлап, ағза ысҡынып китмәһен, еп себәләнмәһен – ҡара тиргә батам. «Ҡан баҫымы түбәнәйҙе – 60-ҡаса!» – ти медсестра. Артерияға ҡан ебәрергә, 100 кубик, тип ҡушам, ә бармаҡтарым тилберлеген юғалтмай, йоҡаҡ ҡына тамырҙы тегә бирә. Ниһайәт, яһалма клапан ҡуйылды. Йөрәктең нерв остарына хилафлыҡ килмәһә, эшләп китәсәк. Теккәндән һуң төйөндәрҙе ныҡлап бәйләргә кәрәк, юғиһә клапан болғанлаясаҡ. Ышаныслы кеүек, йөйҙәрҙә ек юҡ: йөрәкте эшләтеп ебәрергә була!
Рубильник тоҡандырыла, йоҙроҡтай ғына моторға (әлегә ул ямау һалынған ит киҫәге бары) көслө ток бирелә һәм... мотор, дертләп китеп, эшләй башлай. Мөғжизә! Ике күҙем унда – тере йөрәктә. Йөҙ минут пациент яһалма ҡан әйләнешендә булды... Артабан уның ғүмере күпмелер дәрәжәлә үҙ ҡулында – һаҡланырға тейеш. Синтетик клапанға ҡан ойошоп ҡатыу ҡурҡынысы бар. Төрлө стрестар, көтөлмәгән эмоциялар, ауыр физик эш тә сафтан сығарырға мөмкин.
– Нурия! – Арсендың көр тауышынан әлеге хәлемдән арындым. Һиҫкәнеүгә, гүйә, ҡулымдан инструментым төшөп киткәндәй тойолдо ла, һәрмәнеп алдым, ассистентыма, гүйә, шыбырлап ҡына: «Күкрәк ситлеген ябығыҙ! Аккуратно!» – тинем, хирург роленән саҡ сыҡтым, уф.
– Нурия, – был юлы Фатих өндәште, ипләп кенә.
– Әү. Хәҙер.
– Йөрәктең, һинеңсә, медицинанан йыраҡ кеше фекеренсә, хискә-тойғоға ҡатнашлығы бармы, әллә ул организмды ҡан менән һуғарыусы ағза ғынамы?
– Йөрәккә... – Саҡ әйтмәнем, әле генә операция яһаным, тип. Ныҡ арығанымды белгертмәҫтән: – Ана, кәштәлә һүҙлек бар, Владимир Даль төҙөгән, – тинем дә кухняға ыңғайланым. Күпмелер ваҡыттан Арсен һүҙлекте тотоп эргәмә инде лә:
– «Сердце – представитель любви, воли, страсти, нравственного, духовного начала...» – шулай аңлатҡан Даль бабаң, – тип уҡып күрһәтте. Арсендар киткәс, Фатих уйға батып йөрөнө. Үҙе лә һиҙмәҫтән: «Артабан уҡырға ине лә, Нуриям, тик...» – тип тә ысҡындырҙы. Бүтән бер һүҙ ҙә өҫтәмәне, ә мейемә киртелде әйткәне. Тик ғаиләм бар – һин, Асия, тип әйтергә иткәйне ул, моғайын?
Мейем туҡтауһыҙ йөрәгемде борсоп торҙо: иремдең һөнәри өлкәлә үҫкеһе килә, камиллашҡыһы. Уға ҡамасауларға тейеш түгелмен дәһә? Бер кисте, хыялынан ваз кисеүе уға нисек ауыр булырын аңлауымдан, үҙем башлап һүҙ ҡуҙғаттым:
– Фатих, мин һинең юлыңды был юлы ла кәртәләй алмайым, өҫтәп уҡығың килгәс, бар, уҡы, – тинем. Күрҙем: күҙҙәре ҡояшлы зәңгәр күктәй балҡып китте. Диванда ярышлап ултыра инек, бала кеүек иркәләнеп, башын тубығыма һалды. Йыш ҡына шулай белдерә шатлығын, ә мин йәремдең сәстәренән һыйпайым. Шундай минуттарҙа күңелемдә иремә ҡарата, был ни тиклем генә ғәжәп булмаһын, әсәлек тойғоһо уянғанын тойоп ғажиз ҡалам.
– Ҡыҙыбыҙҙы көҙгә балалар баҡсаһына бирербеҙ. Уңарсы үҫә төшөр, әлүктән үҙ аллы булып килә, зирәк бала... Фатих, миңә һүҙемде осларға бирмәй, ҡулымдан тартып торғоҙҙо ла билемдән ҡосаҡлап өйөрөлтөргә тотондо. Ыңғайына үҙе йырлап маташа:
...Һин бит минең яҡын дуҫым, Нурия,
Күҙ нурым кеүек кенә...
Ғүмер-ғүмергә арабыҙға мөхәббәт күпере булып ятыр һымаҡ ошо йыр? Арығансы, «Нурия»ның көйөн йөрәк тибешенә күсереп, шып-шым танса иттек. Туҡтағас, күҙәнәктәребеҙ иреп ҡуша йәбешкәндәй, айырыла алмай ҡосаҡлашып торҙоҡ. Күҙҙәребеҙ һөйләште. Фатихтың күҙ ҡараһындағы көҙгөлә үҙемде күрҙем. Йөрәгендә лә – мин, шикләнмәйем.
...Һинең өсөн өҙөләм, бәғерем, Нурия,
Һиңә һиҙелмәһә лә.
Һиҙәм, йәнем! Тояһыңмы – мин үҙем йырға әүереләм, наҙҙарыңдан сыңрап-сыңрап...
49
- Büleklär
- Ҡатындар - 01Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 4096Unikal süzlärneñ gomumi sanı 230927.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 02Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3922Unikal süzlärneñ gomumi sanı 223128.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 03Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3916Unikal süzlärneñ gomumi sanı 219427.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 04Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3965Unikal süzlärneñ gomumi sanı 225527.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 05Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3803Unikal süzlärneñ gomumi sanı 215128.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 06Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3922Unikal süzlärneñ gomumi sanı 228128.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 07Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3865Unikal süzlärneñ gomumi sanı 222931.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 08Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3935Unikal süzlärneñ gomumi sanı 219930.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 09Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3903Unikal süzlärneñ gomumi sanı 215729.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 10Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3781Unikal süzlärneñ gomumi sanı 213930.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 11Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3864Unikal süzlärneñ gomumi sanı 215429.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 12Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3788Unikal süzlärneñ gomumi sanı 212629.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 13Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3951Unikal süzlärneñ gomumi sanı 223330.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 14Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3864Unikal süzlärneñ gomumi sanı 216030.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 15Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3919Unikal süzlärneñ gomumi sanı 228029.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 16Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3935Unikal süzlärneñ gomumi sanı 225829.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 17Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3839Unikal süzlärneñ gomumi sanı 238327.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 18Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3790Unikal süzlärneñ gomumi sanı 229328.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 19Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3842Unikal süzlärneñ gomumi sanı 217129.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 20Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3865Unikal süzlärneñ gomumi sanı 225828.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 21Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3847Unikal süzlärneñ gomumi sanı 240626.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 22Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3773Unikal süzlärneñ gomumi sanı 229328.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 23Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3830Unikal süzlärneñ gomumi sanı 237627.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 24Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3816Unikal süzlärneñ gomumi sanı 237127.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 25Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3762Unikal süzlärneñ gomumi sanı 228329.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 26Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3789Unikal süzlärneñ gomumi sanı 235928.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 27Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3829Unikal süzlärneñ gomumi sanı 228928.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 28Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3958Unikal süzlärneñ gomumi sanı 235927.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 29Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3793Unikal süzlärneñ gomumi sanı 235528.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 30Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3781Unikal süzlärneñ gomumi sanı 238526.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 31Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3683Unikal süzlärneñ gomumi sanı 230028.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 32Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3661Unikal süzlärneñ gomumi sanı 227728.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 33Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3689Unikal süzlärneñ gomumi sanı 237326.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 34Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3770Unikal süzlärneñ gomumi sanı 233228.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 35Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3719Unikal süzlärneñ gomumi sanı 227528.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 36Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3842Unikal süzlärneñ gomumi sanı 238726.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 37Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3873Unikal süzlärneñ gomumi sanı 231528.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 38Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3764Unikal süzlärneñ gomumi sanı 230829.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 39Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3841Unikal süzlärneñ gomumi sanı 242828.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 40Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3686Unikal süzlärneñ gomumi sanı 229027.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 41Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3746Unikal süzlärneñ gomumi sanı 240024.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.36.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 42Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3672Unikal süzlärneñ gomumi sanı 233327.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 43Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3810Unikal süzlärneñ gomumi sanı 237327.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 44Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3649Unikal süzlärneñ gomumi sanı 234327.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 45Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3785Unikal süzlärneñ gomumi sanı 234327.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 46Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3695Unikal süzlärneñ gomumi sanı 233726.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 47Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3569Unikal süzlärneñ gomumi sanı 221728.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 48Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3700Unikal süzlärneñ gomumi sanı 232328.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 49Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3907Unikal süzlärneñ gomumi sanı 242627.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 50Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3876Unikal süzlärneñ gomumi sanı 239328.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 51Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3844Unikal süzlärneñ gomumi sanı 241828.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 52Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3833Unikal süzlärneñ gomumi sanı 241127.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 53Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3790Unikal süzlärneñ gomumi sanı 235127.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 54Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3687Unikal süzlärneñ gomumi sanı 227226.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 55Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 1981Unikal süzlärneñ gomumi sanı 141531.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.