Ҡатындар - 17

Үҙем саҡ hөрәнләмәйем: “Олена-Мәүлиҙә, hөйөнсө!”– тип. Ә миңә бер егеттән дә хат юҡ, мөхәббәт тигәндәре лә килеп таба hалмай үҙемде. Зөлхизә өләсәйем кеүек йырсы, Фариза еңгәм кеүек хисле, hис юғында Салпа Сәғүрә кеүек дыуамал ҡатындарҙы hайлайҙыр ул өсәү: мөхәббәт, hөйөү hәм ғишыҡ?! Ә Мәүлиҙәсе? Уға ла берәүҙең күҙе төшкән, ни ере менән минән артыҡ? Асыр ҙа уҡырмын хатын! Юҡ, ярамай – аманат…

Әллә ишеткән, ана, үҙе лә осоп тигәндәй ҡаршыма йүгереп килә Мәүлиҙә. Зөмәрә апай тишек ауыҙ икән...

– Нурия, эсемә hыймай хәбәрем, ҡара әле был Кәбирҙе! – тип бер алдыма, бер артыма сыға әхирәтем, – ҡара әле... – Хат хаҡында белмәй, Зөмәрә апай ғәфү итhен, ауыҙы йоҙаҡта икән. Һөйөнсөмдө әйтәйем, әтеү?

– Олена, Олексийҙан hиңә сәләм! – тинем дә теге конвертты ҡуйынымдан килтереп сығарҙым. Мәүлиҙәнең күҙе шар булыр,тиhәм, hөйөнсөhөнә бер бантик вәғәҙә итте лә хатты усына йомоп йүгереп китте-барҙы – көтөп йөрөгән, тимәк?

– Ә Кәбир?– тип ҡысҡырҙым артынан, баяғы хәбәрен иҫләп.

– Өфөгә уҡырға китә, ти, художниклыҡҡа, училищеға! Рәсемдәре конкурста еңгән, имтиханhыҙ алалар, ти,икенсе курсҡа hикертеп... Мәүлиҙә йүгереүенән туҡтамай ғына шуларҙы hөрәнләне.

Кәбир! Ярҙамсыл, өлгөр дуҫым – Кәйҙерем. Хыялдарын hауаға сөйгән малай – Бөркөтсө. Донъяны үҙенсә күрә, hынландыра белгән hәләтле егет – Рәссам... Һүрәттәрен баш ҡалаға конкурсҡа hалып ебәргән, уларҙы бер ҙур художник күреп ҡалып иғтибар иткән... Ә мин бер ни белмәй йөрөйөм. Тимәк, ят мин уға, яҡын түгелмен?

Илап ебәрҙем. Мөхәббәт мине эҙләү түгел, ҡасып китмәк икән әле...

...Биксәнәйҙән һыуҙан ҡайтып киләм. Тағы берәй ваҡиғаға тарымаҫ борон барып етәмме урамыма, юҡмы?! Әллә күңелемдә тулып артылған хистәргә сәсәп йығыламмы?!

Биҙрәләремде ярты юлда ҡалдырып, баш hуҡҡан яҡҡа йүгергем килде. Юҡ инде, мине Зөлхизә өләсәйем – сабырлыҡҡа, Рәйхана ҡартәсәйем ғорурлыҡҡа юҡҡа ғына өйрәтмәгән тыуа-тыуғаным бирле: алып ҡайтып еткереп, hыуымды түрбаштағы ҡәҙимге оло көршәккә бушаттым. Ғәжәп ул көршәктең ҡорhағы – ҡабырсаҡ эсе кеүек мәрүәт, перламутр инде, ап-аҡ, шунан да ағыраҡ булмайҙыр. Теге “Вокруг света” журналынан уҡығайным, мәңгелек ҡар ятҡан яҡта йәшәгән эвенкиҙар аҡ төҫтөң, ҡар төҫөнөң, 32 төрөн айыра, тип... Күпме серҙәре бар был донъяның, йәшәй килә, шул серҙәрҙе аса килә-аса килә, мейемдәге йыйырсалар hыйҙыра алыр микән? Һы...

Аяҡтарым мине башым hуҡҡан яҡҡа –Толпарсыҡҡанға алып килде. Унда минең үҙем генә белгән йәшерен урыным бар: тирә-яғы тал ҡатыш бейек ҡамыштар менән уратылған ҡалҡыу ғына кескәй ярымутрау, “Зөлхизә вә Абдрахман” ҡиссаhын ижад иткәндә тапҡайным уны– хыялланып, уйҙарыңды мәрйендәй итеп бер епкә теҙеп ултырыр өсөн харап йәтеш.

Ҡамыштарҙы hаҡ ҡына ике яҡҡа янтайтып, серле утрауыма үтәйем тиhәм, бер аҡ нәмәне шәйләп туҡтап ҡалдым: тере кеүек, ана, башы, ана, ҡойроғо, ә кәүҙәhе күренмәй, йәшеренгән... Әллә йылан?! Шаhимаран! “Ҡурҡма минән, теймәйем, теләк кенә теләйем”, – тип шыбырланым, әйткәнемдең hамаҡ hымаҡ көйгә ятышлы булыуын иҫкәреп ҡуйҙым үҙем. Нишләптер ҡуҙғалмай аҡ йылан. Ҡойроғон ҡыймырлата әҙерәк, ә башын үлән араhына тыҡты, ахырыhы? Бөтә булған ҡыйыулығымды төйнәп, Шаhимаранға яҡынлаштым: бәлки, ярҙам кәрәктер йыландар батшаhына? Әллә үлгән?! Ҡымшанмай ҙа. Шул саҡ ҡайҙандыр юғарынан өйөрөлөп ел килеп ябырылды уймаҡ ҡалҡыулыҡҡа, Шаhимаран башын күтәрҙе, кәүҙәhен ҡалҡындырҙы hәм... hәм мин үҙемдең аҡ таҫмамды таныным. Анау йәшен фажиғәhенең ауыр тәьҫиренә сыҙай алмай, ошонда килеп илап ултырғайным, таҫмамдың сәсемдән тағалып төшөп ҡалғанын да hиҙмәгәнмен... Барыбер күңелем ҡайтманы hинән, әкиәти Шаhимаран! Бер килеп осрарhың кеүек?

...Көн кискә ауышып бара. Ҡояш байышында шәфәҡ балҡый, уның ҡыҙыл ҡанаттарының шәүләhен Толпарсыҡҡан тулҡындары hәлмәк кенә бәүелтә. Күңелемдә үрәпсеп ҡайнашҡан хис тулҡындары ла баҫылған. Ҡайтырға кәрәк – тормош дауам итә! Биләндән ауылым яғына юрғалап төшөп киттем, ҡайтышлай юл түбәнләскә – атлап ҡына барып булмай, аяҡтар үҙенән-үҙе йүгерә лә китә. Артымдан кемдер эҙ яҙҙырмай эйәреп килә кеүек? Боролоп ҡарамаhам да беләм: ҡара күҙле ҡарасман ҡыҙыҡайҙыр – бала сағымдыр, самими, тоғро, зирәк бала сағымдыр! Ул инде минән бер ҡасан да тороп та ҡалмаҫ, ҡыуып та етә алмаҫ...

(Беренсе китап тамам.)

17

Алыҫ-алыҫта нимәлер гөрһөлдәне – йоҡо аралаш ишеттем дә уяныр-уянмаҫ тыңлап яттым бер арый, ҡабатланырмы тип. Ҡабатланманы. Тынысланып, таңғы татлы йоҡоға сумдым ғына тигәндә, дөмбөрҙәп күк күкрәне, гүйә. Уңарсы булмай, шарт та шорт килгән дәһшәтле тауыш тәҙрәләрҙе зыңҡылдата ҡағып үтте. Әллә өрлөгөбөҙ ишелдеме?! Йоҡом осто. Өй имен былай, ҡояштың сибек нурҙары өрлөктө күгелйем һары төҫкә мансыған. Көн яҡтыһында үҙгәреп юҡҡа сығасаҡ был сәйер төҫтө туйғансы күреп тә өлгөрмәнем, тыштан ҡартәсәйем ҡабаланып килеп инде. Инешләй үк электр лампочкаһын тоҡандырҙы. Һис тә улай ҡыланмай торғайнысы: тотоп ингән ҡомғанының ҡорһағын көлдөксәнән бер ус ҡом алып ышҡып, эсле-тышлы сайҡағас, бисмиллаһын әйтеп, яңы һыу тултырып, битен-ҡулын сайып ала ла уны түргә, теге мәрүәт эсле оло көршәк янына, мендереп ултыртып ҡуя, шунан, шымбаҫар бесәйҙәй ипле йөрөп, тәҙрә пәрҙәләрен тартып асҡас, һике ситенә намаҙлығын йәйә ғәҙәттә. Ә мин шуларҙы ишетә-тоя, доға көйөнә бәүетелеп, йоҡо ләззәтенә сумам… Әле лә шул ләззәткә тамшанып ҡарайым да, юҡ, сума алмайым, ҡалҡыуыс кеүек ҡалҡам да сығам өҫкә – һиҫкәндереп уятҡан таңға.

– Күрәнле айбарлана, боҙо ҡуҙғалған! – Ҡартәсәйем әллә һөйөнсөләй, әллә хафалана.

– Ул хәтлем һөрән һалырлыҡ нимә булған, ә? – Тороп ултырҙым, мыжып ҡына.

– Бар, тим, йүгер, боҙ киткәнен күреп ҡалырһың. Әтеү ни, төндә генә егә башланы арбаһын Күрәнле…

– Бергә барырбыҙ, ҡартәсәй, намаҙыңды тиҙ генә уҡый һал да.

– Тиҙ генә, тисе, намаҙҙың үҙ тәртибе ләһә, ҡолоҡасым. Бар, һуҙмаланма, Татар әбекәйеңә иптәш булырһың, исмаһам, ул, бисараҡай, күптән яр буйында буҙлап торалыр.

– Таң атмаҫ борон Татар әбекәйгә унда ни ҡалған, бәс?

– Кем ҡалған, тиһәңсе… Әдисәйен юҡһына Таһура еңгә…

Ҡапыл йөрәгем ярһып тибә башланысы? Һынағаным бар: тиккә түгел был. Һәләт кенә кейендем дә Күрәнле яғына ашыҡтым. Уянған Толпарлы: танауыма торбаларҙан сыҡҡан төтөн әсеһе һирпелә, ҡолағыма аҙбарҙа көнгә сығырға теләп түҙемһеҙләнгән мал мөңрәгәне салына. Ике күҙем – йылға ярында, әллә ҡайҙан шәйләп киләм унда яңғыҙ һерәйеп торған һынды. Сырамытам да: Татар әбекәй шул, көйәнтәгә оҡшап баҫҡан – ғүмер баҡый теген машинкаһы артында ултырыуынандыр, алға иңкәйеберәк ҡалған. Атылып барып уны ҡосаҡларға уҡталдым да, ҡыймай, туҡталып ҡалдым. Бер кемдә, бер ниҙә эше юҡтай, йылғала аяуһыҙ айҡашҡан боҙҙарға ҡараған да ҡатҡансы?! Эргәһендә генә байтаҡ көтөп торҙом, өндәшерме, юҡмы тип. Ләм-мим. Әйтерһең, ул – бер үҙе бер утрауҙа, утрау, тиемсе, яңғыҙы бер ҡитғала, хатта ки ғаләмдә! Шулайыраҡ итеп тойҙом халәтен…

Ҡулына йәп-йәшел ботаҡ тотоп алған: бармаҡ битендәй генә кескәй япраҡтарынан таныным – килен ағасыныҡы. Бик иртә япраҡ ярған? Татар әбекәй, әлеге ботаҡты гөлдәй күреп, күкрәк түренә терәп тотҡан килеш, ҡымшанмай тороуын белә. Әллә?! Әллә бер-бер зиһене зәғифләнгәнме? Ҡасандыр үҙенән ишетепме, ҡолағыма яғылып, хәтеремә эләгеп ҡалған һүҙ телемә килеп инде шул минутта:

– Йәнкиҫәк!

– Әү, бәгрым, Әдисәй! Әү, жаным! Монда жанкисәгең…

Шулай тип өҙөлөп өндәште лә, Татар әбекәй аҫҡа, ажғырып ятҡан йылғаға табан төшә башланы. Ярай ҙа, ары-бире тотонорға ваҡ ҡыуаҡтар – кәзә талы, суҡ тал, һары тал – һәммәһе бар Күрәнле ярында, улар таңғы өшәнестән, һөҙөшөп үрәпсегән боҙ шаҡмаҡтарынан ҡурҡып дерелдәй һымаҡ. Ә мин, ауылымдың егәрле, һөнәрле килендәренең береһе, сабый сағымдан үҙ иткән кешемдең ғүмере ҡыйылып ҡуймаһын яҙғы хәтәрҙә тип, ҡалтырап төштөм. Әлдә яр йылғаға уҡ барып убылмаған, саҡ-саҡ һөҙәгәйеп, табан терәр ер ҡалдырған, әйтәгүр. Татар әбекәйҙән бер тотам ҡалманым, шәленең осонан матҡып тотоп, ярышлап килеп баҫтым.

Бына бер яҫы ғына боҙ шаҡмағы беҙҙең аяҡ осона тиерлек килеп терәлде шул саҡ. Татар әбекәй ҡапыл алға ынтылды, йылғаға ташланамы, тип ҡотом осоп, беләгенә йәбештем. Юҡ, ташланманы, баяғы килен ағасының ботағын эйелеп боҙға һалды ла турайып баҫты. Башымды алғараҡ һоноп, йөҙөнә күҙ һалдым: һағышлы ҡараштарын һаман әлеге боҙҙан алмай тороуы (зиһене имен һымаҡ?). Ә боҙ, ана, урта төштә ағып китеп бара, уның һалҡын, зәңгәрһыу аҡ һыртында ятҡан йәшел ботаҡ, һәләк булырға дусар тере йәндәй, үҙәкте өҙә. Бәлки, таныш түгел алыҫ яҡтарҙа берәй тупраҡҡа төртөлөп, тамыр ебәреп тә ҡуйыр ул?..

Күҙем ахырҙа яҙлыҡты теге боҙ шаҡмағынан. Ҡояш тау аръяғынан яртылаш күренде, тирә-йүн күҙ сағылдырғыс яҡтыға сумды. Яр буйына, күпер тирәһенә, бала-саға эркелде, уларҙы ҡурсып килгән ололарҙың тауышы ишетелде. Беҙ арыраҡ баҫып торабыҙ. Ниһайәт, Татар әбекәй миңә табан боролдо, ҡосаҡлап уҡ алды:

– И, Нуриякәем, син икәнсең. Борчылма, акылдан язмадым. – Ҡәҙимге үҙем белгән, салт аҡыллы Татар әбекәй ине янымда.

– Йәнкиҫәк! – тинем тағы ла, шулай өндәшкем килеп тик торасы уға. – Ҡотомдо алдың…

– Аллаһының мәрхәмәте киң! Яр башынан ҡартәсәйем тауыш бирҙе, түҙмәгән, килеп еткән. – Үрмәләгеҙ өҫкә, йә-йә!

Баяғы өшөп-күшегеп дерелдәшкән талдарға йәбешеп ярға күтәрелдек, ботаҡтарында йәшәү һуты уянғанлығын айырым асыҡ һиҙҙек. Тирткән бөрөләрҙең сабыйҙарҙыҡылай саф һулышы иһә тотош һауаға таралғайны. Ҡартәсәйемә ым менән генә белгерттем дә Татар әбекәйҙе оҙата киттем. Ҡайтышлай Яңы өйгә инеп, ундағыларҙың хәлен белешеп тә сығырмын. Юҡ, ҡартәсәйемә, Атай йортона, бөтөнләй күсенеүем түгел, сығарылыш имтихандары алдынан ваҡытлыса йәшәп тороуым. Әсәйем үҙе ҡушты, игеҙәктәр башыңды ҡатыра бында, ҡәйнәмдә тыныс, иркенләп уҡы һабағыңды, тине. Татар әбекәйҙең өйөнә инеү менән, тәҙрә ҡырындағы ултырғысҡа ҡуйылған биҙрәлә күпереп япраҡ ярып ултырған йәшел ботаҡтар күҙемә салынды.

– Килен ағасымы? – тип һораған булдым, танып торһам да.

– Бүтәннәр, март житсә, тал чыбыгын суга куеп көчекләндерә, ә мин менә – үз агачымны…

– Үҙ ағасыңды?

– Акация ул. Беләсеңдер лә?

– Ҡырҙан килгән уҡытыусы Әлфиә апа бер ваҡыт аптырап әйтеп ҡуйғайны дәрестә, нишләп акацияны был яҡта килен ағасы тип йөрөтәләр ул, тип, беҙ ни, килен ағасы булғас килен ағасы инде, тинек тә ҡуйҙыҡ. Апа төпсөнөп торманы, шул көйө онотолдо.

– Кырымнан, туган жиремнән, алып килгән идем нәни генә бер үсентесен, Әдисәй жаныкаем йорт алды бакчасына утырткан иде, үсте дә китте, ә бит юлда күпме көннәр кесәмдә йөрттем, корымаган. Аңа да, миңа да шушында тамыр жибәрергә язган… Әүвәл бу тарафларда ят куак булгангамы, толпарчыкканнар аны “килен агачы” диеп атады да куйды. Бәлки, бирнәсез төшкән килен булуыма ишарә итүләре булгандыр… Бала-чагага бер мәзәк, көзләрен килен агачының кузагын сыбызгы итеп сызгыртып бер булалар ич.

– Шул бер ҡыҙығы инде уның – һыҙғыртҡысы, сәскәһе сәскәме, ташҡа үлсәйем, ваҡ һары күбәләк ҡунған кеүек, ни емеш бирмәй, исмаһам. – Килен ағасын шулай тип хурланым да ташланымсы ҡапыл, уф! Ысын шулай уйлай торғайным ауыл тултырып үҫкән был ҡыуаҡ хаҡында. Уйлау – бер, әйтеү – икенсе ләһә! Тиҙ генә йүнәтергә ашыҡтым: – Иҫтәлекле ағас икән… Иветә, Татар әбекәй?

– Истәлекле… Өстемдәге бер кат күлмәгем белән урлап качты мине Әдисәем…– Шаҡ ҡатып ҡарап тороуымды күреп, өҫтәп ҡуйҙы: – Үземнең ризалыгым белән анысы... И, балакай, бер сөйгәнем өчен алтмыш сөймәгәнне сөярмен, диләрме әле толпарчыкканнар? Нәҡь шул мәкаль әнә минем хакта…

Шунан, бик мөһим эше иҫенә төшкәндәй, ҡабаланып машинкаһы артына ултырҙы ла нимәлер тегә башланы. Һорауҙарым ифрат күп ине лә, нишләмәк, хушлашып ҡайтып китеүҙән башҡа сара ҡалманы.

«Бер һөйгәнем өсөн…» Төбөнә төшөп үк аңлай алманым, әллә шуға был һүҙҙәр ҡолағымда яңғырап тик торҙо. Бер нисә көн ошо маҙанан айырыла алмай хитланғас, түҙмәнем, ҡартәсәйемдән һораштым, ниндәй мәғәнәлә әйтелгән ул мәҡәл, тип. Һынамсыллап ҡарап торҙо ла, нимәләр уйлап йөрөүемде үтә күреп торғандай, һөйләп алып китте:

– Әдисәй ағайҙың, бынағайыш, үҙ исеме Фәсхетдин дәһә, әрмегә киткәнен әлеп-сәлеп кенә хәтерләйем, миңә биш-алты йәш кенә булғандыр ул саҡта. Шул китеүенән мең туғыҙ йөҙ егерме икенсе йылда ғына әйләнеп ҡайтты, уныһын яҡшы иҫләйем.

– Сөнки кәләш урлап алып ҡайтҡайнымы? – тип ҡыҫтыра һалдым.

– Урлағанмы ни?! Әлләсе… Ул хаҡта тәүләп һинән ишетеп торам. Бирнәһе лә юҡ, тип һөйләнде халыҡ һөйләнеүен. Ул йылды, егерме икелә, тим, илдә ҙур ваҡиға булды, оноторлоҡ түгел: СССР ойошторолдо…

– Килен ағасын алып килгән дәһә теге кәләш.

Ҡартәсәйем өнәмәне минең шулай сыпраңлап һүҙен бүлеүемде, тыңлай белмәгәс, әтеү, һорашма бүтән, тигәндәй, ҡулын һелтәне. Түрбашта эленеп торған киндер тоҡсайҙы сөйҙән алып, эсендәге ваҡ орлоҡ һуғанын батмусҡа бушатты ла кипкән-серегәнен аралап таҙартырға тотондо. Мин дә ҡатышып киттем һәм һүҙҙе икенсе яҡтаныраҡ ялғап ебәрҙем:

– Ниткән ҡушамат ул Әдисәй, әҙәм ишетмәгән?

– Ана шул әҙәм ишетмәгән әкиәт хәбәр һөйләргә әүәҫ булғаны өсөн йәбештергән дә халыҡ уға ҡушаматын. Башта Фәсхи-Әдисәй ине, тора-бара мулла ҡушҡаны бөтөнләй төшөп ҡалды. Дәү ағас ат яһап, шуның ҡорһағына ғәскәр йәшереп дошман ҡәлғәһенә индергән әллә ниндәй түпәгүҙ дейеүҙәр менән көрәшеп йөрөгән Әдисәй тигән бер батыр хаҡында әкәмәт тарихтар бәйән итер-итер ҙә: ”Мин Әдисәйҙән әҙ гиҙмәнем диңгеҙҙе!”– тип маҡтанып ҡуйыр булған үҙе. Эйе, кисмәгән түгел, кискән диңгеҙҙе. Батша әрмеһендә Ҡара диңгеҙҙә матрос булған еренән ун етенсе йылғы инҡилапҡа инеп киткән, йәмғеһе ун йыллап йөрөгән ситтә.

Күпме генә тырышһам да, тағы өндәшмәй ҡала алманым, сөнки ҡапыл ҙур сер асылды миңә:

– Бәс, беләм дәһә мин ул Әдисәйегеҙҙе!

– Нимә уйлап сығарҙың, йә? – Ҡартәсәйем башын сайҡап ҡуйҙы. – Һин түгел, атайың тыумағайны әле ул саҡ.

– Һы, һин үҙең дә тыумағанһың ул заманда, белгең килһә, беҙҙең дәүергәсә йәшәгән Одиссей хаҡында һөйләгән дәһә Әдисәй бабаҡай! Ҡара диңгеҙҙә ишетеп ҡайтҡан, моғайын… Хәйер, Одиссей Урта диңгеҙҙә йөҙгән. Бер утрауҙың батшаһы булған, атаҡлы Троя ҡалаһын яуларға тип ғәскәр әйҙәп барған еренән, төрлө мажараларға юлығып, егерме йылдан һуң ғына әйләнеп ҡайтҡан үҙ иленә. Ә ҡатыны Пенелопа уны шунса йыл көткән.

– Беҙҙең Таһура еңгә ише… – Ҡартәсәйем ауыр һулап ҡуйҙы ла баяғы мәҡәлгә килтереп терәне һүҙен: – Бер һөйгәне, берҙән-бере өсөн даръялар кисеп килеп, ят төйәктә ерегеп, сит ҡәүемгә берегеп, йәғни ҙә тағы алтмыш һөймәгәнде һөйөп, йәғни ҙә үҙ итеп, холоҡ-фиғелдәренә яраҡлашып, күнеп йәшәп китеүе еңел булған тиһеңме ни уға?! Әй,ҡатын-ҡыҙ яҙмышы… Улай икән. Бер һөйгәнең өсөн уның ата-әсәһен, нәҫел-нәсәбен, ил-йортон да һөйөү зарур, шулаймы? Бына һиңә Татар әбекәй, бына һиңә Толпарлы Пенелопаһы! “Әдисәй бабакаең турында сөйләрмен әле үзеңә, үсә төшкәчтен!”– ти торғайны ул, их! Теҙеп-теҙеп һөйләтәсәкмен хәҙер, яҙып аласаҡмын хатта.

Шулай йөрәкһенеүемә ҡартәсәйем йөпләп баш ҡағып торҙо: ул, моғайын, минең бәйәнсе булырымдан һаман да ваз кисмәгән.

«Уф, көнө бөгөн түгел, бәйәндәр көтөп торор. Аттестат алырға кәрәк, институтҡа инергә. Шунан… кейәүгә барырға…» – Ошо уйға төртөлдөм дә, үҙемә-үҙем ғәжәп итеп, ҡыҙыу атлап мәктәп ҡапҡаһынан инеп барған еремдән шып туҡтап ҡалдым. Ләкин уйымды туҡтата алманым, ул, ауыҙлығын сәйнәп өҙгән арғымыҡтай, алыҫҡа, Өфөгә үк, сабып сығып китте. Ә унда – Кәбир!!! Тап шул мәлдә зыңғырлап ҡыңғырау тауыш бирҙе, уның тантаналы һәм талапсан саҡырыуы аңымды йәһәт ысынбарлыҡҡа бороп ҡуйҙы, теге арғымаҡ тып итеп Толпарлыға ҡайтып төштө: Әмин абый класҡа өтәләнеп килеп инеүгә парта артында ултыра инем инде. Ул күҙлеген тынын өрә-өрә ҡат-ҡат һөртөп кейгәнсе, зәңгәр күҙҙәрен туп-тура миңә төбәгән Фатихҡа ҡараш һирпеп, Әсмәнең класта юҡлығына борсолоп, Мәүлиҙәнең эсенә һыймай тышына сыҡҡан һөйөнөсөн тойоп өлгөрҙөм.

Әхирәттәремдең береһе, айыуҙан да ҡурҡмаған урман ҡыҙы, бөгөн математиканан контроль эштән шөрләп килмәгән, ахырыһы, икенсеһе теге бөҙрә сәсле Дон казагы Олексийҙан хат алғандыр, моғайын. Ә бынау Фатихына ни булған, бығаса ул минең яҡҡа йәшертен генә күҙ һалғылай торғайны, хәҙер ҡайһылай ҡыйыуланған?

Уңарсы абый класс таҡтаһын аҡбур менән ҡап уртаға бүлеп, вариантлап мәсьәләләр яҙырға тотондо. Себен безелдәһә, ишетелер ине, безелдәмәй: әллә ҡышҡылыҡҡа мәрткә киткәненән терелмәгән, әллә, быларға ҡамасауламайым тип, берәй мөйөшкә боҫҡан. Шыма ҡара таҡтала аҡбур һыҙылғаны ғына ишетелә һәм, ниңәлер, тешкә тейеп зымбырлата был хәрәкәт...

Әсмә һаман уҡырға килмәне. Мәүлиҙә менән аптырашып һөйләшеп алдыҡ: сатлама һыуыҡта ла, ыжғыр буранда ла дәрес ҡалдырмаған әхирәтебеҙгә бер-бер хәл булдымы әллә? Ниһайәт, Сәкинә апа, хәҙер ул директор, дәрес барған ерҙән класҡа килеп инде лә асыҡлыҡ индерҙе: Әсмәнең атаһы ҡапыл ғына вафат булып киткән. Күмәкләп аһ итеп ҡуйҙыҡ, былай ҙа биш-алты йәшенән әсәйһеҙ ҡалып, атай тәрбиәһендә үҫеүен беләбеҙ ҙәһә синыфташыбыҙҙың.

Йәкшәмбе көндө “Беларусь” менән Әшрәф килеп туҡтаны ҡапҡа төбөнә – ауыл профтехучилищеһын тамамланы, көҙҙән бирле үҙебеҙҙең колхозда механизатор. Айыусыға ултыртып алып барам, әҙерлән, тип кистән әйтеп сыҡҡайны шул, һүҙендә торған. Кабинаһынан һонолоп ҡарай-ҡарай сигнал бирә. Уңарсы Әсмә үҙе беҙгә килеп инеп кенә тора ине. Тәҙрәне асып өйгә саҡырҙым:”Ин, ул бында!”

Әхирәтемдең күңелен Артур яулап өлгөрҙө шул, Әшрәфтең мөхәббәте яуапһыҙ ҡалды. Шулай тип көйөнөп алдым өтәләнеп килеп ингән Әшрәфкә ҡарап. Табылыр әле уға ла үҙ ише. Әммә һиҙәм: Әсмә уның өсөн меңдәр араһында берәү. Ә, бәлки, был – тәүге кисереш, ысын һөйөү алдынан була торған, йәшлектә һис кемде лә урап үтмәй торған хистер? Тәүге күкрәү, наҙлы ләйсән ямғыры… Бер билдәле ғалим-психолог гәзиттә яҙып сыҡты лаһа, кеше, имеш, үҙ ғүмерендә һигеҙ тапҡыр ғашиҡ булырға һәләтле, ә беренсе мөхәббәт күптәр өсөн мотлаҡ кисерелә һәм үтеп китә торған “сир”, мәҫәлән, ҡыҙылса кеүек, тип. Һы…

– Әйҙә, тракторҙы бушҡа ебәрмәйек, Италияны барып күрәйек! – тип һалмаһынмы шул саҡ әхирәтем. Һаташамы әллә? Ҡайғы шаяртмай ул… Әшрәф тә, шулай уйлаптыр, ағарынып киткән. Йәнен бүлеп бирер ине егет ошо минутта һөйгәненә! Ә Әсмә үҙе беҙгә ғәжәпләнеп ҡарап тора: – Бәс, белмәйһегеҙме әллә, Күрәнленең айырса үҙәнендә яңы Италия асҡандар бит?

– Кем асҡан, ҡасан?!

– Вертолетсылар асҡан. Әй, баштан һөйләйем. Беҙҙең леспромхозды ябырға уйлашалар, уныһын ишеткәнһегеҙҙер? Берәй төштә ҡырҡылмаған ағас ҡалмағанмы икән тип, вертолет менән һауанан ҡарап сыҡҡандар тотош тирә-яҡ урман-тауҙы, шунда иғтибар иткәндәр…

– Бар, тиҙәрме ағасты?

– Тауҙарҙа кәмендә бер йыл ҡырҡырлыҡ ҡайын бар, ти, тик унда техника үтерлек түгел икән. Италия хаҡында әйтергә бирмәй бынау Нурия, бүлдерә лә бүлдерәсе.

– Әй, Италия…

– Күрәнлегеҙҙең айырсаһын күргәнегеҙ бармы?

– Бар, – тине Әшрәф. – Алыҫ бит ул, Уҡтау яғында. Йылға ҡапыл бүленеп ике үҙәнгә төшөп ағып китә лә, Еҙемгә барып ҡушылырға әҙ генә ҡалғас, тағы тоташа.

– Ана шул айырса уртаһында – утрау, ти.

– Бар унда ҡоро ер, – тип йөпләне Әшрәф Әсмәне.

– Ана шул ҡоро ер тигәнең юғарынан ҡарағанда хас та итек формаһында, ти.

– Итек булғас, Италия шул! – Ҡысҡырып ебәрҙем, әйтерһең, ысынлап та географик асыш яһаным, ә ғәмәлдә әхирәтемдең һаташмағанын асыҡлап ҡыуанып тороуым. –Тик беҙҙеке – утрау, ә теге – ярымутрау…

– Киттек үҙебеҙҙең Италияға сәйәхәткә! – тине Әшрәф.

– Әйҙә?! – Әсмәнең күҙҙәренә ҡараным: һағышы төпкәрәк йәшеренгәндер, баяғыса уҡ йәл ҡиәфәттә түгел ине әхирәтем. Дөм яңғыҙ түгеллеген, иңен терәр, йыуатыр дуҫтары барлығын аңланы булыр. Ҡартәсәйем күптән беҙҙең һөйләшеүгә ҡолаҡ һалып, өндәшмәй генә сәй хәстәрләп йөрөй ине, әле килеп тауыш бирҙе: «Сәфәрегеҙ яҡын уҡ түгел, тамаҡ туйҙырып алығыҙ башта. – Шунан, миңә ҡарап алды ла өҫтәп ҡуйҙы: – Әсмә, балаҡай, уҡыуың бөткәнсе беҙҙә йәшәп торорһоң, Нурияны ла, имтиханға иркенләп әҙерләнһен тип, килен миңә ебәреп торҙо әле». Ниәт-теләгемде алдан иҫкәртеп тора ул шулай гелән, рәхмәт төшкөрө, Зирәк Рәйхана бит, ни әйтәһең.

Тиҙүк тырылдатып барып еттек Италияға. Әшрәфте тыңлап, әлдә итек кейеп алғайныҡ. Икегә айырылғас, йылға был төштә әллә ни киң дә, тәрән дә түгел, әммә яҙғы ташҡын ҡайтып уҡ бөтмәгән, ялан аяҡ кисһәң, һалҡын һыу, үткер бысаҡ кеүек, телеп аласаҡ балтырҙы. Ун аҙымлап былтырғы көҙҙән һынып йығылған ҡамыштар, һарғайып кипкән күрән өҫтөнә сыҡҡан һыуҙан атларға кәрәк – уныһы йөҙлөктән генә, артабан нисектер? Һыуы һарҡығаныраҡ күрәндәр араһынан ап-аҡ умырзаялар ҡалҡып сыҡҡан, Әшрәф уларҙы өҙөп, беҙгә тоттора һалды. Ә күк шундай аяҙ, әйтерһең, уның көмбәҙенә әле генә өр-яңы зәңгәр сатин тартып ҡуйғандар!

Әшрәф беҙҙе етәкләп алды ла утрауға (Италияға!) әйҙәне. Ҡамыштар аша үткәндә, үлеп ятҡан баҡаларға тап булып, сар-сор килеп алдыҡ.

Утрауға аяҡ терәнек, ниһайәт. Әллә ни ҙур түгел Италиябыҙ, сиктәре алыҫ китмәгән, тоҫмаллана. Ҡалҡыуыраҡ ерҙе һайлап, ҡартәсәйем тоттороп ебәргән иҫке турпышаны йәйҙек тә түңәрәкләп ултырҙыҡ. Телгә, нишләптер, бер һүҙ килмәй, күҙҙәребеҙ генә һөйләшә: Әсмәнең оло ҡайғыһын уртаҡлашыу, тормошобоҙға ярһып яҡынайған йәшлектә йәшеренгән серҙәр, беҙҙе ошо минутта үҙ ҡосағына һыйындырып үҙгәләндергән илаһи тәбиғәт – бөтәһе лә ҡараштарыбыҙға яҙылғандыр шул.

– Шымығыҙ! – Шулай тип ҡәтғи шыбырлаған Әсмәгә сәйерһенеп текләнек, былай ҙа шып-шым ултырабыҙ ҙаһа? Ул эйәге менән генә ярға ымланы: унда теҙелешеп, еҫкәнә-еҫкәнә, алты-ете бүре һыу эсеп тора! Эсеп туйҙылар, ахырыһы, уйнай башланы былар: томшоҡтарын һыуға сумырып алалар ҙа баштарын сайҡайҙар, сумырып алалар ҙа сайҡайҙар – ҡояш нурында аҫылташтай ялтыраған һыу тамсылары елкәләренә, арҡаларына сәселгәс, тотош кәүҙәләре менән һелкенеп алалар. Был ғәжәйеп күренеште әллә күпме ҡарап торор инең дә, әгәр йөрәгеңде ҡурҡыу ҡоршап алмаһа! Мин ни өсөндөр Әшрәфтең түгел, Әсмәнең беләгенә йәбештем, ул ғына ҡотҡара алыр һымаҡ анау йыртҡыстарҙан. Йөҙөндә тәүәккәллек сағыла. Мин дә тыныслана төштөм, Әшрәф иһә тирә-йүнгә күҙ йүгертә, моғайын, таяҡ йә таш-фәлән эҙләй.

Бына бер мәл бүреләр утрау яғына бер нисә аҙым яһап ҡуйҙы. Йөрәктең табанға төшөп китеүе буш һүҙ түгел икән, шуны белдем! Ярай ҙа, бая беҙҙе сарылдатҡан үлек баҡалар тәгәрәшеп ятҡан тапҡырҙа туҡтап ҡалды йыртҡыстар. Томшоҡтары, алғы тәпәйҙәре менән мәхлүктәрҙең һөрһөгән мәйеттәрен яр ситенәрәк этәрҙеләр ҙә, шуларҙың өҫтөнә ятып аунашырға тотондолар – әллә уйнауҙары, әллә аслыҡтан аҡылдан яҙыуҙары? Әсмәгә ҡараһам, ул йылмайып торасы. Тимәк, әллә ни хәтәр юҡ. Йөрәгем урынына ултырҙы һымаҡ.

Бәс, бүреләр бер мәл теге баҡаларҙы кемуҙарҙан һоғона башламаһынмы! Ҡыш буйы асҡа ҡаҡланғандыр бахырҙар… Шунан былар ҡырҡа боролдо ла, тағы теҙелешеп баҫып һыу эсеп алғас, көтөүе менән тау яғына ҡарап тоҡойҙо.

– Йыраҡҡа киттеләр микән?

– Бик йыраҡҡа түгелдер, бүреләр һыуға яҡынырыҡ төйәкләнә, ти атайым. – Шулай тине лә әхирәтем, йүнәтеп ҡуйҙы: – Ти торғайны...

– Абау, иветә, анау бүреләр, нисек ашайҙар һөрһөп ятҡан имәнес баҡаларҙы, фу! – Һүҙҙе башҡа яҡҡа шылдырырға тырышҡайным да, киреһенсә килеп сыҡты:

– Атайым урмандағы барлыҡ йыртҡыстың ҡылығын белә ине, – тип әхирәтем төпкәрәк төшөп хәтерләй башланы,– бүренең иң яратҡаны үләкһә-фәлән, шуға ла ул емтектең өҫтөнә аунай-аунай еҫкәй, ти… Ярай ҙа, шул баҡаларға юлыҡтылар, юғиһә йылғаны йөҙөп сығыу уларға бер ни тормай.

– Көн йылына төшкәс, Айыусыға зыярат ҡылырға барырбыҙ, Әсмә. Ҡартәсәйемде эйәртербеҙ, доғаларын уҡыр.

– Үҙем алып барырмын, тракторға ултыртып, – тип ҡушылды Әшрәф тә. Әсмә икебеҙгә лә алмаш-тилмәш ҡарап алды ла тәрән итеп тын алды. Мин дә уның ыңғайына һемереп яҙғы һауаны һуланым – һуңғы көндәрҙә күкрәк ситлеген ҡыҫып торған ҡулса ысҡынды, буғай.

Ҡайтырға йыйындыҡ. Яр ситендәге һыу шул арала байтаҡ сигенгән, аҡ ҡалпаҡлы умырзаялар, былай ҙа күҙ сағылдырғыс зәһәү нурға сорналған көнгә яҡтылыҡ, нәзәкәтлек өҫтәп, күгүләндә ялан аяҡ баҫып торалар. Бындай самими сафлыҡ тик яҙҙарға ғына хас кеүек…

Аллаһ Тәғәлә ошо осор өҙлөкһөҙ яуған боҙ ҡатыш өшәнес ямғырҙы 9 май алдынан ғына тымыҙып ҡуйҙы, байрам таңында күккә сағыу ҡояшты тәгәрәтеп сығарҙы. Бөйөк Еңеүгә – 20 йыл! Орден-миҙалдарын теш порошогы менән ялтыратып тағып алған фронтовиктар һуғышта һәләк булған ауылдаштар иҫтәлегенә ҡуйылған обелиск янына ағылды. Көләс йөҙлө ағайҙарға күҙ һалдым: күпселеге әле ҡарт түгел, 40 – 45-тәрҙә, йәшәү дәрте, иртәгәге көнгә ышаныс бөркөлә уларҙан. Шуға ла иғтибар иттем: Сталин барельефы һуғылған миҙалдарын берәү ҙә өйҙә ҡалдырмаған (Хрущев заманы түгел), тағып килгән.

Аяҡ өҫтө тороп радионан Брежневтың тантаналы телмәрен тыңланыҡ: Сталинды хурламаны, Жуковтың хәрби батырлығын таныны һәм Бөйөк Ватан һуғышында 20 миллион совет кешеһенең һәләк булыуын әйтте. Фронтовиктар төркөмөндә йәнләнеү һиҙелде, улар устары менән бер-береһенең яурындарына шапылдатты, ҡосаҡлашты. «Элек 7 миллион тиҙәр ине, шунда ғына торамы ни илдең ҡорбандары?» – тине кемдер, ярһып, бүтәндәре теләктәшлек белдереп баш ҡаҡты. Леонид Ильичтың Мәскәү менән Киевҡа герой-ҡала исемен биреү тураһындағы һүҙҙәре алҡыштарға күмелде. Пионер бүлмәһендәге стендта элекке герой-ҡалаларҙың исемлеге бар: Ленинград, Севастополь, Одесса, Волгоград (Сталинградҡа әйләндермәнеләр барыбер), хәҙер тағы ике ҡаланы өҫтәп яҙырға кәрәк, тип үҙемдең хәтеремә киртеп ҡуйҙым.

Ҡайтҡас та оҙаҡ арына алманым Еңеү байрамы тәьҫораттарынан. «Правда» гәзитен айырым бер илтифат менән ҡулыма алып уҡып сыҡтым. «20 миллион, 20 миллион, 20 миллион...» Уның һәр юлы миңә шулай тип ҡысҡырғандай тойолдо. Кәнсәләр йыйыштырғанда, ир-аттың гәптәрен әүәҫ тыңлап йөрөгәндә ишеткәндәрем яңынан зиһенемде айҡаны: йылға булып аҡҡан ҡан, ерҙең аҫтын өҫкә аҡтарған гранаталар, пушка йәҙрәләре, бомбалар яуғанда автомат тотҡан килеш окоптарҙа тереләй күмелеп ҡалған һалдаттар... Радионы тоҡандырһам, унда ла – һуғыш ауаздары. Танкистар отрядында хеҙмәт иткән санитарка һөйләй: «... Миңә ун туғыҙ ғына йәш ине, бәләкәс буйлы сибек кенә ҡыҙ баламын. Танкыларҙың яғыулығы кәрәсин бит инде, фашистар утҡа тотһа, тоҡана ла китә. Танкистарҙың иҫән ҡалғаны, дөрләп яна-яна, ергә һикерә, мин улар янына йүгерәм, ерҙә тәгәрәтеп, утты һүндерергә тырышам. Үҙемде лә әллә нисә ҡат ялҡын ялманы... Тәнгә үтеп инһә, ҡотолоу юҡ, ит яна башлай... Шул тиклем йәл, йәп-йәш егеттәр, имәндәй ирҙәр ғазапланып йән бирә, ҡотҡарып булмай! Илайым, бүре шикелле олойом, кем ишетһен ул мәхшәрҙә...»

Уф! Радионы тымыҙҙым да район гәзитен ҡулға алдым. «Ҡурай һәм мылтыҡ» тигән мәҡәләне уҡырға тотондом. Фронтовик ауыл хәбәрсеһе яҙған. Эсенә инеп киттем мәҡәләнең, шулай тасуири ине. «...Көнбағыш баҫыуында боҫоп, атакаға приказ көтәбеҙ. Күктә фашист самолеттары өйөрөлә. Алыҫта беҙҙең зениткалар тыҡылдай... Бер тимер ҡоҙғондо бәреп төшөрҙөләр, беҙҙән алыҫ та түгел килеп ҡоланы ла шартланы. Башҡалары күпмегәлер юғалып торҙо. Күккә ҡарап һөйләшмәй-нитмәй ятабыҙ. Көн эҫе, һауа томра, түҙәбеҙ, ҡымшанмайбыҙ ҙа хатта. Шул саҡ, арыраҡ ятҡан фронтташ дуҫыма иғтибар иттем, бер көнбағыштың һабағын киҫкеләп, юнғылап-тишкеләп хитлана. Башҡорт ул, Ырымбурға сиктәш бер ауылдан. Ҡурайсымын, ти. Еҙ ҡурайы булған да, өйөндә ҡалдырған. Улым үҫә, ун дүрт йәштә, уға аманат, ти... Яҡташ булғас, ныҡ дуҫлаштыҡ, әлбиттә. Иҫән ҡайтһаҡ, ҡунаҡҡа йөрөшөрбөҙ, ҡоҙа булышырбыҙ, тип һүҙ беректерҙек: уның улы, минең ике ҡыҙым бар. Ята торғас, эҫегә мәлйерәп йоҡлап киткәнмен. Төш күрәм: сәскәле аҡланда ҡайырып бесән сабам. Ҡайҙалыр, кемдер ҡурай тарта. «Азамат»ты һыҙҙыра... Ҡурай тауышы яҡыная башланы, көсәйгәндән-көсәйҙе. Уянып китһәм, ни күрәм: яҡташым тубыҡ сәнсеп миңә һөйәнеп ултырған да ҡурай тарта. Төштә тигәнем өндә, имеш. Көнбағыш һабағының эсен нисек итеп ҡыуышлатҡандыр, үҙе генә белә. Ҡурай оҙонлоҡ итеп киҫкән дә бармаҡ уйнатырға уйымдар тишеп, һәттойоҡ көй сығара. Бар рота шым ҡалған, ҡурайҙың нимә икәнен белмәгәндәр ҙә моңға арбалған... Шул саҡ беҙҙең флангыға танкылар килеп терәлде, «Атакаға!» тигән фарман яңғыраны. Ике көн инде бер ҡалҡыулыҡты ала алмайбыҙ, ике урында немецтың таш дзоты ут сәсә...»

Артабан – ҡәҙимге һуғыш картинаһы. Атыш, ҡырылыш. Балыҡ ҡармаҡлағандай, үҙемде ҡыҙыҡһындырған мәғлүмәтте генә эләктереп алдым: ҡурайсы һәләк булған, ә иҫән ҡайтҡан дуҫы уның ғаиләһен барып күргән, ебәрергә өлгөрмәгән хатын тапшырған. Һәм, бәрәкалла, ике ҡыҙын да эйәртеп алып барып, ҡурайсының егет ҡорона ингән улына күрһәткән. Береһен һайлаған егет! Атаһының еҙ ҡурайында уйнай, ти үҙе.