Ҡатындар - 20

Кәбир әле каникулда. Көн дә тиерлек күрә-күрә йөрөйөм. Юҡ-юҡ тигәндә лә осрашабыҙ, һөйләшәбеҙ һәм... осрашҡан һайын бер-беребеҙҙән алыҫлашабыҙ кеүек. Уға нисектер, миңә шулай тойола. Ул инде ҡала егете, кейенеүе, һөйләшеүе лә бүтәнсәрәк. Беҙҙең ише «анта - мынта»лап ҡатырып һалмай, әҙәби телдә «унда, бында» тип еренә еткереп һөйләй. Йыш ҡына Ҡарауылтауға үрләгәнен күрәм, яурынына ниндәйҙер дүрткел нәмә аҫып алған була. Моғайын, һүрәт төшөрәлер. Иҫемә төштө: аҫып алғаны мольберт тип атала. Ҡарауылтауҙан ауыл, сөгөлдөр баҫыуы, Һыҙа буйҙары ус төбөндәгеләй күренеп ята. Артабан – иген баҫыуҙары, унан да арыраҡ – машиналар зыйлап торған Оло юл. Шул юлды сәғәттәр буйы күҙәтеп торғаным булды бала саҡта. Атайымды алып китте лә ҡайтарманы... Әй, юл ике яҡҡа ла тигеҙ ята лаһа: теләһәң – кит, теләһәң – ҡайт! Юлға ни барыбер, уның үҙ бурысы был тормошта.

Һәр таңды Биксәнәй һуҡмағындамын. Аяҡтарыма ошонан да алыҫыраҡ юл төшмәй тора әлегә. Уның ҡарауы, оҙон-оҙон уйҙарым бар, улар тап ошо һуҡмаҡта һәлмәк итеп, сейәләнмәй генә берсә тағатыла, берсә йомғаҡҡа ҡабат йомарлана. Ул йомғаҡта хәтерҙән юймаҫҡа тип төйнәлгән төйөндәр күбәйгәндән-күбәйә.

– Матурһың, Нурия!

Ғәҙәтемсә, биҙрәләремде мөлдөрәмә тултырып, көйәнтәмде яурыныма ҡуйҙым да, Биксәнәй көҙгөһөнә текләп, буй-һынымды бағып тороуым ине. Боролоп ҡарамай торҙом ҡапылда. Кәбир тиһәм, ҡалын ирҙәр тауышы сыҡты. Барыбер беләм, һәр күҙәнәгем: “Ул, ул – Кәбир!” – тип ҡысҡыра.

– Тәү тапҡыр ишетәм, имеш тә, матурмын? – тип шаяртҡан булдым.

– Мин беренсе булып әйтергә тейешмен дә һиңә был хаҡта!

“Нишләп, тап – һин?”– тиһәм, “Сөнки – яратам!”– тип яуапларын ап-асыҡ тоям, хатта йөрәгенең ярһыу һөрәнен ишетәмдәй. “Мин дә яратам!”– Быныһын минең йөрәк өндәшә, дөрөҫөрәге – шулай өндәшергә әҙер генә тора. Юҡ, миңә Кәбирҙән ул һүҙҙәрҙе әйттерергә ярамай!

– Әй, алдашам, өләсәйем, ҡартәсәйем, әсәйем – йөҙ әйткәндәрҙер әле, уларса мин донъя сибәре булып та китәм, һы...

– Нурия, был юлы һинең менән асығын һөйләшмәй китмәйем.– Кәбирҙең тауышы ҡалтыранды, һүҙен шаяртыуға борорға тырышыуыма иғтибар ҙа итмәне. – Арабыҙҙа күҙгә күренмәҫ кәртә тора, аңламайым, нилектән? Кил бөгөн кискә Әнкәләр осона.

– Үгеҙ йөҙөк уйнаған ергәме?

– Эйе.

Башымды ғына ҡаҡтым да юрғаланым Биксәнәйҙең бер кешелек кенә тар һуҡмағынан. Кәбир шым ғына көйләп һыҙғырып ҡалды. Таныш көй: «... Килмәй ҡалма, Нурия!» Хәйрулла ағайҙың йыры. Йөрәгем күкрәк ситлегенән һикереп сығып, утлы күмерҙәргә барып төшкәндәй булды! Ярар һуң, үҙең әйтмешләй, асығын һөйләшербеҙ һуң, Кәбир... Ошо уй, әйтерһең, ҡуҙҙа ятҡан йөрәгемде һалҡын һыуға сумырып алды. Хәйрулла ағай ҡыҙған тимерҙе һыуға һалғас, шажлап быу сыҡҡайны, тимерлек эсен, гүйә, томан баҫҡайны бер мәлгә – мин дә әле ҡапыл томан эсендә шаңҡып ҡалғандай булдым, әммә туҡтаманым, аяҡтарым өйрәнгән һуҡмаҡтан яҙлыҡманы, юрғаланым да юрғаланым...

Ҡайтып, биҙрәләремде күрәләтә ҡыйыҡтан аҡҡан ямғыр һыуына тип улаҡ аҫтына ҡуйылған мискәгә бушаттым да тағы барҙым Биксәнәйгә. Кәбирҙең эҙҙәрен эҙләне күҙҙәрем, тик эҙҙәр үлән араһында юғалған, юйылған ине инде. Июлдә үлән ныҡ, көслө, һығылмалы була – баҫып та үтәһең, турайып та өлгөрә. Кәбир, дуҫҡайым һинең әле йәш, йәшел үлән кеүек сағың, һынмаҫһың, мөхәббәтемде ҡабул итмәне берәү, тип ни. Аңлаһаңсы, үҙемде лә аямаясаҡмын, шытып ҡына килгән нескә хистәремде лә.

Ҡартәсәйем баяғы ҡылығымды әлдә күрмәй ҡалған. Икенсе тапҡыр алып ҡайтҡан һыуҙы теге ап-аҡ эсле көршәккә ҡойғас, унда ошо минуттағы үҙемде күргем килеп оҙаҡ ҡарап торҙом. Юҡ, мине күрһәтмәне көршәк, үҙенең саф аҡ булмышын ғына иҫбатлап тик торҙо: һыуы шулай үтә күренә.

Соландағы ҡупшы көйәнтәне, бәләкәй биҙрәләрҙе ҡул осона сығарып ҡуйҙым: иртәгә Камиланы Биксәнәйгә эйәртәм. Ҡартәсәйем урынына ҡунаҡлаған, тәҙрәнән баш ҡағып ҡалды, хуплай, йәғни, эш-көшөмдө.

Урамға сығыуыма, Гөлбикә апайҙың ҡапҡаһындағы аҡҡоштар талпынғандай итте лә, Менәүәрә йүгереп килеп сыҡты тышҡа.

– Нурия апай, тороп тор, йомошом бар! – тип ҡысҡыра. – Гөлбикә инәй һинән дә яҡшы кәңәшсе булмаҫ, ти, бына йәпле осраттым, мә!

Бәс, ҡулыма дәфтәр килтереп тотторҙо был. Асып күҙ һалһам, әллә шиғырҙар? Ым менән генә һорайым: кемдеке? Бармағы менән үҙенә төртөп күрһәтте лә йылт итеп баяғы ҡапҡанан инде-китте ҡыҙыҡай. Бынағайыш...

Атай йортона ҡабат боролдом. Уҡытҡыһы, фекер ишеткеһе килә ләһә берәүҙең. Байрам-фәләнгә, стена гәзитенә шиғыр-миғыр яҙғаным бар, шуға бирҙелер Менәүәрә был дәфтәрҙе миңә.

Алғы бүлмәгә инеп ултырҙым, тәүге битте астым, уҡыным. Шунан тағы, тағы... Ун ике битлек кенә дәфтәргә күпме хис һыйған! ” Ярабби, шағирә бит был Менәүәрә! “ – Һикелә миңә күҙ һалғылап, өндәшмәй генә еп ойоҡ һүтеп ултырған ҡартәсәйемә әйттем, эсемә һыймай ҙаһа һоҡланыуым. Ике-өс шиғырын уҡып та ишеттерҙем:

Әлдә һин бар, бәғрем-Аҡбейек,

Яратыуым һине хаҡ, бөйөк!

Аҡ ҡаяңды һөйгән бөркөт кеүек,

Тоғролоғом һиңә, Аҡбейек...

...Йөрәгемде сәптәй күреп аттың.

“Һин ғәйепле!”– тиеп әйтеүҙәрең

Уҡтай ҡаҙала бит...

Мин түҙермен,

Еңеләйһә, әсәй, әрнеүҙәрең.

– Аҡбейеккә, бәғрем, ти, яратыуым хаҡ, ти, бөйөк, ти... Мин дә яратам Аҡбейекте, ә ошолайтып әйтә белмәйем?! Әсәһенә арналғанын иламай уҡып булмай!

– Шик юҡ, сәсәниә ул бала, – тине ҡартәсәйем.– Ғазапты иртә татыу эҙһеҙ ҡалмай – тән яраһы нимә, йәне яралы Менәүәрәнең, Аҡбейеккә һыйына...

– Минең ул “Һаумы, Яңы йыл! Яуһын ҡарҙарың, ап-аҡ юрғанға төр һин ҡырҙарҙы” кеүек шиғырҙарым таҡмаҡ икән дәһә? Әй, үҙемде шағирәгә һанағаным да юҡсы.

– Һин – бәйәнсе, тинем дәһә бер?

– Әй, бәйәнем дә, ҡағыҙға төшмәгән әле... Өләсәйем матур һөйләй бит, теҙеп, бәйнә-бәйнә һүрәтләп, уға эйәреп маташам инде бәғзе берҙә. Ә нишләп икән, ҡартәсәй, бик һирәк ваҡиғалар, айырым кешеләр генә йоға хәтергә,башҡалары онотола ?

– Йоғоп ҡалғанын юйма, ҡолонсағым. Хәтер үҙе шулай һайлай, тос орлоҡтарҙы кәбәктән айырған кеүек. Күкрәк түреңә бер инеп ятҡас, ҡасан да ғәмәлгә сыға ул хис-тойғо. Ә ҡоҙағыйҙың йырсылығы ла бар, һүҙҙе лә ҡойоп ҡуя, эйе. Тыңлап йөрө уны, яҙа китмәҫ.

Менәүәрәнең дәфтәре һушымды алды. Кәбир хаҡында әҙгә генә онотоп ҡуйғанмын хатта. Һүҙ тәьҫирен, һүҙ көсөн белмәйем түгел дәһә – былай уҡ хаттин ашып әҫәрләнгәнем юҡсы? Яман һүҙҙе Салпанан, көнсөл Маһыйҙан ишетеп ғәрләнеп үлә яҙыуым, Нәркәс менән Һәүбән хаҡында уҡып хыялланып йөрөүҙәрем булды... Ә был ҡыҙыҡай, әллә эргәлә үҫкән ябай берәү булғанға, хайран ҡалдырҙы. Юҡ шул, ябай түгел ҡыҙсыҡ, – шағирә! Әлүктән шулай яҙа, артабан белеме ҡалыная, аҡылы үҫә төшкәс, ниҙәр күстәрер?

Шуға күңелем булды тағы, Менәүәрәгә тамсы ла көнләшмәнем. Хоҙай биргән уға һәләтте, сумырып биргән. Ә Хоҙай биргәнгә көнләшеүҙән ни фәтүә?

Ҡайтырға сығыуыма Менәүәрә тышта көтөп тора, күҙемә төбәлгән дә ҡатҡан:

– Нисек?

– Шәп! Әйҙә, күсереп яҙ ҙа, “Ленинсы” гәзитенә һалып ебәрәйек. Баҫасаҡтар! Мин уны уҡып барам, һинеке кеүек шәп шиғырҙар бигүк йыш осрамай.

– Исмаһам, район гәзитенә йә “Пионер” журналына, тиең, Нурия апай.

– Юҡ, һин “Пионер”ҙан уҙғанһың, мотлаҡ “Ленинсы”ға! Ә район гәзитенә, эйе, һалайыҡ хат менән. Үҙебеҙҙекеләр ҙә таныһын йәш шағирәләрен.

– Ысын әйтәһеңме?!

– Бәс, алдап тораммы, әтеү! Кит, йәнде көйҙөрөп... Бар, тим, хәҙер үк күсереп ҡуй матур итеп, ә быныһын һаҡлыҡҡа Гөлбикә апайҙа тот,юғалмаһын. Хис бит ул ағым һыу кеүек, һәр тулҡыны тик бер генә ҡаға, аҙаҡ – тот ҡойроғон. Минең башҡа яңыраҡ елле генә бер шиғыр килгәйне, әй, онотмаҫмын әле, тип яҙып ҡуйманым – аҙаҡ иҫләп ҡараным да, ҡайҙа, ти, ул – осҡан.

– Мин дә әллә нисә ҡат шулай йышылдым, – тине Менәүәрә (маҡтанғанымды әлдә һиҙмәгән), – хәҙер шундуҡ дәфтәргә теркәйем. Анау күгәрсендәр хаҡында бер шиғыр тыуып килә әле күңелдә. – Менәүәрә ҡапҡалағы теге аҡҡоштарға ымланы.

– Күгәрсенме ни, мин, аҡҡошмо, ҡаҙмы, тип баш ватам.

– Кем нисек күрә, – тип кенә ҡуйҙы ҡыҙыҡай. Һы...

Кәбир менән осрашыуға тыныс күңел менән барҙым. Хоҙай ярҙамы булдылыр был Менәүәрәнең юлыма сығыуы. Үҙемдең әлегәсә икеле-микеле уйҙарымдың дөрөҫ икәненә инандым да ҡуйҙым. Эйе, еңел булмаҫ миңә күңел түремдә бөрөләнеп кенә килгән һөйөү гөлөн үҙ ихтыярым менән һәләк итеү... Әммә әрнеү-ғазаптарҙың сыныҡтырғыс илаһи көсөн күрһәтте түгелме миңә Хоҙайым?

Ана, беҙ теҙелеп ултырып үгеҙ йөҙөк уйнаған йыуан имән бүрәнә, уға ямғыр ҙа, ҡар ҙа ҡурҡыныс түгел, бешегеп ҡоростай нығынып алған да ята бирә. Нисә быуын үҫкәндер ошонда фантиктар менән уйнап? Хатта бүрәнә осондағы кесерткән дә – мәңгелек, мин Кәбирҙе үпкәндә балтырымды сағып алғайны, яһиллашып. Тапайҙар, йолҡалар, әрләйҙәр ул кесерткәнде, ә барыбер, яҙ һайын баш ҡалҡыта, сөнки тамыры шунда... Кәбир, ултырып сыҙаймы инде, бүрәнә тирәһендә туҡтауһыҙ йөрөп тора – Кәйҙеремлеген ташламаған. Ҡыҫҡа еңле аҡ футболка кейгән, ҡояшта янған беләктәренән көс-ҡеүәт бәреп тора, гүйә. Ихтыяр ҡуйһам, шул беләктәр мине ҡаҙ мамығындай еп-еңел итеп күтәреп алыр ине?! Тәнемдән эҫеле-һыуыҡлы зымбыр үтеп китте. Әллә ҡайҙан бәйләнде миңә ошо осор шул халәт?

Кәбир, түҙмәй, ҡаршыма атланы, етәкләргә ынтылды. Ток һуҡҡандай, ҡулымды ҡапыл тартып алдым. Ошонда беҙ әҙ йөрөнөкмө етәкләшеп, хыялдарыбыҙҙы уртаҡлашып?! Бала саҡта, үҫмер саҡта...

Бүрәнәгә барып ултырҙыҡ. Шыма, үҙе йылы ул, һыйпап ҡараһаң,– өләсәйемдең усы кеүек. Эйе, нимә хаҡында уйлаһам уйлайым, тик хәҙер буласаҡ һөйләшеүҙе башыма индермәҫкә ҡарышам.

– Ун беренсене бөткәс барып булмай инеме ни училищеға?– тип һораным Кәбирҙән, унан ишетәсәк һөйөү һүҙҙәрен кире ҡағыр өсөн сәбәп эҙләүем үҙемсә,– йә туғыҙҙан һуң китер инең. Понимаешь, Искәндәр әйтмешләй, – ни алтары, ни палтары... Кәбир ул ҡылығын ентекләп аңлатты. Бөркөтсөләр тураһында яҙырға килгән Өфө журналисы уның йәштәр ижады конкурсында еңгән бер нисә һүрәтен бик абруйлы рәссамға күрһәткән дә, уныһы училище директорына шылтыратҡан, яңы талант астым, тип. Икәүләп кәңәшләшеп, РОНО аша юллап, Кәбирҙе уҡырға саҡырғандар. Икенсе курсҡа алғандар, тәүге йыл училищела һөнәри дәрестәр күп түгел икән, ә мотлаҡ кәрәк темаларҙы айырым уҡытҡандар, дәрестән һуң ҡалдырып. (Тимәк, Кәбирҙең киләсәгенә унда айырым өмөт бағлайҙар?)

– Ыласынды осормаҫ элек үк булған хәл икән... Фотоларығыҙ өлкә гәзитендә баҫылғайны.

– Баштуҡ һиңә әйтергә торҙом да, алдан ҡысҡырмайым, тип кире уйланым. Саҡырыу килгәс ни атайым да дәртләнеп китте, нәҫелдән, исмаһам, берәү уҡыһын, тигәндер. Бүреһуҡҡан бабай фатиха бирҙе. Ә һин, нисәмә уҡталдым аңлатырға, тыңламаның да ҡуйҙың, үпкәләнең...

– Бирәм тигән ҡолона – сығарып ҡуйыр юлына, ти ҡартәсәйем. Һиңә лә Хоҙай үҙе юл асҡан, Кәбир, шул форсатты кире ҡаҡһаң, гонаһ булыр ине.

– Нурия, нимә һин йөҙ йәшлек ҡарсыҡ кеүек һөйләнәһең, юрамалмы? Мине, хыялый малай, тимәксеһеңме?

– Хыялый түгел, ә хыяллы! – Бүреһуҡҡан олатай шулай тигәйне һинең картиналарыңды тәү күргән көндө.

– Күрҙеңме ни? Өндәшмәнеңсе.

– Кәбир, мин шунда уҡ һинең һәләтеңде самалағайным. Ысын сәнғәтте наҙан да таныйҙыр. Үҙемә күрә зауығым да барҙыр, моғайын, Әмин абый алдырған журналдарҙы алып тороп уҡыйым,ҡарайым – унда бөтә донъя художниктары тураһында ла яҙалар, Лувр, Эрмитаж музейҙарында, Третьяков галереяһында ҡуйылған картиналарҙың репродукцияларын баҫалар.

– Эйе, Париж, Ленинград, Мәскәү... – Кәбир тәьҫоратҡа бирелеп, ҡарашын алыҫҡа, тонйорап ҡояш байып барған офоҡҡа төбәне. Ә мин уның күҙҙәрендә шул серле офоҡтарҙың һүрәтен күрҙем. Йыраҡта-йыраҡта ине дуҫымдың хыялдары, был минутта ул мине онотҡайны, Толпарлы сиктәренән ашып, серле ижад күгендә талпына ине уның күңел ҡанаттары.

Раббым, әлдә төшөндөрҙөң Кәбирҙең хәсиәтен, әлдә күрһәттең миңә уның офоҡтарын! Юғиһә ҡанаттарына таш булып тағылыуым да ихтимал ине. Ул мине ярата, йөрәгем менән тоям. Тик... Үҙемдең шәхсән бурыстарымдың әлегә ошо ауылға, хатта ки Әнкәләр осондағы ошо бүрәнәгә (игеҙәктәр уйнай хәҙер бында) бәйләнгәнен дә ап-асыҡ аңлайым. Ә Кәбир? Осһон ул, осһон минең бөркөтөм!

– Һин – ирекле, ос! – тип ҡысҡырып әйтеп торам, имеш, уйымдағын. Ҡулдарымды күккә һуҙғанмын, әйтерһең дә, ситлектәге ҡыйғыр ҡошто юғарыға сөйгәнмен.

– Һөйөүемде кире ҡаҡма, Нурия! – тине Кәбир, йөрәкһенеп, – ысын мөхәббәт ғүмергә бер генә осрай.

– Беләм, меңгә берәү генә татый уны,– тинем дә ниңәлер өҫтәп ҡуйҙым:– Ҡартәсәйем әйтә. – Ниңәлер, тиеп танмайым әле, аңлы рәүештә, махсус өҫтәнем, сөнки Зирәк Рәйхананың фиҙакәр рухына таяныу миңә әлеге минутта ифрат та кәрәк ине.

– Беҙ шул меңгә берәүҙәр рәтендә, тоймайһыңмы ни?.. Тояһың! Һин бит минең тиңем, хисле, фантазиялы ишем! – Кәбирҙең дөп-дөрөҫ әйткәнен белһәм дә, үҙ уйҙарымды үҙем кино итеп күҙаллап, хәтер сәсмәүерендә ҡиссалар үреп йөрөһәм дә, “эйе” тимәнем. Ә ул һаман ныҡышты, бөгөн һәм аныҡ яуап кәрәк уға:

– Әйт, Нурия, хат яҙырһыңмы?

– Хат? Яҙырмын, бәс...

– Мөхәббәт хаттары?!

– Бала саҡтан бергә үҫкән дуҫымамы?

– Үтте бит бала саҡ, Нурия, ас күҙеңде, йәшлек килде, һөйөү килде!

– Ә миңә килмәне!

Уф, ҡотолдом артабан яуап биреүҙән. Ниндәй ауыр икән ул алдашыу, күрәләтә тәүге хистәреңдән баш тартыу?! Ә мин шулай хәл иттем. Күңелемдәге үлсәүҙәрҙә алдан уҡ үлсәп ҡуйғайным инде барыһын да...

– Һин үҙеңде генә яратаһың! – Кәбир минең хаҡта шулай уйлай икән? Бәлки, беҙ икебеҙ ҙә, теге ғалим фараз иткәнсә, “беренсе мөхәббәт ҡыҙылсаһы” менән генә сирлелер? Үтер-китер... Йәшәй-йәшәй, асыҡланыр әле барыһы ла. Ә хәҙер бәғерҙе өҙгән ғазаплы әрнеүгә түҙергә генә кәрәк.

Ғәжәп итәм: шулай ныҡышырға ҡайҙан алған был Кәбир сабырлыҡты, ул бит күптән өҙә һуғып боролоп ҡайтып китергә тейеш, мин белгән Кәйҙерем булһа. Бүрәнәнән, эйе, ут ҡапҡандай үрһәләнеп, күптән һикереп торҙо, әммә сигенмәй, һаман дәғүәләшә:

– Сабирҙы һайланыңмы?

– Нишләп?

– Ул да һиңә ғашиҡ. Фатих та...

– Сабир уҡыған ерендә тапҡан мөхәббәтен, үҙе әйтте,– тинем дә, шулай аҡланып тороуыма асыуым килепме, өҫтәп ҡуйҙым: – Һөйөү, мөхәббәт, ғишыҡ – ул өсәүҙе кем күргән?!

– Мин күрҙем, һөйөүем дә, мөхәббәтем дә, ғишҡым да – һин, Нурия!

Шулай тине лә Кәбир, көтмәгәндә, мине ҡыҫып ҡосаҡлап алды. Йөрәге дөп-дөп тибә, тәне көсөргәнгән әллә нисек – саҡ ҡотолдом был ҡоршауҙан. Барыбер һаман иңдәремдән тотоп тора егет, йотлоғоп күҙемә баҡҡан үҙе. Бер мәлгә генә Кәбиргә һыйынғым, уны күҙ нурҙарыма ҡойондорғом килде. Тир бәреп сыҡҡан маңлайына усымды ҡуяһы, тулҡынлы ҡара сәстәренән һыйпап йыуатаһы ине: абау, әллә миндә уға ҡарата әсәлек тойғоһо ла бармы?!

Күпме генә үҙемде бала-саға кеүек ҡыланмаҫҡа тип ныҡытып килһәм дә, һынаттым шул: ҡапыл Фариза еңгәмдәр яғына йүгереп киттем дә барҙым. Кәбир бер-ике аҙым атланы ла туҡтап ҡалды, ҡулымдан тотоп өлгөргәйне лә, йомшаҡ ҡына итеп ысҡындырҙы...

Иртәгәһенә таң һарыһынан, көтөү ҡуҙғалмаҫ борон уҡ, уяндым да күтәрмәгә сығып баҫтым. Кисә кистән башыма, йөрәгемә уралған уй-хистәр шул көйөнсә генә ойошоп урынында ята. Был минутта минең кеүек тә болоҡһоған әҙәм юҡтыр. Бар икән, ана ул, Ҡарауылтау үрендәге таш һикәлтәлә баҫып тора – Кәбир!

Тағы ике аҙна уны көн дә шул һикәлтәлә күрҙем. Тиккә йөрөмәй, беләм, һүрәт төшөрә. Хатта шаулап ямғыр яуғанда ла! Баш осона кескәй генә лапаҫ ишараты ҡороп ҡуйған да туҡтамай эшләй. Бәлки, ямғыр һүрәтен дә төшөрәлер? Ә бер көндө, эре күҙле ҡыя ямғыр ҡойғанда, иҫ киткес киң, сағыу йәйғор дуғаһы Кәбир баҫып торған яҡтан һуҙылып минең аяҡ остарыма килеп терәлде. Шул күперҙән йүгереп барырҙай булдым янына! Тулҡын-тулҡын булып яурынына төшә яҙып торған бөҙрәләре күҙ алдыма килеп тик торҙо. Элек, гел ҡыҫҡартып-киҫтереп торғанғалыр, ул бөҙрәләр күҙгә салынмаған. Ә хәҙер – иҫтән сыҡмай йөҙәтәләр.

Таңдарҙан бер таңды Ҡарауылдың һикәлтәһендә таныш һынды шәйләмәнем... Яңағымдан йымырлап тәгәрләгән күҙ йәштәремде һөртмәнем дә – ҡайнарлығы менән өтөп, әсе тоҙо менән әрнетеп язалаһын мине улар!

20

Бер көндө, кеше күҙенән йәшеренеп кенә, ҡара күҙле остоҡай ҡыҙсыҡ менән алты малай ҡасандыр сорлауыҡ уйнаған әрәмәлеккә барып әйләндем. Дегәнәк араһына боҫоп ултырҙым да, шым ғына сорлап ҡараным хатта. Үҙемде шаян, телдәр кескәй ҡыҙыҡаймын тип алдарға иткәйнем дә, оялдым тура һүҙле бәләкәс Нуриянан: ул ошолай ебеп төшөр инеме?! Мине генә көтөп торғандай, Күрәнле бөгөлөндә мөншөгөр өңкөлдәп үкереп ҡуйҙы. Ошолай күҙ көйөгө булып ултырыуым бындағы тереклеккә ҡамасаулай, өркөтә, әлбиттә. Ҡайтырға ҡуҙғалдым. Хәл иткес аҙым эшләргә йыйынғандай, тәрән итеп тын алдым. Һаҙанаҡ сәскә атҡандыр, әскелтем хуш еҫе әллә ҡайҙан, Толпарсыҡҡан яғынан, килеп танауға бәрелде. Ә бында өйкөм генә ҡыҙыл бәшмәк үҫкән, элек күҙгә салынмай инесе. Юл ыңғайы, мәҙәк өсөн, шул бәшмәктәрҙең эшләпәһенә йыйылған ямғыр һыуын усыма алып, түгеп-түгеп киттем. Күҙҙәрем иһә, иләҫләнеп китеп, бала саҡ эҙҙәрен эҙләне,әммә тапманы... Әрәмәлектән туп-тура Әмин абыйға юл тоттом. Мәүлиҙә тураһында һорашып ҡуйыр тип, уның күҙенә салынмаҫҡа тырышҡайным бығаса. Кәңәш кәрәк миңә, бәлки, арыу ғына итеп әрләп тә алыр – тик ярҙам ғына итһен әлеге бошонҡо халәтемдән арынырға.

– Эш таптым һиңә, Нурия, тап һин эшләй торғанды таптым! – Әмин абый шулай тип ҡаршы алды. – Ситтән тороп уҡырға булғанһың икән?

– Бәс, абый, ниндәйерәк эш ул?

– Пионервожатый апайың декретта, алмаштырып торорһоң. Артабан күҙ күрер. Китапханасы ҡатынҡай ҙа кейәүгә сығырға йөрөй, тегенеһе килеүгә, быныһы китер оҙайлы отпускыға, бисә-сәсә күп булған коллективта шул инде... Уңарсы уҡып та бөтөрһөң институтыңды. Ризаһыңмы?

– Әлбиттә, абый, рәхмәт инде.

– Бара һал директорға, мин уның ҡолағына төшөрөп ҡуйҙым, көтөр. РОНО-ға хәбәр итеп, тарификацияға инеп ҡалырға кәрәк. Бәпесләмәҫ элек пионервожатый апайың да арлы-бирле эш тәртибен өйрәтеп өлгөрһөн, бүлмәһенән асҡысты бирһен. Асҡыс тигәндәй, унда ваҡ-төйәк әйбер күп кенә ул, борғо, барабан-фәләндәр, күҙҙән һанап ал, ҡултамға менән актлап, йәме.

– Уныһын әлдә әйттең, абый.

Хоҙайҙың һөйгән һөйәгемен улай ҙа! Бына нисек ыңғай хәл ителде яҙмышым. Сөгөлдөргә барырмынмы, тип эстән ҡалтырап йөрөй инем. Миңә бит уҡырға кәрәк, әлегә бер ысвикла бисәһенең дә контроль эштәр эшләп, ҡалаға имтихандарға барып йөрөгәнен күргән юҡ. Хәйер, мин беренсе булыр инем, барыбер уҡымай ҡалмаҫҡа үҙемә һүҙ биргәнмен дәһә.

– Ә, Нурия, ни бит әле... – Әмин абый, нимәнелер әйтергә икеләнеп ҡалһа, елкәһен тырнай башлай, ҡолағын ыуалай – ғәҙәтен беләм, әле лә шулай итә.

– Абый, әйт тә ҡуй,– тинем ахырҙа.

– Эйе шул... Нурия, һин хәҙер балалар тәрбиәсеһе булып китәсәкһең, иҫеңдә тот...

– Әйтеп бөтөр, абый?

– Совет мәктәбендә Аллаһы Тәғәләне телеңә алма, эсеңдә генә тот. Рәйхана апай үҙенең ейәнсәренә дин тәғлимәтен һеңдермәй ҡалмағандыр, әммә уҡыусылар араһында – ләм-мим! Атеистар үҫтерәбеҙ бит, әттәгенәһе. (Гуля-Гөлсөмдөң Сәмиғуллинға татарса әйткән берҙән-бер һүҙе ауылдың теленә ингән.)

– Аңлайым... Ярар, ҡолағыма кирттем.

Әлдә әхирәтем хаҡында һүҙ сыҡманы, тиһәм, абый үҙе башланы: «Мәүлиҙәнән хат килде,– ти,– Өфөлә документын алмағандар, пландары тулған икән. Бигерәк тә медалистар күп, имеш. Бер ҡыҙ менән Донецкиға сыҡҡандар ҙа киткәндәр, шунда тапшырасаҡтар имтиханды. Шау русса һөйләргә бит инде. Керә алыр микән? Һиңә әйтеп киткән дәһә, институтҡа инмәй ҡайтмайым, Мәскәүгә барып етһәм етәм, тип?»

– Мәүлиҙә керә алмаған институт була, тиме, – тип тәтелдәп алып киттем, һуңғы һөйләменән тиҙерәк албырғатыр өсөн,– тотош Украинаны шаҡ ҡатырасаҡ әле әхирәтем, нимә улар, кукуруз баштар... – Абыйҙың һынап ҡарап тороуын һиҙеп, шып туҡтаным да тая һалдым янынан.

Харис менән Фатих мединститутҡа инә алмай ҡайттылар. Әллә ни эстәре бошмаған һымаҡ, армиянан һуң беҙгә конкурс булмай, уҡырбыҙ әле, тиҙәр. Көҙгө призывта китерҙәр инде. Әшрәф һалдатҡа алынмай, унда «плоскостопие» тапҡандар. Комиссиянан ҡайтҡас, егеттәр уны үҙ-ара «яҫы табан» тип үсекләп йөрөнө, ахырҙа тынысландылар. Атлауында бар шул бер ғиллә, аяҡтарын ҡалтағай кейгән кеүегерәк йөрөтә. Әсмәне оҙата барырға теләгән икән бер мәл, уныһы: «Айыусы урманында һинән башҡа ла алпан-толпан тайыш табандар туп-тулы» – тип биҙҙергән. Әй, Әшрәфкә был ғына кәмселектең (сир түгел дәһә) бер зыяны ла юҡ, ана, тракторын да, комбайнын да зыйлатып йөрөтә. Кәбир ҙә армиянан ҡала икән быйылға, уҡыған еренән юллағандар, училищены тамамлаһын тип. Харистар уны барып күргән: уҡыу башланмаҫ элек үк саҡырып алып, бер остазы шәхсән уның менән оҫтаханала шөғөлләнә, ти. «Егеттәр, һеҙҙең дә Кәбир һымаҡ маһирлығығыҙ юҡмы?”– тип һораған шул остаз. Рәссамдарҙы беҙҙә сәсеп үҫтерәләрҙер шул... Әхиәрҙән әлегә хәбәр юҡ, эштән башы сыҡмайҙыр ул төҙөүсенең. Аҡназар ағайға, Ҡырластауҙан таш ташытып ҡуйһағыҙ, отпускыға ҡайтҡан арала берәй келәт һалып бирәм колхозға, тимер тешле сысҡан да тишеп инә алмаҫлыҡты, тип хат яҙғанын ишеттек, шул хәбәр түгелме ни? Сабирға повестканы, училищеһын тамамлағас ебәрерҙәр, моғайын.

Ә Харис менән Фатихтың химиянан имтиханды насар биреүҙәре ғәжәп тә түгел. Беҙҙе был фәндән уҡытҡан абый хаҡында, дипломды һатып алған, тигән имеш-мимештәр йөрөп алды. Егеттәребеҙ конкурсҡа ла барып етмәҫ, тип һиҙенгәйнем дә. Хәйер һиҙемдең бында ҡыҫылышы юҡтыр – логикалыр. Әлеге Әмин абый Мәүлиҙә менән мине логик фекерләргә өйрәтеп бер булды, бына – һөҙөмтә, ҡайһы бер хәлдәрҙе ап-аныҡ төҫмөрләйем дә ҡуям. Мәүлиҙәлә иһә – логиканың логикаһы, һәр нәмәне нигеҙләп, иҫбатлап ҡуя. Барыбер, Олексий-Алешаға шулай мөкиббән ышаныуының логикаһын күрмәйем – саҡ-саҡ ҡына танышлыҡтары бар, шуны мөхәббәт ти бит әхирәтем. Әллә мин ул хисте аҡыл үлсәүҙәренә һалып, уңын да, тиҫкәреһен дә тикшереп ҡарағым килеп, яңылышамдыр?

Август уртаһында мәктәпкә эшкә сыҡтым. Шул арала Мәүлиҙәнән өйҙәренә ”Уҡырға индем, дөйөм ятаҡта урын бирәләр”, тип телеграмма килде. Аҙна тигәндә миңә лә хаты килеп төштө. Өс табаҡ дәфтәр битен тултырғансы яҙған. Ике табағы – Олексийҙың бөҙрә сәстәре, үҙенең “коханна” булыуы хаҡында. Армия хеҙмәтен тултырғас, егет техникумға ингән, шахтала инженер-техник буласаҡ икән. Әхирәтемдең хатын мендәр аҫтына һалып йоҡланым. Әллә шуға шат йөҙлө студенттар Күрәнленең арғы ярында миңә ҡул болғайҙар, ҡағыҙ күгәрсен осоралар, имеш, тип төш күрҙем. Студент тормошон минең ситтән генә, башҡа ярҙа баҫып күҙәтеремә, хыялдарымдың, ҡағыҙ ҡоштар кеүек, алыҫҡа оса алмаҫына ишарамы? Мәктәптә был осорҙа эш күп түгел, төштән һуң – өйҙәмен. Бер арала өләсәйемде хәтер урманында гиҙҙереп алдым. Толпарлы Әдисәйе хаҡында күңелемдә яҙыла ятҡан бәйәнгә мәғлүмәт йүнләүем инде һаман да.

– Сөкөрҙәшәйек, тиһеңме? Боронғоно юллатырға итәһеңдер, һинең шул булыр. Йә һуң, һораша башла, әләйһәң, – тип ихлас ҡына ризалашты ул.

– Әйҙә, анау эскәмйәгә барып ултырайыҡ та...

– Семетә баҫып йөрөүҙәре һаман күҙ алдында ғына әле ул килендең, – тип тағатып ебәрҙе хәтер йомғағын өләсәйем, Татар әбекәй хаҡында ҡыҙыҡһыныуымды белгәс тә. Әлбиттә, уның йомғағына үҙенең яҙмышы ла уралған, бергә һүтелә, шуға ла мин яңы мәғлүмәтте генә һөҙөп ултырам. Бына әле лә өләсәйем: – Зәйнуллам тыуған йыл ине… – тигәс тә: ”Әдисәй бабаҡай алыҫ яҡтан кәләш етәкләп ҡайтҡан”, – тиеберәк фекерен һаплап ҡуйҙым. – Ы-ы шул, матрос булып хеҙмәт иткән еренән. Тилнәшкә кейгәйне…Әй…Ул замандарҙа кейем юҡ, аслыҡ тырнағынан саҡ йолоноп тора инек, шул тилнәшкәһенән сыҡманы ул Әдисәй ҡәйнеш.

– Ҡәйнеш, тисе? Әй, өләсәй, һиңә был ауылда үҙеңдән йәшерәк бөтә ир-ат ҡәйнеш инде, бабайыңдың нәҫеле ләһә, ҡайҙа ҡарама.

– Бәс, Толпарлыла лаһа хәҙер минең тоҡомом, тамырым ошонда... Мына һин, һапам... – Тик торғандан тамаҡ ҡырып алдым. Өләсәйем һүҙен кәрәкле яҡҡа борҙо: – Әдисәйҙең атаһы япон һуғышында һәләк булғайны, мин килен булып төшкәйнем инде, шуңа беләм. Ҡур ауылдың ни, байтаҡ яугиры әйләнеп ҡайтманы, ҡайтҡандары – йә аяҡһыҙ, йә ҡулһыҙ. Японнар аяуһыҙ туп атҡаннар, ти бит...

– «Порт-Артур» тигән йыр бар ҙаһа,– тип ҡушылдым өләсәйемә һәм көйләмәй генә ҡабатлап ҡуйҙым, иҫтә булғанын: “Порт-Артур тигән таш ҡала, күп ҡалаға баш ҡала... Япондар туп аталар, ҡайһы аяҡһыҙ, ҡайһы ҡулһыҙ тилмерешеп яталар...” Шунан, был тирәһен һөйләп торма, уларын беләм, тигәнде аңлатырға була, әйтә һалдым: – Анау килен ағасы икән Татар әбекәйҙең берҙән-бер бирнәһе.

– Бар инесе бирнәһе... Теген машинкаһы һуң? Ул саҡта ауылда юҡ ине әле ундай әйбер. Ситтән төшкәнде кәпкәкләргә тиһәң...

Артабан тәгәрләне йомғаҡ. Етмеш нисә йыл буйына йомарланған хәтер-ядлауҙары лаһа, ниндәй генә ҡыҙыҡтар, хәсрәттәр, аяныслы хәлдәр – ғәмәлдә тормош фәһемдәре уралмаған уға! Йомғаҡ йор ғына тәгәрләй ҙә әҙгә генә туҡтап ҡала, шул арауыҡта мин һүтелгән тарихты күҙаллайым.

...Әдисәй бабаҡайҙың диңгеҙ кисеп ҡайтыуын әсәһе лә көтөп ала алмаған икән, бисара, йот осоронда вафат булып ҡуйған. Ҡарауһыҙ тороп сүгә, ҡыйшая башлаған өйҙөң тәҙрәһенә арҡыс-торҡос ҡағылған таҡталарҙы һурып алып, әҙәм буйы булып үҫкән кесерткәнде сабып, эскә инә йәштәр. Килен тупһа аша атлағанда уға мендәр һалып, ауыҙына бал да май ҡаптырып теләк теләп тороусы ла булмай. Берҙән, хәбәрһеҙ килеп төшкәндәр, икенсенән, кешеләр ауыр йылдар эҙемтәһенән саҡ баш күтәреп тора...

– Тиҙүк терәкләнеп киттеләр,– тип дауам итә өләсәйем. Минең уйҙы тотоп ала ҡай саҡ шулай. – Әдисәй балта эшенә оҫтарған икән әрмис хеҙмәтендә, әй шул матрослығында, ә Таһура килен тегенселеге менән аҡса эшләне. Аҡсаһынан бигерәк, быларға нәҫелгә ҡош-ҡортмо, һарыҡ бәрәсеме бирәләр инте, һауыт-һабамы, – ҡыҫҡаһы, донъя кәрәге. Әдисәй яңы йорт һалырға тотонғас, тотош ауыл ярҙам итте: киленгә көнө төшмәгән кеше юҡ таһа! Ана шул машинкаһы һаман бар, гел тегенеп ултырып, бөксәйҙе ахырҙа. Күңел йыуанысы лаһа, аҡса ла бик алмай, тиҙәр... Әдисәйеме? – Өләсәйем минең күҙемдәге һорауҙы уҡып тора. –Татыу булды улар, көпә-көнтөҙ етәкләшеп йөрөрҙәр ине... Төрттөрөүсе табыла инде лә, кеше һүҙенә төшә торған ир Әдисәй түгел. Минең бабайым менән харап дуҫ булдылар, береһе – балыҡсы, икенсеһе – форсат сыҡҡан һайын һыу буйында. Диңгеҙҙе һағынам, тиер булған. Һыу алып китте лә уны...

– Күрәнлеме?

– Күрәнле. Әүәле киң, үҙе тәрән ине ул, боҙ киткәндә хәтәр ҡурҡыныс була торғайны... Яҙ мәлендә ташыулап, хәҙер ҙә ғәйрәтен ыраҫлап алғылай ҙаһа.

Эйе, ғәйрәтле ул Күрәнле. Әйтәгүр... Күптән түгел күҙ алдымда булған хикмәтле хәл ҡайтанан тетрәндерҙе: үрәпсеп ағып киткән боҙ шаҡмаҡтары, килен ағасының нәни ботағы, Татар әбекәйҙең: ”Әдисәй, жаным!”– тип өҙгәләнеүҙәре ҡабаттан иҫемә төштө. Шул тәьҫоратҡа бауланып, өләсәйемдең бәйән иткәндәре мине үҙ артынан эйәртеп алып китте.

...Күрәнле ярында халыҡ геүләшә, боҙ китеүен тамаша ҡылырға йыйынғандар.Тора-бара кешеләр шымып ҡалды: һәр кем тәбиғәт ҡөҙрәте алдында үҙен көсһөҙ, кескәй йән эйәһе итеп тойоп алдымы, аҡтарылған боҙҙарға, улар менән ағып киткән сүп-сарға ҡарап уҙған ғүмере хаҡында уйландымы, шул сүп-сар кеүек һыуға ағып китһен ине бар хәсрәт, бар үкенесле ҡылыҡтар, тип юранымы – бер Хоҙай белә. Шул мәл кемдеңдер әсе тауышы һауа ярҙы:

– Ҡотҡарығыҙ! Бата!.. Улым!..

Ярҙағы төркөмдән айырылып сығып, йылға ағышы ыңғайына бер ҡатын йүгерә. Башынан сисеп алып шәлен болғай, һаман ҡысҡыра, һаман йүгерә. Бына ул ҡапыл ярҙан йүгереп төшә башланы. Уны бер ир ҡыуып етеп туҡтатты, үҙе, күҙен сағыу ҡояштан кәртәләптер, ҡулын маңлайына ҡуйып, йылғала айҡашҡан боҙҙарҙы байҡап алды: ана ул тыңлауһыҙ шуҡ малай, ҡото осҡандыр, өнөн дә сығармай боҙ шаҡмағында йөҙөп килә. Тап шул тирәлә боҙҙар тығылышты, инде бер береһен вата-емерә алға ырғылалар, ирек даулайҙар. Малай баҫып торған яҫы ғына боҙ шартлап уртаға сатнаны. Теге ҡатын тағы һөрән һалды, тағы һауа ярылды... Ярҙағы халыҡ Күрәнленең ҡырыҫлығын белә, уның менән алышырға йөрьәт итеүсе бик юҡ. Уф, улай ҙа табылды берәү! Баяғы ир, көпөһөн һалып ҡатынға тотторҙо ла иң ситкә килеп терәлгән боҙға һикерҙе. Тельняшка кейгән, кем булһын – Әдисәй матрос. Халыҡ тын да алмай күҙәтә: бына ул урта төштә һөҙөшкән боҙ шаҡмаҡтарына барып етте, ниһайәт, иҫенә килеп шайылдап илап ебәргән малайҙы ҡултығына ҡыҫтырып күтәреп алды ла, боҙҙан боҙға һикерә-атлай, кирегә йүнәлде. Бына-бына ярға килеп етәсәк, бына-бына ҡаҡ ергә... Тик... Көтмәгәндә аҫтан урғылып һыу бағанаһы күтәрелде, аяҡ терәгән боҙҙары түңкәрелде лә, быларҙы батырып, өҫтән ҡапланы ҡуйҙы. Тағы ҡысҡырҙы теге ҡатын. Тағы шаңҡыны һауа... Шул минутта боҙҙар араһынан малайҙы өҫкә күтәргән ике ҡул күренде лә, ярабби, яр яғына киҫкен һелтәнде, биленән йылға ситендәге һыуға кереп баҫҡан әсәһе малайҙы эләктереп өлгөрҙө...