Latin

Ҡатындар - 40

Süzlärneñ gomumi sanı 3686
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2290
27.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.

– Барҙыр... Оҙаҡ йәшәнем дәһә. Фәрештә түгелем инде, әтеү ҡанатланып осоп китер инем.

– Өләсәкәйгенәмде! – Бала сағымдағы кеүек, татлы телләнеп, ҡосаҡлап алдым ғәзиземде.

– Ҡарасәле, Татар киленде әйтәм, тотош ауылды уратып таратырлыҡ хәйер-бүләктәр инселәгән, йәсәле, – өләсәйем һүҙҙе икенсегә һаплап ебәрҙе. – Васыятнамә яҙған икән, йорт-ихатаһын Сәғәҙәттәргә ҡалдырған, улары берәй малайына бирер инде. Әдисәйе, ай Алла ла, Фәсхетдине менән икеһе исеменән әйткән. Йәнәшә ерләгәндәр, Әхмәҙин ҡәйнеш һөйләне. Нейә, Толпарлының һәр ир-аты йә ҡәйнеш тә, йә ҡайнаға инде миңә, ситтән төшкәсем... Әй, анау ғына ерҙә ятҡан Ереклем йыраҡмы ни, ситме ни, мына Татар килендең Ватаны – Ҡырым, ти ҙәһә, диңгеҙ аръяҡтарында...

Өләсәкәй һүҙенең осона сыға алманы, ултырған көйө, ҡапыл ғына йоҡлап китте. Әҙерәк серем итеп алыуын көтөп, уйға талдым. Ғәжәп шул: Йәнкиҫәк-Татар әбекәй үҙенә яҡыныраҡ кешеләренә, күрше-күләненә сигелгән алъяпҡыстар, теүәтәйҙәр хәйер иткән, әллә күпме барник япҡыстары, таҫтамал, яулыҡ, ҡулъяулыҡ – һәр ҡайһыһына үҙ ҡулы менән берәй биҙәк һалып. Иҫтәлегенең миңә инселәгәнен үҙ ҡулы менән биргәйне, Әсмәгә, йәтимлеген уйлаптыр, өр-яңы ҡорама юрған ҡалдырған – үҙе бер сәнғәт үрнәге! Мәктәп музейына Әдисәйенән ҡалған штурвалды васыят иткән, ул ҡомартҡы ғүмер буйы өйөнөң түрендә эленеп торҙо,Ҡырымынан килтергән бирнәһен – “Зингер”ын тегенселәр цехына. Һуңғы туйы...

«Бер һөйгәнем өсөн алтмыш һөймәгәнде һөйөрмөн», – тип Толпарлының үҙ мәҡәлен хәтеремә кирткәйне Йәнкиҫәк бер килке. Алтмыш тапҡыр алтмышты хөрмәт итте, үҙ итте беҙҙең килен, бер Әдисәйе өсөн, тип иҫләр уны толпарлылар, һис онотмаҫ, килер быуындарға нотоҡ итер ҙәһә!

45

Өфөгә барып ураным, ял көнөндә генә. Шәрифә апайымдарға тиҙгә генә инеп сыҡтым. Матур ғына йәшәп яталар. Динис туғанымды күреп өлгөрмәнем, институтында булып ҡалды. Русланы 9-сыны тамамларға йөрөй. Ул: «Дэн Баязит бабайым янына заводҡа эшкә барырға уйлаша, Свердловскиҙағы бер ҡыҙ менән хат алыша», – тип ҡолағыма шыбырлай һалды. Һы... Былтыр йәй атайымдарға барып ҡайтҡайны шул Динис, шунда танышҡандыр теге ҡыҙ менән. Биғәйбә. Менәүәрәгә бәйләнмәйем башҡаса, Сыңғыҙына ыңғайлаһын. Земфира дуҫымды ла күреп китер инем, өлгөрмәнем, телефондан шалтырытып хәлен белештем улай ҙа: мәктәпкә эшкә урынлашҡан, үҙ йортонда йәшәй, малайы тотлоҡмай башлаған.

Камила менән ҡала магазиндарын, баҙарҙарын тапап аяҡ ҡалманы – туй хәстәре менән йөрөүебеҙ. Һөйләшеп ҡуймаһаҡ та, байтаҡ әйберҙе икешәр-икешәр итеп алдыҡ. Бәс, мин дә кейәүгә сығырмын даһа ҡасан да бер, бөгөн булмаһа – иртәгә.

Ә йәй килеп етеп бара. Тиҙләтергә сарам ғына юҡ, шулай ашҡынып көтәм ул миҙгелде. Арсен шалтыратты, Харьковтан үҙе менән дүрт кеше киләбеҙ, тип. Әсәһе Фрүзкә апай, Толпарлы урамына исем ҡалдырған Әнкә инәй ире менән, ти. Ҡыҙҙарын табып алып ҡайтып киткән ерән һаҡаллы урыҫ ағай вафат икән... Фрүзкә-Фәйрүзә үҙе яңғыҙ. Аҡманын онота алмағандыр? Арсены кеүек, йәш сағында «жгучий брюнет» булғандыр беҙҙең ағай ҙа, ҡыҙҙың йөрәген ғүмерлеккә тоҡандырғандыр. Күрәһе ине тиҙерәк шул апайҙы – буласаҡ ҡоҙағыйҙы.

Уйлай-уйлай баш ҡатты: туйҙы ҡайҙа уҙғарырға? Өләсәкәй никах тип ҡырҡыша – йәштәр риза, ярай, уны Яңы өйҙә атҡарырбыҙ. ЗАГС-ы ауыл Советында инде. Ә туй? Аҡман ағайҙың ҡаршылығы юҡ та, ҡатыны ла киреләнмәй, ти, барыбер әллә нисек – өй тулы бала, үҙҙәре бер табынлыҡ, ярай, йәй мәлендә уларҙы ихатала йөрөтөп тә булыр, башҡа әтнәкәһе бар бит әле: ҡоҙағыйҙарыбыҙ ғәмәлдә көндәш тәһә! Ауыл туйы, ҡунаҡтың береһе булмаһа икенсеһе, ҡырын һалып алғас, шул хаҡта һүҙ ҡатмай ҡалмаҫ. Төрттөрөргә тиһәңме, толпарлыларҙы ҡуш! Ике яҡтың сырсаһын бергә туплап, ҡыҙ яғында үткәрһәң, мәҫәлән, Арсенға иртәгәһенә үк «һаплы килен» ҡушаматы тағыласаҡ.

Был ребусты һис сисә алманыҡ әлегә. Көн артынан көн уҙҙы, Яңы өйҙөң мин, Әмин абыйҙан күрмәксе, эш кабинеты итеп алған бер бүлмәһе иҙәндән түбә таҡтаһына олғашып бирнә әйбере, күренеш бүләктәре менән тулды.

Шулай ут янып йөрөгәндә, мәктәпкә Әшрәф шылтыратты: бөтә эште ташлап, бөгөн кис клубҡа йыйылабыҙ – Сабирҙар, беҙ, Әхиәр ҙә кәләше менән ҡайтҡан, һин дә кил, ти.

Клубта берәй сара уҙғарыламы, белмәй йөрөйөммө? Әшрәфтән һорап өлгөрмәнем, әйтерен әйтте лә трубканы һалып та ҡуйҙы, нимәгә шулай өтәләнгән? Йәсләгә шалтыраттым, Әсмәгә. Уныһына ни булған, әллә-мәлләләп маташты ла түҙмәне: «Фатих ҡайтҡан, бер көнгә генә, тансала осрашып, аҙаҡ беҙгә сәй эсергә инергә план ҡорғайныҡ. Һиңә белгертмәҫкә, тинеләр, һатма инде, әхирәткәйем. Сюрприз. Барыбер иҫкәртер инем... Килерһең бит, клубҡа? – Өндәшмәйерәк торғайным, өҫтәп ҡуйҙы: – Ҡурҡаһыңмы әллә шул синыфташ Фатихтан?!» Белә ҡайһы яҡтан миңә һөжүм итергә был Әсмә, юрамал семетә. Үҫә килә, холҡомдо ҡыҫаларға индерергә өйрәнә төшһәм дә, элекке саялығым юҡҡа сыҡмаған, үҙ минутын көтөп кенә тора.

Май уртаһы. Ҡаты ҡырауҙар булманы, сәскә атҡан һәр үлән орлоҡҡа, һәр ҡыуаҡ емешкә тумаланды. Баҫыуҙа ужымдар дәррәү ҡалҡып сыҡты. Йәй матур килә быйыл. Сыйырсыҡтар һыҙғырыуы, турғайҙар сырҡылдауы ла шул хаҡта һөйөнсөләй кеүек. Күңел тигән серле болонда ла – яҙға кинәнеү, йәйҙе көтөү. Елкенәм, топ-тойоҡтан иләҫләнәмсе?

Иләҫләнеүем хаҡ шул, бына лаһа, мәктәптән өйгә ҡайтып барған ерҙән, Ҡыҙылъяр ятыуы тәңгәленә барып сыҡҡанмын. Текә ярҙың ситендә үк баҫып торам, убылып китһә, төштөң-киттең булыр тәкмәсләп. Ирекһеҙҙән, бер-ике аҙым артҡа сигенеп ҡуйҙым да баш осонда кәйелешкән яр ҡарлуғастарына күтәрелеп ҡараным. Уларҙың миндә ҡайғылары юҡ, үҙ мөҡәддәстәре – бала сығарыу, нәҫел дауам итеү. Ярлауҙағы ояларына баштарын ғына тығып алалар ҙа тағы осалар, оса-килә генә Күрәнленән әллә һыу эсәләр, әллә ҡанат йыуалар? Ә ояла – инә ҡарлуғас, күкәй баҫа, бына-бына моронлаясаҡ ҡошсоҡтарын түше менән, йөрәк наҙы менән йылыта. Бәс, ҡайһы сәғәттә сирәм күпереп күтәрелгән дә араһында һары йомғаҡтай ҡаҙ бәпкәләре сипылдашып йөрөп ята. Гөлшәһүрә инәйҙең ҡаҙын таныйым, ул шулай иртә сығара бәпкәләрен. Ана, хужабикә үҙе лә килә шаяртып һөйләнә-һөйләнә:

– Ата ҡаҙы булмаһа ла, башҡаларҙан ҡалышмай инә ҡаҙым, үҙемә оҡшаған, – Гөлгәүһәр апайымды табып ҡалыуына һаман һөйөнөп бөтә алмай ул, шул һөйөнөсөн яйы сыҡҡан һайын уртаҡлаша, кем менән булһа ла. – Хоҙайым, аҡыш күҙһең тимәне, форсат бирҙе, дуғаҙаҡ ҡаҙ кеүек ҡаңғырып үтмәй ғүмерем, ейән-ейәнсәрҙәрем бар, оҙаҡламай килеп төшөрҙәр, каникулға, иншалла. – Шунан һары йомғаҡтарҙы ипләп кенә алъяпҡыс итәгенә йыйып алды ла, саҡ күргәндәй, миңә төбәлде: – Атаҡ, нишләп мында килеп сыҡтың, Нурия балаҡай? Әйҙә, атлайыҡ, бәпкәләрем йә өшөп ҡуйыр, ер һалҡыныраҡ әле барыбер, ҡояш йылыта ла ул...

– Ҡарлуғастарҙы күрергә килгәйнем, – тип һылтауланым.

– Зөлхизә көндәшемдең бәпкәләре сыҡтымы?

– Моронлай башланылар. Уф, инәй, иҫкә төшөрҙөң, өләсәйем шулар менән мәж киләлер, ҡайта һалайым!

– Ду... – Гөлшәһүрә инәй һүҙен башлағайны ғына, йүгереп киттем дә барҙым. Дуғаҙаҡ ҡаҙ кеүек тороп ҡалма, тип нотоҡ уҡый башламаҫ элгәре. Тура һүҙле бит ул, уратып тормаҫ, сәпәр ҙә ҡуйыр. – Дуламағыҙ әле, хәҙер-хәҙер... Ем бирәм, тары ярмаһы, эретелгән йомортҡа... – Бәс, хәбәре башҡа юҫыҡта. Ә мин ошо осор һәр һүҙҙе ҡырын һапларға ғына торам. Сентябрь ахырында егерме етемде тултырам. Толпарлыла, Мәүлиҙәнең өлкән апаһын иҫәпкә алмағанда, иң ҡарт ҡыҙмындыр, уф! Хәйри ағайҙың ҡыҙҙары ултыра ине, хәҙер улар ҙа ишле.




    •  




Барҙымсы тансаға. Әсмәләргә сәй эсергә лә ыңғай ғына эйәрҙем. Ҡурҡамдыр шул... Ә ҡурҡтым! Биллаһи. Сәй эскәндә, ҡаршымда ултырған Фатих менән күҙҙәребеҙ осрашты. Әсмә, шул минутты аңдып ҡына торғандай, өҫтәл артынан сығып, кухняһында ҡашағаяҡ шалтырата башланы, Әшрәфе лә уға эйәрҙе. Икәүҙән икәү ултырып ҡалдыҡ, күҙгә-күҙ текләшеп. Әйтерһең, бала саҡта, кем тиҙерәк күҙен йома, тип һынашҡандай. Зәңгәр күҙҙәр мине сихырлай, улар мөхәббәт хаҡында йырлай, гүйә, һәм мин ул йырҙың һүҙҙәрен дә ишетәм: «...Бик һағынғас, бик һарғайғас, Нурия, килдем һине күрергә... ”Өн менән төш араһындағы бер халәттә, Фатихтың арбауына буйһоноп, бар булмышым, йәнем-тәнем менән уға ынтылам – ҡарашы менән саҡыра мине, ымһындыра! Ниһайәт, талды керпектәрем, күҙ асып йомған арала булған мөғжизәне ни тип атарға ла белмәнем: утҡа осҡан күбәләк хәленә ҡалдыммы, әллә (абау!) йылан ауыҙына үҙе теләп осоп инергә талпынған ҡошсоҡ булып алдыммы бер килке?!

– Еңелдем, – тинем. – Күҙҙәреңдән еңелдем.

Фатих өндәшмәне. Өндәшмәһен! Хистәрен түкмәй-сәсмәй еткерә алған, һөйләшә торған күҙҙәре бар бит уның. Ә мин шул зәңгәр күҙҙәр нурында ҡойонорға, уларҙы йотолоп тыңларға әҙер.

Әсмә алма бәлеше бешергән икән, өҫтәлгә сығарып ҡуйҙы. Былай ҙа һыйҙың ниндәйе генә юҡ, ҡәйнәһе белеп ауылды тултырған, киленем аш-һыуға үҙемдән дә оҫта, тип. Ҡайһы ҡәйнә үҙенән уҙҙырып килен маҡтар – Әшрәфтең әсәһе генә, бәхете асылды булыр әхирәтемдең. Юҡ, уйым менән ҡайҙа ҡайырылһам да, күҙемде ала алмайым Фатихтан.

Бәс! Ҡараңғы төшкән дәһә, ҡайтырға ваҡыт. Ашығып йыйынырға тотондом. Ҡәйнәм күрше апайға аулаҡҡа китте, оҙаҡ ултыра улар, шәл бәйләп, гәпләшеп, тине Әсмә, ә үҙе һис тә тотҡарларҙан түгел, оҙатырға әҙер тора. Тиҙерәк ире менән икәү генә ҡалғыһы киләме? Урамға сыҡтыҡ. Һауанан йәш үлән, сәскә еҫе килә, елдең иркә ҡанаты шул хушбуйҙы елпетеп-елпетеп ала. Эңер ҡараңғыһы сигенгән, күктә Ай йөҙә, йондоҙҙар ем-ем килә. Йәй еткән дәһә, ике көн генә ҡалған яҙға үҙенә тәғәйен бурыстарҙы атҡарып бөтөргә. Ә уның иң зарур бурысы – донъяны ҡарҙан әрсеү, гөрләүектәрҙе йырлатыу, йылғаларҙы боҙ ҡоршауынан ҡотҡарыу, Күккә-Ергә йылы тынын өрөп, нур бөркөү, дымға туйындырыу һәм йәшәү ләззәтенә сумырыу. Ошо төнгө сәғәттә лә һиҙелә тәбиғәттең тик ошо мәлдә генә кисерә торған халәте: ул, балаға уҙған ҡатындай, алсаҡ, хыялсан, үҙ баһаһын белә һәм шунлыҡтан ғорур, сабыр. Бөйөк рәссамдар бәхетле ҡатындарҙы, мадонналарҙы, моғайын, май-июнь айҙарында һүрәткә төшөрәлер. Рәссамдар... Таптымы икән үҙенең музаһын Кәбир?

– Яңыраҡ шалтыратты, – тип һалмаһынмы шул минутта Фатих янымда тирә-яҡҡа һоҡланып шым ғына баҫып торған еренән.

– Кем?

– Кәбир. Ауылға йышыраҡ ҡайт, оҙаҡҡараҡ, тинем, юғалтҡаныңды тик үҙ сығанағыңда ғына табырға була лаһа.

– Кемде юғалтҡан?

– Ижад ҡомарын, үҙе әйтмешләй.

– Мин дә, Фатих, уның хаҡында уйлап алғайным, әле генә – рәссам ҡылҡәләме ошондай мәлдәрҙә яҙалыр шедеврҙарҙы, тигәндән. Даная, Джоконда, Сикстин мадонналары...

– Ә үҙебеҙҙең Әхмәт ағай Лотфуллиндың «Орсоҡ ауылынан өләсәй” , «Бала имеҙгән ҡатын» тигән картиналары?!

– Рембрандтың натурщицаһы кем булған, беләһеңме? Ҡатыны Саския. Әхмәт ағайҙың да илаһиәһе – тормош юлдашы Луиза апай, атаҡлы шәхесебеҙ Мөхәмәтша Буранғоловтың ейәнсәре.

- Кәбир әйткәйне бер һөйләшкәндә, Әхмәт Лотфуллиндың ижады киң билдәле, Мәскәүҙә күргәҙмәгә ҡуйылған «Өс ҡатын»ы донъя кимәлендә баһаланыр картина, тип.

– Икебеҙ бергә сәнғәти тулҡында тирбәлгәнбеҙ, Нурия! Йөрәктәребеҙ бер ритмда, унисонлы типкән! Ә күпме көттөм мин тап ошо мөғжизәне, һөйөклөм!

– Мин дә... Унисон – музыка термины, эйеме? Йырсы менән ҡурайсының унисонлы дуэты, мәҫәлән. Хистәребеҙ бер үк яңғырашта! Илаһи көс, һис ниндәй тыйыуһыҙ, мине Фатихтың ҡосағына һыйындырҙы. Ҡулдарым, күптән өйрәнгәндәй, уның муйынына һарылды. Һәм мин тәү тапҡыр егет менән үбештем. Ай... Теге юлы, мәктәптә уҡыған саҡта әле, Әсмә әйткәйне, үбешеүҙе һөйләп күрһәтеп булмай, тип, ысын икән!

– Һин башҡа берәү менән дә үбешеп ҡарамағанһың?!

Фатих әллә ғәжәпләнде, әллә ҡыуанды. Ә мин, гүйә, уға таждары асылған, әлегә ысыҡ ҡына ҡағыла алған сәскә бүләк итәм – ирендәремдең сафлығын.

– Өләсәкәй... – Ҡалғанын әйтеп бөтөрә алмайым, тағы ирейем Фатихтың ҡосағында, ярабби, уның мине наҙлаған ҡулдары, сәстәремә ҡағылған бармаҡтары ла һөйләшә! Эйе, йөрәктәребеҙ унисонда ҡаға: яратам, яратам, тип. Ул унисон һәр күҙәнәктә тибә, бар донъяға, Йыһанға ишетеләлер, моғайын.

Һөйөү шарабының иҫертеүеме, ярһыныу, хисләнеүҙең сигеме – ҡапыл быуындарым йомшарҙы, үҙемдең тулыһынса егеттең ҡулында, ихтыярында икәнлегемде аңғарҙым, әммә бер ни ҡылыр хәлем юҡ – таралып төштөм. Зиһен төпкөлөнән иҫкәртеү килә: онотма ғорурлығыңды... Намыҫыңды... Әйтерһең, сөңгөлгә баттым. Упҡын мине уба, уба! Һәм шул хәл иткес мәлдә бер-берәү мине йолоп ҡалды, хәтәр тәрәнлектән һөйрәп сығарып, ипләп кенә бүрәнә өҫтөнә ултыртты. Фатих үҙе икән. Уф! Был бит – Әнкәләр осондағы ҡарт имән бүрәнә, ана, ҡәҙимге таныш кесерткән балтырымды сағып та алды. Ҡасан, нисек килеп сыҡтыҡ был осҡа?

Йә, Хоҙай, шулай еңеләлер ҡыҙ баланың ихтыяр көсө?! Хатта мине... Бәс, кемдән артыҡ йә кемдән кәм һуң мин?

– Оҙаҡ көттөм, Нурия!

– Мин дә – һине.

– Тап минеме?

– Һине, Фатих.

– Өйләнешәйек?! Мин быйыл уҡып бөтәм, үҙебеҙҙең дауаханаға эшкә ҡайтам – хәл ителгән. Ниндәй ҙур бина төҙөлдө, йыһазландырылды, врачтар торламай, фельдшер Әүхәт ағай әйтә , дүрт йылда дүрт белгес алмашынды, ти.

– Ҡайт шул.

– Ризаһыңмы, яусы ебәрһәм.

– Ҡайт тәүҙә. – Бәләкәс кенә шарт ҡуя алдым. Иншалла, башым айнып килә шикелле.

– Ҡайтыу менән – ЗАГС, йәме, һөйөклөм?

– Камиланы һораттылар.

– Кем?

– Арсен.

– Уның бит һиңә күҙе төшкән, имеш, ти?

– Имеш, ти, мимеш, ти. – Икәүләп көлөп ебәрҙек.

– Эйе... Мөхәббәт ҡанундары Күктәрҙә яҙыла, тигәндәре хаҡтыр.

– Мин дә бөгөн шул хәҡиҡәткә ышандым. Ышандарҙың...

– Вәғәҙәме? Август баштарында –туй!

– Камилаларҙың туйы була, тинем дәһә, тап шул саҡта.

– Ә беҙгә уларҙың ни ҡамасауы? Хәйер... Бәй, тотайыҡ та бергә уҙғарайыҡ туйҙарҙы? Күңеллерәк тә булыр?

– Ашыҡмай тор, Фатих. Уйлайыҡ әле.

– Ярар. Көнө-сәғәте мөһим түгел, бөгөн үк хәл итмәһәк тә була. Тик һин өҙөп әйт, үтенәм, һөйөклөм: вәғәҙәме? Ҡайтыуыма, үпкән-ҡосҡан елгә осҡан, тип тормаҫһыңмы? Шаяртам...

– Яңыраҡ бер китап уҡығайным, шунда ғәжәп фекер әйтелгән: имеш, бер-береһен бәләкәйҙән белгән кешеләргә ғаилә тормошо ҡороу ҡатмарлы. Сөнки улар араһында сер юҡ, ә был мөхәббәт интригаһын юҡҡа сығара. – Ни өсөндөр ошо хәбәрҙе килтереп һалдымсы уртаға?

– Мөхәббәткә ысын хистәр, тоғролоҡ кәрәк, минеңсә, ә интрига түгел. Вәғәҙәме?!

– Вәғәҙә!

Күккә Сулпан ҡалҡып, ғаләм яҡтыра төштө. Әнкәләр осонан ауылдың һәр урамы, һәр тыҡрығы күренеп ята. Әшрәфтәрҙең йорто ҡалҡыу урында, ана, таң беленмәҫ борон ут алдылар, Әсмә йәсләһенә йыйыналыр. Әхирәткәйем, һин ҡайҙан белдең үҙем дә аңлай алмай аҙапланған хистәремде, тим?

– Өләсәкәйең уянғансы, әйҙә, оҙатып ҡуям. Миңә иртүк юлға сығырға. – Фатих ҡулымдан етәкләп алды. Һөйләшеп ҡуйғандай, Толпарлыбыҙҙы, тирә-яҡ тау-урмандарыбыҙҙы тағы бер байҡап ҡараныҡ та ҡайтыу яғына йүгерҙек. Туҡтап-туҡтап тағы ҡосаҡлаштыҡ, тағы үбештек. Йөрәк ритмына ҡолаҡ һалдыҡ: унисон!

46

Китабыма (барлай торғас, бәйәндәрем китап һымаҡ булып төпләнә башланы) юлъяҙмаларымды тотош теркәй алмайым, улар, уҡыусыларымдың иң шәп иншалары менән бергә, география бүлмәһендә тупланған, шунда уҡ фотоальбомдар, стендтар, маршрут-карталар – яңы географҡа ярайһы бай мираҫ ҡалдырҙым. «Туй» тигән яҙмамды ҡыҫҡартып индермәксемен, юғиһә, тәьҫораттарым көслө саҡта, байрам үтеп киткәс тә, ҡағыҙға артыҡ ентекләп төшөргәнмен. Ярайһы күҙәтеүсән дә булғанмын?

Башта беҙҙең туй, һуңынан Арсен менән Камиланыҡы булды. Һеңлем шулай теләне, апай, һинең никахың бер нисә көнгә булһа ла минекенән олораҡ булһын, тине. Ризалаштым. Фатих та ҡыуанды быға, сөнки ике туй бергә барһа, ҡайһыһына ярарға быларҙың тип, ҡунаҡтар уртаға ярылырҙай хәлгә төшөр.

Никахты Яңы өйҙә уҡыттыҡ. Шунан ЗАГС-ҡа барҙыҡ та – тағы ҡыҙ йортона, туй табынына. Орденлы өләсәйемдең колхоз һалып биргән йорто ҙур ғына булһа ла, йәйге көндә, ярыш ике туй ҙа көтөлгәс, иркен ихатала оҙон өҫтәлдәр ҡуйып, эскәмйәләр яһап, еңелсә ҡыйыҡ әтмәлләп, ямғыр үтмәһен, ҡояш өтмәһендән мәжлесте шунда йыйҙыҡ.

Иртәгәһенә Фатихтарҙа ваҡиғаларҙың иң ҡуйыһы булды: ата-әсәһе, нәҫел-нәсәбе шул тиклем әҙерләнгәндәр, рәхмәт төшкөрҙәре. Төрлө йолалар атҡарылды, Зөлфәр тырыштырған – театраллаштырып бөткән. Сәмәй инәйҙән консультация алдым, тисе? Үҙе ирһеҙ ҡартайған, ә эсе тулы туй тәртибе, ырымы икән – хыял бағыуынандыр, уф!

Кейәү менән килен (шулай ситтән ҡарап торғандай яҙғанмын ҡайһы берҙә) ултырған кырандаслы ат ихатаға инеп туҡтау менән, ҡырына тана һыйыр етәкләп ҡәйнә барып баҫты, морондоҡ инәй – кейәү нәҫеленән бер апай – аяҡ аҫтына кейеҙ йәйҙе лә киленгә шунда баҫырға ишара бирҙе, тананың һыртына тотоноп төшөргә ҡушты һәм ыңғайына көйләп ебәрҙе:

Тура төштө – тура килен,

Етеҙ төштө – етеҙ килен,

Төбәп төштө – төплө килен,

Уңдан төштө – уңған килен…

Ул һамаҡтың ”Ҡаты төштө – ҡаты килен,текә төштө – текә килен,ҡырын төштө – ҡырын килен” һымағыраҡ һүҙҙәре бар икәнен дә беләм – абау! Әй, уңарсы, кейәү йортона оҙатылмаҫ борон, Фариза еңгәм ҡыҙ йәшереү йолаһын килтереп сығарҙы бит әле. Камиланы ла йәшерәсәкмен, ҡашыҡҡа һалып йоторлоҡ бикәстәремде бушлай тоттороп ебәрергә ни, тип ныҡышҡас, ҡарышманым. Мине, әхирәттәрем менән бергә, Әмин абый менән Рабиға апайҙарҙың бурама аласығына яптылар. Әй, эстән бикләндек, имеш. Шунан, кәләште эҙләп, дуҫтары менән кейәү егете килде. Тотондо бер килке әхирәттәрем егеттәр менән һатыулашырға:

– Кем йөрөй унда?

– Беҙ. Асығыҙ ишекте!

– Нисәүһегеҙ?

– Кейәү менән бишәүбеҙ.

– Бишегеҙҙән – бишәр тәңкә!

– Асығыҙ! Ризабыҙ.

– Унар тәңкә!

– Мәгеҙ! Асығыҙ!

– Өҫтәгеҙ!

–Таҡырайҙы кеҫәбеҙ.

–Өҫтәгеҙ!

Ахырҙа килештеләр. Ишек асылыу менән, тышта көтөп кенә торған еңгәләр мине уратып алды ла кейәү урамына әйҙәне, үҙҙәре урыҡ-һурыҡ бышылдаша: «Ҡушылаһы йортҡа», «Хаҡты төшөрмәгеҙ...» Дуҫ ҡыҙҙарым да янымда. Арттан баяғы егеттәр эйәргән, кейәү ҙә! Һы... Миңә берсә ҡыҙыҡ булып китә: гүйә, спектаклдә ҡатнашам. Фатихтарҙың өйөндә тағы тамаша ҡоролдо: ҡыҙҙар, ишектең ике ҡашына баҫып, арҡырыға ҡыҙыл ситса тарттылар. Мин – эстә. Кейәү егете – тышта. Еңгәләр кейәүҙе йәүкәләп сыр-сыу килә: «Йыртышҡа баҫ, ҡаушама! Аслан һаранланма!» Фатих, алдан өйрәтеп ҡуйғандармы, аптырап ҡалманы, йыртыш тауарына айыра баҫып, тупһа аша эскә атланы. Әй, бының алдынан еңгәләр йәнә хаҡ бесеп, йыртыш хаҡы даулап кинәнде, имеш.

Һәм шул кисте... Ҡушылдыҡ. Ул хәлде, сәйерерәк яңғыраһа ла, бүтән һүҙ менән атарлыҡ түгел икән. (Зөфәф кисәһе инде – боронғоса). Эҙе мәлендә тәфсирләп ҡуймағанмынсы?

Ә бит бөгөн дә иҫтә! Ҡушылыу... Йәремдең ҡулдары мине һаҡ ҡына иркәләй, ҡолағыма һөйөү һүҙҙәре яғыла, ирендәрем үҙ ирке менән уның ирендәренә тартыла һәм... ҡапыл, ғәрәсәт алдынан була торған мәлдәгеләй, һауала йәшен сатнаны, тындарыбыҙға, гүйә, ут тоҡанды ла, күк көмбәҙе өҫкә ауа башланы... Ярабби, шул уттан хасилдыр, ҡайнар хәнйәр есемемә үтеп инде! Үләмме?! Юҡ икән... Ниңәлер әҙгә генә үҙемде легендаларҙа, үлемһеҙ картиналарҙа йәшәгән Даная итеп тә тойоп алдым: тәҙрәм асыҡ, унан, йәйғор күпер буйлап, илаһи мөхәббәтем килде һәм сихри ямғыр булып яуҙы, йәнемә-тәнемә – тотош...

– Нуриям, һин – минеке! – Фатихтың тауышында шатлыҡ, ризалыҡ һәм тағы әллә күпме хистәр бергә урғыла. Ҡайнар ирендәре шундай наҙлы, ҡулдары тотанаҡлы-дәртле, уларҙың ҡағылыуынан тәнем иҙрәп-иреп китеп ләззәтләнә. Үҙем дә уға тартылам, ирендәремде битенә, күҙҙәренә тейҙерәм һәм... ярабби, тоҙ тәмен тоям? Әллә илай минең йәрем?! Ниңә?! Әллә нисә уҡ бер юлы йөрәгемә ҡаҙалғандай булды. Һорағым килә лә сәбәбен, телем әйләнмәй. Уф!

– Вәғәҙәләшкәндә, тәү тапҡыр үпкәнемдә, һиҙгәйнем һинең сафлығыңды, хатта бүтән берәү менән үбешеп тә ҡарамағаныңды... Нуриям! Мин – һинеке, һинең... беренсең. Эйе, йөрәкһенеүем шул хәтлем, күҙемдән йәштәр атылып сыҡты – ирлек ғорурлығы, рәхмәте.

– Ә мин? – Һинең... – Беренсеңме, тип тамамлай алманымсы һорауымды, бик белгем килһә лә.

– Беренсе мөхәббәтем һин, Нуриям! Ғүмерлеккә!

– Мин биш йәшемдә үҙемә үҙем ант иттем, балаларымды атай икмәге ашатып үҫтерергә. Атайлы – арҡалы... – Шулай тинем дә ҡуйҙымсы. Фатихтың ҡосағында минән башҡа кемдер булған, мин татыған наҙҙар шул башҡаға ла эләккән – ошо шик оялап та өлгөргәйне күңелемдең бер мөйөшөнә.

– Бер ҡасан да үҙгәрмәйһең кеүек, ҡайсаҡ... Ә икенсе ҡараһаң, һине танырлыҡ та түгел – серле йомғаҡһың, Нуриям.

– Йомғаҡ? Мин – ҡатын-ҡыҙ заты, тимәк, серле донъя, тотош Йыһан, белгең килһә.

– Ә мин – Йыһангир, шул серле донъяның юлдашы-спутнигы. Рөхсәт итһәң?

– Рөхсәт иттем бит инде...

Камила менән Арсендың туйында өн менән төш араһында йөрөнөм һымаҡ шул осорҙа. Иҫемде йыйып ала алмай ҡыялдым. Бынағайыш, өҙлөкһөҙ Фатихты уйланым, күренмәйерәк торһа, юҡһындым. «Күҙемдән осоп китерҙәй ошо Хәйруллам», – тигәне ҡолаҡҡа киртелеп ҡалғайны Фариза еңгәмдең, бәләкәй сағымда әле, абау, шул хәлгә ҡалдыммы әллә?! Бәғзе күренештәрҙе күҙемә элеп алам, улай ҙа.

...Бүреһуҡҡан олатай олтораҡлы үзбәк галошы кейеп, һыңар балағын төрөп алған да йәш ҡыҙҙар тирәһендә бөтөрөлә. Бына бер мәлде ул Сәмиғуллиндың кесе ҡыҙы Әлфирә һәм тағы бер нисә ҡыҙ шырҡылдашып баҫып торған ергә ейәнен, Иҙел аръяғына килен булып төшкән ҡыҙының улы Вилмирҙе, арҡаһынан төрткөләп тигәндәй, йәүкәләп килтереп баҫтырҙы. Улары таныш икән. Вилмир ҙә, ағаһы ла үҫмер саҡтарында Толпарлыға йыш ҡына килеп йөрөнөләр ҙәһә. Ағаһы өйләнгән, быныһы әле яңы ғына агроном дипломы алған да олатаһын ҡыуандырырға тип килгән. Хәйривара ағай был яңылыҡты кисә үк таратҡайны. Әхмәҙин олатай әй тапана Әл тирәһендә, әй тапана, ҡулы менән салбар балағына ишаралап та ала, көлгән була, атаҡ, бабаҡайыбыҙ яусы булып ҡылана түгелме?! Вилмиргә Әлфирәне димләйме?

Мин иләҫләнеп йөрөй тип, һеңлемдең байрамына зыян килмәне, әлбиттә. Әсәйем, Таллыла уның серҙәшенә әүерелгән Салпа Сәғүрә апай (ауылдаш таһа), Гуля-Гөлсөм, Гөлбикә күршеләр, Фариза еңгәм мах бирмәне. Зөлфәр әйтмешләй, сценарий ҙа һыналған. Хәйер, үҙенсәлектәре булманы түгел, уларҙың туйы клубта, кемдер әйтмешләй, нейтраль территорияла, бер көн генә барҙы, уның ҡарауы, өс яҡлап бүләк төштө. Арсен яғынан, Әнкәләр менән Фрүзкә берләшеп, сумырып аҡса бирҙеләр – мең һум! Аҡман ағайҙар ҙа һынатманы, тай етәкләп килделәр. Беҙ ҙә, әлдә заем аҡсаларын бәрәшәнләнеп тотош тотоноп бөтөрмәгәнбеҙ, бирнәгә ҡушып мең һум (яртыһын атайым ҡушты, минең туйға ла шулай һалғайны) бирә алдыҡ. Камила шундуҡ әйтеп тә ҡуйҙы: фатир һатып аласаҡбыҙ!

Шул ике арала Вилмир менән Әлфирәнең баш осонда ла мөхәббәт ҡошо һайраған, тиҙәр. Бүреһуҡҡан олатай, яйын табып, һөйөнөсөн уртаҡлашып китте: «Тәртәһен Толпарлыға борҙом ейәнемдең, Сәмиғуллин да төпсөк ҡыҙын ауылдан ситкә ебәрмәҫ, кәләш төшөрөргә һиңә, ана, – минең урамым, йортом, тинем». Ҡыуандым. Вилмирен бигүк белмәйем, әммә Әл кеүек ҡыҙҙар һирәк. Гуля-Гөлсөм балаһы әле ул, үҙе сая-сәмле, үҙе мут-аҡыллы. Эйе, үҫмер сағымда уҡыған Канаки легендаһын оноттормай Гуля-Гөлсөм кеүектәр: бер ҡатында ике булмыш – кеше һәм йылан, тик икеһе лә самалы татыулыҡта йәшәһә генә гармония була. Камила һеңлемдә ана шул камиллыҡ барлығын төҫмөрләйем. Ә үҙемдә?!

47

Ғаилә ҡорҙоҡ, ә ҡайҙа йәшәрбеҙ? Ҡартәсәйемдең өйө, Әсмәне ире үҙҙәренә күсергәс, буш тора ла, ауыл ерендә күрәләтә кәләш йортона кем эйәрһен? Йортҡа кергәнсе утҡа кер, ти халыҡ мәҡәле ир-атҡа төбәп. Юҡ, ундай хәлгә тарытаһым килмәй Фатихты, ныҡыша китһәм, ризалаштырыр ҙа инем – теләмәйем.

Иремдең ата-әсәһе менән бер ҡыйыҡ аҫтында көн итеү ситенерәк булыр миңә, ҡырыҫлығым бар – беләм. Һәм, көтмәгәндә, был мәсьәлә ыңғай ғына хәл ителде лә ҡуйҙы. Дауахана төҙөлөп бөтөү менән, килгән йәш белгестәр өсөн тип, ике фатирлы ҙур ғына йорт һалып ҡуйғайнылар, шунан асҡыс бирҙеләр беҙгә. Диплом тотоп ауыл еренә, үҙ төйәге булһа ла, ҡайтырға ашҡынып тороусылар юҡ таһа әле, районда ғына түгел, Өфөнөң үҙендә лә врачтар етешмәй икән.

Фатихҡа хайран ҡалдым. Донъя көтөүгә һәләте бигүк юҡтыр, тиһәм, тәжрибәле ирҙәй йөрөп ятасы. «Веранданы таҡта менән бүлербеҙ, ,- ти,- күрше менән бәхәс килеп сыҡмаһын өсөн. Баҡса ла ҡап уртаҡ инде. Әйткәндәй, ошо остан яңы урам һуҙа башлаясаҡтар икән, иртәгә ауыл Советына барам, ер һорайым, эшкә яҡын булһын, тип. Ә артабан, Нуриям, үҙ йортобоҙ буласаҡ!”

– Алла бирһә! – Иремде (был һүҙгә апаруҡ күнектем) ихластан ҡеүәтләп ҡуйҙым. Шатлығым эсемә һыйманы.

Шул саҡ Камила менән Арсен, уларға эйәреп Мәйсәрә, Наҙгөл килеп инделәр. Арсендың ҡулында шыптыр тоҡсай, унан шампан шешәһенең ҡурғашлы башы һерәйеп күренә, ҡыҙсыҡтар ике ҡолағынан тотоп индергән кәстрүлдә – йәшелсә-емеш. Уларҙың эҙе һыуынмаҫтан, еңел һөйәкле ҡәйнәм дә килә һалып етте, күкрәгенә терәп ҡосаҡлағаны аҡ таҫтамалға уралған йомро икмәк икән, әле генә мейестән сыҡҡандыр – хуш еҫе тотош өйгә таралды. Ҡәйнәм... Фатихта – уның күҙҙәренең зәңгәрлеге. Әйтерһең, шул кескәй ауылда, Күрәнле аръяғында, бүтән бер халыҡ йәшәй, гелән аптырайым. Бер үк һауаны һулап, бер үк һыуҙы һыулап үҫәләр, ә төҫтәре беҙгә оҡшамаған. Уларҙың ҡомартҡы хикәйәттәре лә бар: ата-бабалары, имеш, ҡасандыр, борон-борон заманда, Венгрия тарафтарына күсенеп киткәндәр ҙә, бихисап быуаттар уҙғас, атайсалдарына әйләнеп ҡайтҡандар. Таллыларҙың анау Мағаш тауҙары бар ҙаһа, Ҡондоҙло тигән йылғасыҡтары тағы, бөгөнгө Венгрияла ла бар ти шул атамалар. Унан да былайы, Зәхмәт Әхмәт бер осор ҡуйыртып-ҡуйыртып һөйләүенсә, ошо ҡәүемде юллап, заманында, XIII быуатта, Юлиан исемле монах Башҡортостанға килеп сыҡҡан? Ауыл китапханаһындағы тарихҡа бәйле китаптарҙан төпсөнөп эҙләп ҡарағайным, әҙ-мәҙ мәғлүмәт алдым. 1236 йылда ҡылған икән ул тарихи сәфәрен Юлиан йәнәптәре. Нәҫел остарын юллауҙа ғына түгел, үҙҙәренең католик диненә өндәүҙә лә булғандыр ниәте, моғайын. Иҙел буйҙарында бер төркөм мәжүсиҙәрҙе осратыуын, улар менән венгрса һөйләшеп аралашыуын яҙып ҡалдырған. Был яҡтарҙағы халыҡтың, ғөмүмән, мөкиббән китеп ислам динен тотоуын, фарсы яҙмаһын үҙләштереүен билдәләгән, быны Алтын Урҙа хакимлығының йоғонтоһо менән аңлатҡан.

Ике төрлө фараз йәшәй икән мин ҡыҙыҡһынған тәңгәлдә: тарихсыларҙың берәүҙәре, беҙҙең дәүерҙең IХ быуаттары аҙағында башҡорттар Венгрияға барып ураған, күпмелер йәшәп кире әйләнгән, тиһә, икенселәре венгрҙарҙың ҡайһылыр өлөшө печенегтар ҡыҫымынан ҡасып беҙҙең ватанға килеп һыйынған, тип дәлилләргә ынтыла...

Уйҙарым әллә ҡайҙарға, был өй тупһаһынан ғынамы, дәүләт, ваҡыт сиктәре аша сығып китеп барғанда, Камиланың тауышынан туҡтап ҡалды:

– Апай, самаланым, биш тәҙрәгә тап-таман һинең бирнә селтәрең, бөгөн үк тегеп, килтереп элеп ҡуям. Өйөгөҙҙөң эйәле икәне тыштан уҡ күренеп торһон!

– Бәс... – Һеңлемә һоҡланып ҡараным да ҡартәсәйемде хәтерләнем: «Күр ине ошо баланың үҙ аллы донъя көтөп йөрөгәнен...» – тигәйне. Уф!

– Кәңәшкә килгәйнек әле, апай, – һөйләнә-һөйләнә, Камила шыптыр тоҡсайға үрелде, унан шампанскийҙы алып Арсенға тотторҙо һәм верандалағы таҡтанан ғына әтмәлләнгән өҫтәлгә (төҙөүселәр үҙ кәрәгенә тотонғандыр) һайт тигәнсә табын ҡороп та ҡуйҙы. – Беҙ Харьковҡа йыйынабыҙ, неня, ҡәйнәм инде, күрше-күләнем дә күрһен киленемде, ти. Арсен эшенән китергә ғариза ҡалдырған, өҙөлмәгән әле. Прописканан төшәһе бар. Ул Өфөлә урынлашырға булды, минең уҡыуым бөткәнсе. Артабан күҙ күрер. Әллә, тим, сәфәргә һеҙ ҙә ҡушылаһығыҙмы, апай, ә, еҙнә?

– Август уртаһынаса беҙ буш, бесән күбәлә ултырып торор, түҙмәһә, атайым яйын табыр тейәп алып ҡайтырға. «Свадебное путешествие» булыр ине, Нуриям?

– И, еҙнәмде! – Камила, йүгереп килеп, Фатихтың битенән суп итеп үбеп алды. – Апай, әхирәтеңде күреп ҡайтырһың бер ыңғай, әйҙә инде. Мәүлиҙәнеме?! Һағындым! Туйға килә алманы, бәпесләргә көнө тулып килә ләһә. Барһаҡ ни... Фатихҡа ҡараным. «Еҙнә» һүҙенән ирептер, уның ауыҙы ҡолағына еткән, туҡтауһыҙ баш һелкә, бик риза, тимәк.

Шул кисте үк Әлтәф еҙнәмә шалтыраттыҡ, алдан билет алып ҡуйһын, тип. Харьков – Владивосток поезына. Ике көндән юлға ла сыҡтыҡ.

Sez Başkort ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Ҡатындар - 41
  • Büleklär
  • Ҡатындар - 01
    Süzlärneñ gomumi sanı 4096
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2309
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 02
    Süzlärneñ gomumi sanı 3922
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2231
    28.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 03
    Süzlärneñ gomumi sanı 3916
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2194
    27.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 04
    Süzlärneñ gomumi sanı 3965
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2255
    27.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 05
    Süzlärneñ gomumi sanı 3803
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2151
    28.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 06
    Süzlärneñ gomumi sanı 3922
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2281
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 07
    Süzlärneñ gomumi sanı 3865
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2229
    31.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 08
    Süzlärneñ gomumi sanı 3935
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2199
    30.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 09
    Süzlärneñ gomumi sanı 3903
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2157
    29.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 10
    Süzlärneñ gomumi sanı 3781
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2139
    30.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 11
    Süzlärneñ gomumi sanı 3864
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2154
    29.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 12
    Süzlärneñ gomumi sanı 3788
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2126
    29.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 13
    Süzlärneñ gomumi sanı 3951
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2233
    30.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 14
    Süzlärneñ gomumi sanı 3864
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2160
    30.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 15
    Süzlärneñ gomumi sanı 3919
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2280
    29.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 16
    Süzlärneñ gomumi sanı 3935
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2258
    29.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 17
    Süzlärneñ gomumi sanı 3839
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2383
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 18
    Süzlärneñ gomumi sanı 3790
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 19
    Süzlärneñ gomumi sanı 3842
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2171
    29.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 20
    Süzlärneñ gomumi sanı 3865
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2258
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 21
    Süzlärneñ gomumi sanı 3847
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2406
    26.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 22
    Süzlärneñ gomumi sanı 3773
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
    28.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 23
    Süzlärneñ gomumi sanı 3830
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2376
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 24
    Süzlärneñ gomumi sanı 3816
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2371
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 25
    Süzlärneñ gomumi sanı 3762
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2283
    29.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 26
    Süzlärneñ gomumi sanı 3789
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 27
    Süzlärneñ gomumi sanı 3829
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2289
    28.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 28
    Süzlärneñ gomumi sanı 3958
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
    27.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 29
    Süzlärneñ gomumi sanı 3793
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2355
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 30
    Süzlärneñ gomumi sanı 3781
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2385
    26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 31
    Süzlärneñ gomumi sanı 3683
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2300
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 32
    Süzlärneñ gomumi sanı 3661
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2277
    28.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 33
    Süzlärneñ gomumi sanı 3689
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2373
    26.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 34
    Süzlärneñ gomumi sanı 3770
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2332
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 35
    Süzlärneñ gomumi sanı 3719
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2275
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 36
    Süzlärneñ gomumi sanı 3842
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2387
    26.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 37
    Süzlärneñ gomumi sanı 3873
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2315
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 38
    Süzlärneñ gomumi sanı 3764
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2308
    29.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 39
    Süzlärneñ gomumi sanı 3841
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2428
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 40
    Süzlärneñ gomumi sanı 3686
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2290
    27.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 41
    Süzlärneñ gomumi sanı 3746
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2400
    24.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    36.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 42
    Süzlärneñ gomumi sanı 3672
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2333
    27.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 43
    Süzlärneñ gomumi sanı 3810
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2373
    27.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 44
    Süzlärneñ gomumi sanı 3649
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2343
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 45
    Süzlärneñ gomumi sanı 3785
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2343
    27.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 46
    Süzlärneñ gomumi sanı 3695
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2337
    26.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 47
    Süzlärneñ gomumi sanı 3569
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2217
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 48
    Süzlärneñ gomumi sanı 3700
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2323
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 49
    Süzlärneñ gomumi sanı 3907
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2426
    27.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 50
    Süzlärneñ gomumi sanı 3876
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2393
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 51
    Süzlärneñ gomumi sanı 3844
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2418
    28.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 52
    Süzlärneñ gomumi sanı 3833
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2411
    27.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 53
    Süzlärneñ gomumi sanı 3790
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2351
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 54
    Süzlärneñ gomumi sanı 3687
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2272
    26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 55
    Süzlärneñ gomumi sanı 1981
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1415
    31.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.