Ҡатындар - 45

Ә бер көндө Сәлим ошондай сәйер хәбәр һалды: «Әсәйең хәҙер, минеке кеүек, ир эҙләй башлаясаҡ, белеп тор». Шунан һуң күп тә үтмәне, дуҫының әсәһе Бибиғәйшә апай Мусаларға араҡы тотоп, ҡултығына дәү ҡарбуз ҡыҫтырып килеп инде. «Бахча»ла эшләй, унда гектарлап ҡарбуз үҫтерәләр, Сәлим эргә-тирә малай-шалайға шунда йәшерен һуҡмаҡ та күрһәткән, төндә төшкөләйҙәр. Муса эйәрмәй, дуҫы былай ҙа ситән аҫтынан тәгәрәткеләп тора уға ҡарбуздарҙы. Уның әсәһе, Бибиғәйшә апай, йомарт ул, әрләмәй малайын, күреп ҡалһа ла: «Бир шул, сығарып һатайыммы ни, тотолоп төрмәгә ултырайыммы ни? Бир шул, барыбер ятып серей артығы», – тип йөпләй ҙә ҡуя.

Биби (уны йәше-ҡарты шулай йөрөтә), әҙерәк төшөргән, күрәһең, инеү менән үҙенә үҙе үзбәксә таҡмаҡ әйтеп бейеп алды.

Әсәһе Биби апай алдынан ғына үҙенә бик килешеп торған аҡһыл зәңгәргә ваҡ ҡына ҡыҙыл сәскәләр төшкән күлдәген кейеп, сәсен икенән үреп төшөрөп ҡуйғайны. Күршеһе тыпырҙатып бейеп килгән еренән шып туктап ҡалды, уға ҡарап:

– Нурбәктең мәғшуҡаһы, күңел сыруры инең дә... Думбыраһын сиртеп, «Йолдызым, таң йолдызым, сен ярым, жан чуагым, жан чырагым, жырым сен...» тип йырлай торғайны. Иҫтә!Үлгән артынан үлеп булмай! Әйҙә, үҙеңде бер бай ир менән таныштырам. Һинең йәштәлер, һуғышҡа эләкмәгән. Ҡатыны бар-барлыҡҡа – булһа ни.

Әсәһе ҡул һелтәп ҡуйҙы. Бибиҙе ҡоймаҡ ҡойоп һыйланы, шешәһен астырманы.

Көн тимәй, төн тимәй, кемдер берәү гелән күрше апайҙың тәҙрәһен шаҡып тора: «Биби, Биби, Биби!» Араҡы тип киләләр. Ураҡ мәлендә магазин кәштәһенә сығармайҙар бит ул эсемлекте, ә был алдан уҡ алып ҡуя ла, көнө еткәс, ике хаҡҡа осора. Балаларын йәлләп, күрше-тирәһе күҙ йома, ошаҡлаһалар, шундуҡ тотоп ябасаҡтар ун биш тәүлеккә, тағы эләкһә – төрмә. Ә балаларҙы – детдомға. Һуғыш касафаттарынан, уға тиклемге репрессияларҙан миктәгән халыҡтың кеше башын ашарға ашҡынып тормауы ғына ҡотҡара әлегә Бибиҙе, һаман туҡтамай, закон бер килтереп ҡыҫасаҡ – шулай тип үҙ-ара һөйләнәләр ҙә тыналар. Бер төндө ысынлап та Бибиҙе ҡулға алғандар. Өс көндән Сәлим менән ике ҡустыһын да машинаға тейәп Ырымбурға алып киттеләр. Детдомғалыр. Тимәк, Бибигә ун биш тәүлек кенә бирмәгәндәр? Күп тә үтмәне, уларҙың өйөндә яңы кешеләр йәшәй башланы – торлаҡ совхоздыҡы ине.

Муса менән әсәһен ныҡ тетрәндерҙе был хәл. Бер яңғыҙ ҡатынды, өс балаһын тома йәтим итеп, төрмәгә ултырт, йә?! Дөм алкаш түгел дәһә, эшләп йөрөй, үҙ донъяһын үҙе көтә ине. Ай, был яҙмыш тигәндәрең... Әсәһе көйләй-көйләй иланы, илай-илай көйләне. Һәм көндәрҙән бер көндө ҡапыл шып туҡтаны һыҡтауынан. Бер нисә тәүлек йүнләп ашамай-эсмәй, йоҡо төҫө күрмәй уйланды. Оҙон итеп хат яҙҙы. Конвертына «Башкирская АССР» тип яҙылған хатты Муса үҙе почта йәшнигенә алып барып һалды. Малайҙың күңелен шом баҫты. Әлеге Биби апай әйтеп һалғайны, Нурбәк ныҡ яратты уны, йолдызым, тип кенә торҙо, әсәйеңде, тим, күҙҙән ысҡындырма, үҙенә ҡул һалып ҡуймаһын, тип. Хатта солан, аҙбар тирәһен ҡарап сығып, арҡан, бау-фәләнде мунса башына ырғытҡайны. Шуны хәтерләп, Муса йоҡламаҫҡа тырышты, әсәһен күҙәтте. Сыҡһа – сыҡты, инһә – инде. Ә бер төндө йоҡо еңгән... Әсәһенең әсе итеп ҡысҡырғанына уянып китте әлдә. Ирҙәр һүгенә, нимәләрҙер ауа. Тауыш соландан килә, шунда йүгерҙе. Ике әзмәүер әсәһен тегеләй-былай тартҡылай, шундағы тимер карауатҡа йығырға маташа.

– Бибиҙең һыңары икәнеңде беләбеҙ, ҡарышма! – ти береһе, – әхирәтең урынына һин ҡалдың хәҙер.

Әсәһенең толомдары тағатылған, эске күлдәгенең иҙеүе йыртылған, ул бер ҡулы менән түшен ҡаплаған, икенсеһе менән карауат башына сат йәбешкән. Ҡапылда һыны ҡатып торғанда, Мусаның күҙенә бер ҡорал салынды: мейестән икмәк ала торған ағас көрәк. Кистән ныҡ тынсыу булғас, өй ишеген асып, шул көрәк менән терәтеп, соландыҡына ғына эстән келә һалып йоҡлағайнылар. Тегеләр малайҙы күрмәй, күрһәләр ҙә, һанға һуҡмаҫтар ине. Ә ул ҡоралды эләктерҙе лә берәүһенең башына тондорҙо, көрәк шарт итеп уртаға ярылып китте. Ир боролоп ҡараны: маңлайынан битенә сорлап ҡан аға. Иптәше аңшайып тора, әйтерһең, үҙенең башына тондорғандар. Шул ҡыҫҡа мәл Мусаның әсәһенә етә ҡалды, улын етәкләне лә: «Үлтерҙек!» – тип ҡысҡырып тышҡа атылды. Туп-тура милиция бүлегенә йүгерҙе. Тегеләр баҫтырманы. Милициялағы дежурный, ары-бире һорау алып, уларҙы махсус бүлмәгә бикләп ҡуйҙы ла начальникка шалтыратты. «Опергруппа», «протокол», «опечатать» тигәнерәк һүҙҙәр ҡурҡынған әсә менән улға тик бер мәғәнәлә ишетелде: «төрмә».

– Улым, ғәйепте үҙемә алайым, мине ултыртһалар, һине ауылға, өләсәйеңә, ҡайтарырҙар,– тине әсәһе.

– Юҡ, тик дөрөҫөн генә һөйләйек. Атайым алдашҡанды яратмай. Яратманы...

– Эйе. Ярар, йә ике төрлө һөйләп буталып бөтөрбөҙ. Атайың... – Әсәһе һүҙен тамамлап өлгөрмәне, ишек асылды, уларҙы үҙен следователь тип танытҡан йонсоу йөҙлө бер кеше ултырған бүлмәгә индерҙеләр.

– Малайҙы сығарып тороғоҙ. Нишләп бергә бикләнегеҙ уларҙы, тәртипте белмәйһегеҙме ни? – Йонсоу йөҙлө шулай мыжыны ла ҡырылып бөткән күн папкаһын шап итереп өҫтәлгә килтереп һалды. Ҡалғанын Муса ишетмәне.

Аҙаҡ үҙенән айырым һораштылар. Нисек булған, шулай һөйләне. «Былар алдан килешеп өлгөргәндәр», – тип мығырҙанды ла следователь, өҫтәл ҡырыйындағы кнопкаға баҫты.

– Алып китегеҙ. Тегеләрен индерегеҙ.

Мусаның ҡаршыһына баяғы ике ир осраны, тотоп килтергәндәр икән.

Әсәһе менән шул төндө үк иреккә сыҡтылар.

– Әлдә генә үлмәгән. Бер оятһыҙ бәндә өсөн алтын кеүек баламды... – тине лә ҡабатланы әсәһе. Атаһының һүҙе менән:«Күңел чуагым», – тип Мусаның башынан һыйпаны.

Донъяларына, ярылған икмәк көрәген иҫәпкә алмағанда, зыян килмәгән. Солан ишеге ҡайырылған, келәһе һурылған. Ишектән кереп өлгөрмәнеләр, тегеләрҙең береһенең ҡатыны өлтөрәп килеп етте.

– Оятһыҙ, әшәке, алкаш, – тип теҙеп алып китте, әсәһенә ауыҙ асырға ла бирмәй шул апай. Ахырҙа аңлашылды, үҙенең ирен хурлай, имеш, шулайтып. – Биби киткәс, ҡолаҡ тыныр, ирем өйгә йоғоп ҡалыр, тиһәм. – Ошо урында шып туҡтаны ла әсәһенең аяғына йығылды: – Таңсулпан, ултыртмаһындар инде ул әҙәм аҡтығын, балалар бар ҙаһа, ғаризаңды кире ал, зинһар! Үҙеңдең башҡортоң даһа, ҡыҙған әҙерәк.

– Мин ғариза яҙманым, һорауҙарға яуап ҡына бирҙем.

– Башына етмә инде бисараҡайымдың! Араҡы теләнселәп ингәйнеләр, тип әйтһәң...

– Кем бисаралыр... Үҙеңде түбәнһетмә әле, тор, иҙән бысраҡ. Әйҙә, сәй ҡуям, илама. Үҙ башҡортоң, тиһең – ғәрләнмәйме бындағы урыҫ, ҡаҙаҡ араһында милләтенең бәҫен төшөрөп йөрөргә?!

– «Мин – Салауат тоҡомо!» тип күкрәк ҡағыуҙан уҙмай шул уның бәҫе. Эсеп алһа...

– Һин әйт, батырыбыҙҙың исемен бысраҡ ауыҙыңда сайҡама, тип. Балаларың апаруҡ үҫкән, уларға таян. Нишләп ирең өйөндә йәм тапмай, шуны уйла. Әле минең алда әйткән алама һүҙҙәр менән битәрләһәң, биҙә инде...

– Өлкән улым да тап шулай тинесе, кисә генә.

– Ярар, ғариза яҙам, ултыртмағыҙ, тип.

Тегеләргә штраф һалғандар.

Ошо хәлдәрҙән һуң Мусаның әсәһе тәүәккәл бер ҡиәфәткә инде. Ҡайғыһы ла әҙерәк ысҡындырҙы кеүек. Башҡортостандан яуап хатын алғас, улына ниәтен асты:

– Нурбәгем барҙа нурлы ине миңә был төйәк, унһыҙ толҡа тапмайым. Һине уҡырға бирмәүемдең дә сәбәбе шул, икенсе йылға барырһың Толпарлы мәктәбенә. Әсәйем саҡыра, һинең өләсәйең. «Ауылды ташлап, яңғыҙ әсәңде ҡалдырып, берәҙәк ҡаҙаҡҡа эйәреп китһәң, бәхиллегем юҡ», – тип рәнйегәйне лә, ғәфү иткән, ярлыҡаған әсәкәйем. Нурбәгем берәҙәк түгел инесе, детдомда үҫкән-үҫеүен, яҡын туғаны юҡ. Шуғалыр һуғыштан фронтташ дуҫына, беҙҙең ауылға, күҙ төбәп килгән. Уйҙары икәүләп ҡырға сығып китеү, аҡса эшләү булған. Шунда таныштыҡ. Ышандым Нурбәгемә, эйәреп сыҡтым да киттем ошо яҡтарға. Ана күңеле – балала, бала күңеле – далала... Әсәм ризалығын алмауҙың язаһын алдым яҙмыштан, күнмәй сарам юҡ, һине үҫтерәһем бар. Шулай, улым, ҡайтабыҙ. Мал-мөлкәтте һатып, аҡса төйнәрбеҙ ҙә...

– Ә атайымдың дуҫы?

– Ул ауылда ҡалды, ҡуҙғалманы. Шофер. Фронтта самолеттарға яғыулыҡ ташыған. Таңһылыуға ярҙам итермен, шикләнмәй ҡайтһын, ти икән – әсәйем шулай яҙған хатында. Әллә, бәлки, мохтажлыҡ та төшөр.

Йорттары үҙҙәренеке ине. Атаһы, аҡсаны арыу эшләгәс, ҙур итеп кирбестән һалдыртҡан. Башта саман өйҙә йәшәп торғандар – Муса тыумаҫ борон әле. Саман – һаламға ат тиҙәге, балсыҡ ҡушып һуғылған кирбес ғәләмәте, ундай өйҙәр совхозда күп кенә. Ҡыҫҡаһы, йорт-ихата еңел һатылды, өй йыһаздары ла арыу ине – эйә табылды. Ҡалған кәрәк-яраҡты тейәп күсенеп ҡайтырға атаһының хеҙмәттәштәре ярҙам итте, алыҫҡа тип торманылар, машина йүнләнеләр.

Толпарлы алсаҡ йөҙ менән ҡаршы алды уларҙы. Әсәһе фермаға һауынсы булып эшкә инде. Муса тиҫтерҙәре араһында күп тел белеүе, зирәклеге менән абруй яуланы. Беренсегә синыфташтарынан саҡ ҡына өлкәнерәк булып барҙы-барыуын, әммә башбаштаҡланып йөрөмәне. Бер килеп, бөтә ауылды аптыратып алды әммә-ләкин. Алтынсы синыфта уҡығанда саҡ пионерҙан сығарып ташламанылар үҙен. Хеҙмәт дәресендә топ-тойоҡтан Зөһрә исемле йыуаш ҡына ҡыҙыҡайҙың толомон ҡайсы менән киҫкән дә алған! Иптәштәре был хәлдән шаңҡып торған арала, толомдо сумкаһына һалған да сығып ҡасҡан.

Таңсулпан апайҙы, әлбиттә, мәктәп директорына саҡырҙылар. Әсә кеше шунда, ғажиз булып: «Ғашиҡ булғандыр ул бала, бүтәнсә аңлата алмайым был ҡылығын», – тигән. Уҡытыусылар ҙа шул фекергә ауышҡан: малайға 14 йәш, булмаҫ тимә. Тәүге мөхәббәттер... Ә ҡыҙыҡай сепей генә, илауҙан башҡаны белмәй.

Башҡа берәүҙең балаһын йәберләһә, эш ҡолаҡ бороу менән генә бөтмәҫ ине. Нурбәк ағайҙың дуҫы булып сыҡты ҡыҙыҡайҙың атаһы, малай шуға еңел ҡотолдо.

Сығарылыш йылында Мусаның уйҙарын ҡапыл икенсе яҡҡа йүнәлтеп ебәргән ваҡиға булды. Уларға Куйбышев өлкәһенең Сызрань ҡалаһынан ҡат-ҡат мисәт менән сыбарланған хат килеп төштө. Тәүге адрес совхоздыҡы, шунан «адресат выбыл...» тип, Толпарлыға оҙатылған. Почта бүлексәһендәгеләр йыбанмаған, белешеп, адресты тапҡандар.

– Запастағы өлкән лейтенант Нурбәк Таминдаровҡа элекке һабаҡташы подполковник Иванов яҙған. Ырымбур өлкәһендәге Боғрослан летчиктар училищеһында бергә уҡыған йылдарын иҫкә алған. Граждандар авиацияһына әҙерләһәләр ҙә, һуғышта беҙгә хәрби самолетта осорға тура килде, иҫән ҡайттыҡ, юғалтышмайыҡ, тигән. Үҙе Сызрань ҡалаһында йәшәй, хәрби академия тамамлаған, әле вертолетсылар сығарыусы авиация училищеһында уҡыта икән, СВВАУЛ – Сызранское высшее военное авиационное училище летчиков, вот так, браток, тип хәбәр иткән. Муса подполковникка яуап ебәрҙе, атаһының вафат булыуын белдерҙе. Шуның менән бәйләнеш өҙөлөр, тип уйлағайнылар, өҙөлмәне. Иванов инде Мусаның үҙенә тәғәйен адреслап хат яҙҙы. «Сызранское ВВАУЛ» тигән брошюра һалған, уҡырға килергә саҡырған, ярҙамын вәғәҙә иткән. Минең улым да летчиктар династияһын дауам итәсәк, әле уға ете генә йәш, тип тә өҫтәгән. «Династия» тигән һүҙҙе хатында ике тапҡыр ҡабатлаған һәм аҫтына һыҙып ҡуйған.

Был хатлашыу эҙһеҙ ҡалманы. Летчик образы Мусаның уйынан сыҡманы, күңелен елкендерҙе. Бығаса ят «династия» һүҙе яҡын, яғымлы күренде, уны үҙ алдына йыш ҡына ҡабатлар булды. Атаһының һуңғы аманаты ла тулы йөмләгә әйләнде: «Улым, летчик бул!» Әлбиттә, атай кеше һис шикһеҙ тик шулай әйтер, улына үҙенең яратҡан һөнәрен васыят итер ине ләһә?

Аҡыллы, уйсан егеткә өлкән синыфтарҙа күҙ һалған ҡыҙҙар әҙ булманы. Кеҫәһенә йә портфеленә йәшерен генә хат та һалдылар, ҡаҙаҡса һөйләшергә өйрәт, тигән булып та ҡылын тарттылар. Егеттең күңеле анау илаҡ ҡыҙыҡайҙа, Зөһрә лә, ине шикелле һаман. Быны ул үҙенән дә тана, башҡаға ла белдермәй. Йыш ҡына әсәһенең иҫке сумкаһына һалып өй сарлағына йәшергән хазинаһын асып ҡарай, кеше юҡта ғына. Өстән үрелгән нәҙек кенә бер толомдан ғибәрәт уның хазинаһы – шуны ипләп кенә һүтеп тарай ҙа ҡайтанан үрә. Танһыҡлап еҫкәй, наҙлап һыйпай. Тағалып китмәһен өсөн толомдоң йыуан осон яҡшылап бәйләп ҡуя ла тағы сумкаға һала. «Йолдызым сен, Зөһрә йолдызым», – тип бышылдай. Был сәйер хистең беренсе мөхәббәт икәнен барыбер аңлай Муса һәм атаһынан отҡан йәдкәр һүҙҙәрҙе тик берәүгә генә әйтергә хыяллана. Уның аңында бары тиң һөйөү, тоғро һөйөү генә йәшәй, сөнки ул тап шул мөғжизәгә шаһит булып үҫте. Ҡыҙҙар күп, бер ымым етә, ҡайһыныһын теләйем, шуныһы ҡосағыма инер, тигән уй Муса өсөн ситен. Ә тиңдәш егеттәр шулай фәстерә, фәстерә генә түгел, иҫбатлай ҙа ҡай саҡта.

Зөһрәнең, төҫкә урта сибәрҙәр рәтендә торһа ла, һөймәлеге бар, тауышы үҙенсәлекле. Өндәшһә, ул һине, әйтерһең, нурға ҡойондора, кемдер күҙ ҡарашы йә матур һүҙе менән, йә яғымлы ҡулдары менән, ә был ҡыҙ, гүйә, тауышы менән иркәләй. Иреп китәһең... Буйға тартылып, һомғолланды һуңғы араларҙа. Толомо яңынан үҫте, тағы ла оҙонораҡ, ҡалыныраҡ булып. Шул толомо ла тауышы инде... Юҡ, уйына килһә лә, был уҫал йөмләне бер ҡасан да әйтәсәк түгел уға Муса. Уй ни, уйнай ул, юрамал ирештерә, сәмеңә тейә, уны һәр даим телеңә сығара башлаһаң. Шулай тип нығыта үҙен егет. Ысын, ул үҙен ҡулда тоторға өйрәнде тиерлек. Әсәһе ерле бушҡа көйөнә, атай тәрбиәһе күрмәгәс, улым юлдан яҙып ҡуймаһын, ти ҙә. Наҙанмын, тип хәсрәтләнһә лә, бик аҡыллы ул, үҙе лә онотмай Нурбәген, улынан да оноттормай. Атай кеше, әйтерһең дә, ҡайҙалыр ваҡытлыса китеп торған, бына-бына ҡайтыр ҙа, йә, донъяны әйбәт көттөгөҙмө, улым тәртип боҙмаймы, тип һорар кеүек. Уның күркәм ғәҙәттәре, төплө һүҙҙәре, моңло йыры көн дә хәтерҙә яңыртылмай ҡалмай. Түр стенала эленеп торған думбыраһы иһә шаһитлыҡ ҡылып тора...

Мәктәпте тамамлау менән Муса армияға алынды. «ВДВ-ға эләктем, десантник, йәғни парашюттан һикерергә өйрәнәсәкбеҙ», – тип яҙғас, әсәһенән яуап килде: «Балам, атаң ҡаны шул һиндә, ҡанатлы ҡоштай, күккә ынтылаһың», – тигән. Һалдат хеҙмәтендә ниндәй ғәскәргә эләгеүеңдең үҙеңдән тормауын аңлатып торорға кәрәкме әсәңә? Совет мәктәбендә уҡыған, комсомол сафында тәрбиәләнгән һәр егет армияға барыуҙы намыҫ эше тип ҡарай һәм уның хыялында, әлбиттә, ВДВ! Сәләмәтлегең, физик әҙерлегең генә һынатмаһын. Мусаға район комиссияһында уҡ әйттеләр: «Таминдаров, из тебя первокласный десантник получится. Зрение, реакция – отлично, как у всякого степняка». Милләте ҡаҙаҡ тип яҙылған уның, шуға «степняк» тинелер военком. Төҫөндә дала бөркөтө Нурбәктең салымдары юҡ түгел, әлбиттә. Үткер ҡарашлы һоро күҙҙәрен, ҡаршыға киҫкен ел иҫкәндәгеләй, саҡ ҡына ҡыҫыбыраҡ ҡараһа, ҡыҙҙарҙың йөрәге дерт итеп ҡалмаҫ тимә. Һеләүһенгә оҡшағанһың, тип яҙып та һалғайны берәүһе – күргәне бармы икән ул януарҙы? Үҙенсә, ирлек сифатын шул ҡиәфәттә күҙаллауымы? Кем аңлап бөтөрһөн инде ул ҡыҙҙарҙы.

Армия хеҙмәте күҙ асып йомғансы үтеп тә китте. Бер тапҡыр отпускыға ла ҡайтып киткәйне (Зөһрәне күрмәне, медучилищеға уҡырға ингән, тинеләр). Ә «дембел»ға Муса тура ауылына түгел, Сызранға юлланды. Үҙен һынағайны: хәрби хеҙмәттән биҙмәне, киреһенсә, ылыҡты ғына. Ивановҡа, хәҙер инде полковникка, күҙ төбәп барҙы. ВВАУЛ-да (ҡыҫҡаса хәрби институт тип тә атайҙар) уҡыу башланған ине, әммә кире боролманы,полковниктың һүҙе үтте, Мусаны «өҫтәмә набор» тигән аңлатма менән алдылар. Имтиханды еңел бирҙе. Уҡыу өҫтөндә парашюттан һикереү буйынса инструктор ярҙамсыһы итеп тәғәйенләнде – десант таһылы ярап ҡалды.

Бер арала Толпарлыға ҡайтып ураны. Ярты ставкаға булһа ла эшләп йөрөгәс, аҡсаһы бар егеттең, мул ҡул менән бүләктәр, күстәнәстәр йыйҙы. Осратырмы- юҡмы, Зөһрәгә лә ике көмөш беләҙек һатып алды. «Ҡуш беләҙек, биле нәҙек» тигән әллә йыр, әллә әйтем ҡайҙандыр килеп иҫенә төштө лә башында уралды ла уралды.

Осраштылар. Клубта, дискотекала. Курсанттыҡы ла килешле генә, әммә Муса десантник формаһын өҫтөн күрҙе, шуны кейеп барҙы. Белә: суҡлы аксельбанттар, ялтыр значоктар, ҡырын һалып кейгән зәңгәр берет егеттәрҙең бәҫен бермә-бер күтәрә. Десантниктан йөҙ борған ҡыҙҙы табыуы ҡыйын. Ә Зөһрәнең уны был ҡиәфәттә күргәне юҡ әле.

Муса осҡор ҡарашын ҡыҙҙар баҫып торған яҡҡа йүнәлтте һәм йөрәгенең гөлтләп ҡабыныуын тойҙо. Туп-тура шырҡ-шырҡ килешкән һылыуҙар төркөмөнә табан атланы. Ғәжәп, улары ҡапыл ситкә һибелеште лә егет алдында берәүһе генә тороп ҡалды – Зөһрә! Шул минутты ғына көткәндәй, вальс көйө яңғыраны. Һәм улар ошо көй ыңғайына, үҙҙәренең бар булмышын ҡапыл солғап алған хистәр буранына буйһоноп, өйөрөлөп киттеләр...

Етәкләшеп урамға сыҡтылар, юл айырмай, ҡайҙалыр барҙылар. Бара торғас, бер-береһенә, биттәрен биткә терәп тигеләй, бағышып торҙолар ҙа тағы атланылар. Һүҙ ҡатышмай ғына, эске кисерештәренә буйһоноп. Быларҙың ҡылығына аптыраған Ай арттарынан эйәрҙе, күҙәтте.

– Курсант Таминдаров, смирно! – Ошо тауышҡа иҫтәренә килделәр. Зөһрәләрҙең өйө тапҡырына килеп туҡтағандар икән. Тайфур ағай ҙаһа, ҡыҙҙың атаһы, ҡапҡа тышына сығып, тәмәке ҡабыҙып тора. – Атайыңа, минең фронтташ дуҫҡа, оҡшап, ҡыҙҙы бер күреүҙә әүрәтмәксеһең әллә?

– Беҙ бит класташ, – шунан башҡа һүҙ тапманы егет.

– Бынау атайымды! – тине лә Зөһрә йүгереп өйөнә инеп китте.

Тайфур ағай, һауа һулайым әҙерәк тип, Мусалар урамына тиклем бергә атланы. Һуғышта Нурбәктең эскадрильяһына яғыулыҡ ташыуы хаҡында һөйләне. Әсәң өсөн борсолма, ярҙам иткеләп торам, утын-бесән мәсьәләһендә, тип ҡолағына киртеп ҡуйҙы. Зөһрә хаҡында һүҙ ҡуҙғалмаҫ һымаҡ ине, ҡайтырға боролғас, әйтеп китте: «Зөһрәнең уҡыуы бөтмәгән әле, бөткәс, үҙебеҙҙең бальнисҡа эшкә ҡайтасаҡ».

Атай кеше йәштәрҙең дуҫлығына ыңғай ҡарай булыр, Муса шуны һиҙеп ҡыуанды. Иртәгәһенә тағы юлы уңды егеттең. Оло юлға Өфө автобусына сыҡһа, Зөһрә баҫып тора. Алдан килешкәйнеләр, улай ҙа. Ике сәғәт бер-береңә һыйынып ултырып, һөйләшеп барыу – ошо бәхет түгелме ни! Ә бит улар бығаса хат та алышманылар. Муса кеүек, Зөһрә лә һөйгәне менән күңеленән серләшкәнгә, онотмағанға оҡшай.

Егеткә, ниһайәт, ҡыҙға бүләген бирергә форсат асылды. Зөһрәнең нәфис ҡулдары, нескә бармаҡтары уның устарына эйәләште, өркмәйенсә генә наҙланды. Автобустағы халыҡ йоҡомһорап киткән бер мәлде көтөп алып, егет ҡыҙҙың беләгенә теге көмөш беләҙектәрҙе кейҙерҙе. Зөһрә сабыйҙай ҡыуанды: ҡулын алға һоноп, тегеләй ҙә былай борғолап, ҡуш беләҙектең яҡтыла ялтырауына ҡыҙығып ҡараны. Ике ҡулына берәрләп кейеп тә күрһәтте, көмөшкә йүгертелгән биҙәктәргә ҡыҙыҡты. Ә Муса уның алсаҡлығына, аҡ беләктәренең матурлығына һоҡланды. Бер кемгә ҡарамай, ҡыҫып-ҡыҫып ҡосаҡлағыһы, һурып-һурып үпкеһе килде – тыйылды. Илгәҙәк кенә сағында йә үпкәләтеп ҡуйыр.

Күкрәгенән ташып сығып килгән хистәренә сыҙамай, егет һаҡ ҡына ҡыҙҙың сәстәренә ҡағылды, ҡолағына шыбырланы: «Ә мин һинең толомоңдо армиянан йөрөтөп алып ҡайттым, әле лә үҙем менән, сумаҙанымда». – Зөһрә уға ҡараны ла ҡатты, шунан үҙенең бәрхәттәй йомшаҡ тауышы менән: «Ышанмайымсы?!» – тине. Мусаның ҡарашынан шаяртыу ғәләмәте эҙләне, тапмағас: «Ә мин һинең төймәңде епкә тағып алдым... ташламаным», – тине. Теге юлы хулиган малайҙың түшенә килеп йәбешкәйне шул, төймәһен өҙгәнсе.

– Илаҡ ҡыҙыҡай... – Муса Зөһрәнең яңағынан күҙ йәштәре тәгәрәгәнен күреп, бармаҡтары менән һөртөп алды. Ирендәрен терәп, һемерерҙәй ине! Сабыр итте – килер әле ул көн дә. Һөйөклөһө тағы, әлегеләй, шатлыҡтан илар ҙа...

Оҙаҡ, бик оҙаҡ көтөргә тура килде Мусаға ул көндө.

Егеттең уҡыуын тамамлап, лейтенант званиеһы алып ҡайтыуына, ҡыҙ Толпарлы дауаханаһында эшләй башлағайны. Көн һүрелеп килгәндә, Толпарсыҡҡанға йүнәлделәр. Был юлы уларҙың осрашыуы моңһоуыраҡ булды. Ҡауышыу сәғәтенең тағы ла күсерелеүе, ҡояшты оҙаҡҡа ҡаплап алған болот кеүек, күләгәһе менән ҡараңғылатты ҡыуаныслы ваҡиғаны. Икеһе лә уҡыуҙарын ослаған, йөрәктәрендә мөхәббәт уты дөрләп тора – өйләнешергә кәртә юҡ, ниһайәт. Әммә... Мусаны вертолетта осоусыларға практик күнекмәләр бирергә, парашютсылар әҙерләргә сит илгә ебәрәләр. Приказ. Ул бит хәрби летчик. Ә беҙҙең МИ-2, МИ-8, МИ-24 вертолеттарын күп кенә башҡа илдәр һатып алған, уларға урындағы пилоттар ярҙамы кәрәк.

– Йолдызым! – Хушлашҡанда, Муса теленә һөйөклө кешеңә әйтә торған иң матур һүҙ булып аңына һеңгәнде ҡабатланы. – Йолдызым, нур чырагым!

– Татарса әйтәһеңме?

– Атам телендә – ҡаҙаҡса.

– Нур сырағым... Һин дә миңә, Муса, шулайһың.

– Көтөрһөңмө? Ике йыл?!

– Егерме биш йыл көткәнде инде...

– Тыуғаны бирлеме?

– Һинең өсөн тыуғас, һинең йәрең булыр өсөн...

– Йолдызым сен, жан чуагым!

– Ғүмергә?

– Ғүмергә!

Ике йыл, күпме генә оҙон тойолмаһын, үтте. Тик Мусаға үҙенең шишмәләй яғымлы сылтыр тауышлы һөйгәне менән ҡауышыу тағы ла кисектерелде. Күпмегә? Был юлы – билдәһеҙ ваҡытҡа. Йәштәрҙең араһына аждаһа йыландай ыҫылдап, ағыулы тынын бөркөп, һуғыш килеп инде. Афған һуғышы.

...1980 йылдың сентябре. Өлкән лейтенант Муса Таминдаров экипажы МИ-8 вертолетында, гуманитар йөк тейәп, Джалалабад ҡалаһына осоп бара. Хәрби заданиеға, ҡағиҙә булараҡ, 4 борт парлап тәғәйенләнә, был юлы – бер үҙҙәре.

Вертолет, әлбиттә, хәрби ҡорал менән тәьмин ителгән, көпшәле пулеметтан тыш, тағылма пушкалар ҙа бар. Күп төрлө бурыстарҙы атҡарырға һәләтле МИ-8-ҙе хәрбиҙәр шуғалыр ҙа «бал ҡорто» тип йөрөтә, унан ҡеүәтлерәк МИ-24, мәҫәлән, – «крокодил».

Күккә «тыныс» йөк менән күтәрелгәндә лә, фетнәселәрҙең вертолетыңды бәреп төшөрөргә аңдып ҡына тороуын оноторға түгел. Үҙҙәрен танып бөтөрлөк тә түгел – сөнниҙәр, шеиттар, духтар, мөжәһиттәр, тағы әллә кемдәр, һәр ҡайһыһының был буталышта үҙ маҡсаты: сәйәси, дини, матди... Улар өсәр метр ҡалынлыҡтағы таш ҡәлғәләрҙә, ҡая ышыҡтарында, таш ҡыуыштарҙа йәшеренеп, яңғыҙ осҡан вертолеттарға һөжүм итә, элемтә селтәрҙәрен өҙә, юлдарҙы шартлата.

Сәғәтенә 300 километр тиҙлек менән 1.400 метр бейеклектә осоп баралар. Броня менән көпләнгән кабинала тын алырлыҡ та түгел, эҫе һәм тынсыу. Джалалабадҡа табан һауа еләҫләнә төшәсәк. Әүәл заманда королдең ҡышҡы резиденцияһы булған был ҡаланың атамаһы, Мусаның аңлауынса, үзбәксәрәк – «хайран матур бишек» тигәнде аңлата. Ысынлап та гүзәл, йәшеллеккә сумған төбәк. Ундағы аэродромда беҙҙең ғәскәрҙәрҙең ҙур резервы урынлашҡан.

Вертолеттың ике двигателе лә тигеҙ генә гөрөлдәй. Аҫта тау теҙмәләре пәйҙә булды. Ҡояш ул тиклем үк өтөп алып бармай. Шул минутта МИ-8-ҙең ҡорһағына ерҙәге ПЗРК ҡоролмаһынан атылған бәләкәй ракета килеп бәрелде, борттағылар уны ҡеүәтенән самалай. Машина дер һелкенде, ҡапыл, тыны сыҡҡан туптай, уфылданы, күктә ҡара төтөн төйөлдө, эскә һөрөм тулды. Автоинформатор: «Уң двигатель яна, төп гидросистема сафтан сыҡты!» – тип иҫкәртте. Муса, командир булараҡ, ҡарар итте: «Парашюттарҙы кейергә! Бортач, блистерҙарҙы ысҡындыр! Экипаж, һикерергә!»

Вертолет 90 градусҡа ҡырынайҙы, летчикка буйһонмай тиерлек. Муса зырылдап өйөрөлгән винт көрәктәрен күрә, бына-бына улар тау ҡыразына бәрелер ҙә... Иптәштәренең парашюттары асылғанда, командир ҙа һикерҙе, теге көрәктәргә саҡ эләкмәне.

Духтар автоматтан һиптерә. Уларҙың тау битендәге таш һикәлтәлә теҙелеп баҫып торғаны күренә. Ер яҡыная. Ә парашют һаман асылмай, ҡулы менән дүңгәләкте тартып ҡарай, юҡ, ҡарыша. Тимәк, клапан конусында шпилька тығылған, шунда хикмәт. Нисек тә ул шпильканы һәрмәп тоторға, ысҡындырырға кәрәк. Ниһайәт, өҙөлгән бауҙың осонан эләктереп алды. Тартты. Парашют асылды. Ул да булмай, пуля ҡыуып етте, тишелгән парашют шиңә башланы, ахырҙа файҙаһыҙ бер нәмәгә әйләнде. Ергә күп ҡалмағайны, 10 метрлаптыр, Муса дөңк итеп ташҡа килеп төштө. Башта ауыртыуҙы ла тойманы, тиҙерәк аяғына баҫып, иптәштәрен эҙләргә булды. Теге духтар яҡынаймаясаҡ, сөнки беҙҙекеләр экипажды эҙләй башлаясаҡ, уларҙың позицияларын саңға әйләндерәсәк, бер ыңғай бөтә булған ҡоралдан атып.

Муса бортмеханигын эҙләп тапты, уныһы парашютын йыйып ҡомға күмеп ҡуйған да тирә-яҡты аңдып ултырыуы. Стрелок та алыҫ булмай сыҡты, үҙе килеп етте. Иптәштәре зыян алмаған, ә бына командир яраланған. Башта ҡыҙыулыҡ менән тоймаған, салбарының уң балағы еүешләнгәс, ҡараһа, бото тубыҡтан өҫтәрәк беҙ менән сәнселгәндәй тишелгән, шунан туҡтамай ҡан аға. Осло ташҡа барып бәрелгән булыр. Ҡанды туҡтатырға кәрәк, нәҙек кенә итеп өҫкә бөркөп сыға, бәләкәсерәк бер тамыр асылған, күрәһең. Пулянан ҡотолоп, ерҙә ятҡан таштан ҡаза күреп... Башына «үлем» тигән һүҙ килтереп һуҡты. Болотло күктә ялт-йолт уйнаған тауышһыҙ нәжәғәй кеүек уйҙар сатрашы солғаны. Әсәһе... Зөһрәһе... Йәшәү зарурлығы уға шунда көс өҫтәне булыр: билендә яҫы ҡайыш аҫтында йөрөткән билғауын ысҡындырҙы ла, тағатып нәҙек кенә сәс толомон килтереп сығарҙы һәм аптырап ҡалған стрелогына тотторҙо: «Яранан өҫкәрәк һығып бәйлә, сепрәк-фәлән менән булашырға түгел, иң ышаныслыһы ошо!» Уныһы, урыҫ егете, баш һелкте: «Знамо дело, сам в деревне вырос. Бывало, из конской гривы плели жгуты на такие случаи...»

Күктә ике МИ-8 күренде. Береһе тау ҡыразына пуля ямғыры яуҙырҙы, икенсеһе мөжәһиттәр һөжүм иткән экипажды эҙләп тапты ла, төшөп, бортына алды. Шунан, ике вертолет та, пулеметтарынан ата-ата, базаға осто.

Госпиталдәге хирург: «Весьма грамотно! Где вы надыбили эту косу?! Весьма-весьма...» – тип ғәжәпләнде.

Муса ҡәҙерле толомдо тағы йәшереп ҡуйҙы.

Шулай бер көндө, база ихатаһында йөрөп ятҡанда, бортмеханигы уның иғтибарын бығаса күҙенә лә эләкмәгән бер тарафҡа йүнәлтте:

– Командир, тирә-яғыңа ҡара әле әҙерәк, ППЖ сафына, тим.

– Әллә яңы төр ғәскәр тупланамы? – Юрамал белмәмешкә һалышты Муса.

– ППЖ-мы? Походно-полевая...

– Кухня?

– Походно-полевая жена, командир. Ана, тәржемәсе ҡыҙ һиңә ғашиҡ булған, һиҙмәйһеңме ни?

– Люсямы?

– Ул. Тимәк, һиҙәһең? Кереп бара үҙеңә!

– Тарихсы-этнограф бит ул. Бында ла афған ерен күрергә, ғөрөф-ғәҙәт, тел өйрәнергә килгән, уҡыуын ҡалдырып тороп. Ә миңә кереп барыуының, һин әйтмешләй, сәбәбе бүтән, ғишыҡ-мишыҡ түгел.

– Ниндәй сәбәп тағы? Улар ҡармаҡ һала белә...

– Мин афғандарҙың телен апаруҡ төшөнәм, пуштундарҙы ярайһы аңлайым кеүек – уларҙың һөйләше үзбәксәгә тартым.

– Ә үзбәксәне ҡайҙан беләһең, командир?

– Бала сағым төрлө милләт халҡы йыйылған дала совхозында үтте. Атайым – ҡаҙаҡ, дуҫым Сәлим – үзбәк малайы, әсәм – башҡорт. Был телдәрҙә уртаҡ терминдар бик күп. Бәләкәй саҡта еңел отаһың бит телде.

– Әйт, «честь» тигән һүҙ пуштунса нисек?

– Намус.

– Татарса бит! Әлмәтсә. Мин Әлмәттә үҫкән башҡорт егете, командир. Атайым нефтсе, сығышы менән Башҡортостандың Октябрский ҡалаһынан.

– Беләм. Люся пуштундар менән айырыуса ныҡ ҡыҙыҡһына, улар афған халҡының иң үҙенсәлекле тармағы, ти.

– Афғанмы афған инде, бөтәһе бер ҡалып.

– Түгел шул, Илфат мырҙам. – Муса үҙенән йәшерәк был егеткә һирәкләп шулай өндәшкеләй, яҡын күреүен йәшермәй. – Люся миңә бик күп мәғлүмәт бирҙе, был боронғо халыҡтың сал тарихын һөйләне.

– Бына һиңә ППЖ.

– Онот шул һүҙҙе. Барҙыр инде ундайҙары ла. Ҡыҙыҡһынғас, әйҙә, Люсяны саҡырайыҡ, үҙенән ишетәйек афғандар яҙмышын. Ана, үҙе беҙҙең яҡҡа ыңғайлай түгелме?

Сәсен ҡыҫҡа итеп киҫтергән «москвичка Люся» (үҙен мотлаҡ шулай таныштыра), кинәнеп китеп, оҙон лекция уҡып ташланы, тыңлаусы тапҡанына ифрат ҡыуанғанын йәшермәне. Афған халҡының ерен Александр Македонский яулап алған, Буддаға табынған, скифтар ҡул аҫтында булған осорҙарын байҡаны, VII быуатта ғәрәптәр баҫып алыуы, улар индергән ислам дине, Сыңғыҙхан хакимлығы – тарих биттәре, гүйә, йылт-йылт асылып егеттәрҙең күҙ алдынан үтеп китте. Беҙҙең халыҡта Искәндәр Зөлҡәрнәйн булараҡ билдәле бөйөк Александр, булат ҡылыстар сыңы, яу ораны менән түгел, ғәскәре артынан эйәргән гетералар төркөмө, уларҙы әйҙәгән Таис исемле һылыу ҡатын арҡылы нығыраҡ иҫендә ҡалды, ахырыһы, Илфат әйтмәй түҙмәне:

– Шул замандарҙа уҡ булған икән ППЖ-лар!

– Гетера – иптәш, дуҫ тигәнде аңлата. Таис иһә Македонскийҙың һөйгәне булған. Ғәскәрҙең күңелен күргән, хәрби рухын күтәргән гетералар, – тине Люся, егеттең ишараһына иғтибар ҙа итмәне. – Уларса, грек телендә, «Һаумыһығыҙ!» нисек була, әйтәйемме?

– «Здрасте»мы? – Илфатҡа оҡшаны бит был ҡыҙ менән һүҙ көрәштереү.

– «Хайре!» Руссаға «Радуйся» тип тәржемә ителә.

– Беҙҙә лә бар ул һүҙ: «Хәйерле!» Һүҙмә-һүҙ тиерлек. Әйт шунан, беҙ бөтәбеҙ ҙә бер ананан, бер атанан тыумағанбыҙ, тип.

– Әҙәм үә Һауанан. Ә боронғо Египетта кешелектең тәү әсәһе тип алиһә Изида һаналған.

– Ай, былбылым, вай, былбылым! Һине кәләш итеп алыр ҙа, өй түренә ултыртып, көндәр буйы тыңлап ултырыр ине мин фәҡирең.

– А син позови, факир! – Шулай тип һалмаһынмы Люся. Илфаттың күҙе маңлайына менде, үҙе лә быны тойҙо, ҡаш тирәһен һыпырып ҡуйҙы, күҙен урынына ҡуйғандай. Ҡыҙ һүҙҙе шундуҡ икенсегә борҙо:

– Беләһегеҙме, египтяндар халыҡтарҙы өс расаға бүлгән, шуларҙың береһе – «кешеләр».

– Үҙҙәрен, моғайын, шул расаға индергәндәр?

– Тик үҙҙәрен генә!

– Египет – беҙҙеңсә Мысыр, – Муса ла һүҙ ҡыҫтырҙы ахырҙа.